ROGER SMITH 1945 doğumlu akademisyen ve yazar e kadar Lancaster Üniversitesi nde bilim tarihi üzerine dersler verdi ve emeritus unvanıyla

Transkript

1 ROGER SMITH 1945 doğumlu akademisyen ve yazar e kadar Lancaster Üniversitesi nde bilim tarihi üzerine dersler verdi ve emeritus unvanıyla emekli oldu. Beşeri bilimler ve tarihyazımı hakkında çalışmalarını sürdürüyor. Moskova da yaşıyor ve Moskova Devlet Üniversitesi nde dersler vermeye devam ediyor. Yayımlanmış bazı eserleri: Being Human: Historical Knowledge and the Creation of Human Nature (Manchester University Press ve Columbia University Press, 2007), The Fontana History of the Human Sciences (Fontana Press, 1997) (bu kitap ayrıca The Norton History of the Human Sciences adıyla W. W. Norton tarafından 1997 de tekrar yayımlandı), Trial by Medicine: Insanity and Responsibility in Victorian Trials (Edinburgh University Press, Edinburgh, 1981), Free Will and the Human Sciences in Britain, (Pickering & Chatto, Londra, 2013).

2 Ayrıntı: 903 İnceleme Dizisi: 266 Zihin ve Doğa Arasında Bir Psikoloji Tarihi Roger Smith Kitabın Özgün Adı Between Mind and Nature A History of Psychology İngilizce'den Çeviren Timuçin Binder Yayıma Hazırlayan Onur Koçyiğit Son Okuma Ozan K. Dil Between Mind and Nature by Roger Smith was first published by Reaktion Books, London, 2013 Copyright Roger Smith 2013 Türkçe yayım hakları AnatoliaLit Agency aracılığıyla alınmıştır. Bu kitabın Türkçe yayım hakları Ayrıntı Yayınları'na aittir. Kapak Fotoğrafı Gary Waters / Ikon Image Getty Images Turkey Kapak Tasarımı Arslan Kahraman Dizgi Esin Tapan Yetiş Baskı ve Cilt Kayhan Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti. Merkez Efendi Mah. Fazılpaşa Cad. No: 8/2 Topkapı/İstanbul Tel.: (0212) Sertifika No.: Birinci Basım: İstanbul, Eylül 2015 Baskı Adedi 2000 ISBN Sertifika No.: AYRINTI YAYINLARI Basım Dağıtım San. ve Tic. A.Ş. Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.: 3 Cağaloğlu İstanbul Tel.: (0212) Faks: (0212) & info@ayrintiyayinlari.com.tr twitter.com/ayrintiyayinevi facebook.com/ayrinti.yayinlari instagram.com/ayrintiyayinlari

3 Roger Smith Zihin ve Doğa Arasında Bir Psikoloji Tarihi

4 İNCELEME DİZİSİ SON ÇIKAN KİTAPLAR ÇALIŞMAK SAĞLIĞA ZARARLIDIR Annie Thébaud-Mony BERABER Richard Sennett HAYATIN ANLAMI Terry Eagleton DUYURU Michael Hardt-Antonio Negri KÜRESELLEŞMENİN SONU MU? Arif Dirlik İSYAN PAZARLANIYOR Joseph Heath & Andrew Potter VAMPİRİN KÜLTÜR TARİHİ Gülay Er Pasin TUHAF ALAN Burcu Canar ÜTOPYA Nilnur Tandaçgüneş AKIL HASTALIĞI VE PSİKOLOJİ Michel Foucault İŞLETME HASTALIĞINA TUTULMUŞ TOPLUM Vincent de Gaulejac ETİN CİNSEL POLİTİKASI Carol J. Adams PSİKOLOJİDE SÖZ VE ANLAM ANALİZİ Sibel A. Arkonaç ÇALIŞMA SORUNU Kathi Weeks BENLİK YANILSAMASI Bruce Hood VAHŞİ HUKUK Cormac Cullinan TÜRKİYE KENTLEŞMESİNİN TOPLUMSAL ARKEOLOJİSİ Erbatur Çavuşoğlu MARKSİZMDEN SONRA MARX Tom Rockmore OYUN, OYUNBAZLIK, YARATICILIK VE İNOVASYON Patrick Bateson & Paul Martin İLAHİ GAZAP: DEHA NEDİR? DÂHİ KİMDİR? Darrin M. McMahon HARCIYORUM ÖYLEYSE VARIM Ekonominin Gerçek Maliyeti Philip Roscoe KREDİOKRASİ ve Borç Reddi Davası Andrew Ross TOPLUMLA YÜZLEŞME Zülküf Kara ikomünizm Colin Cremin KÜRESEL ÇARKIN DIŞINDA KALANLAR Kathrin Hartmann AZINLIĞIN ZENGİNLİĞİ HEPİMİZİN ÇIKARINA MIDIR? Zygmunt Bauman

5 İçindekiler Önsöz Zihne Dair İlk Açıklamalar...11 BİR ANLATININ ORTAYA ÇIKARILMASI...11 NİÇİN TARİH, HANGİ TARİH?...16 DESCARTES IN DÜNYASI YÜZYIL PSİKOLOJİSİ...31 PSİKOLOJİNİN ANA KONUSU...40 OKUMA LİSTESİ Zihnin Doğadaki Yeri...54 ZİHNİN FİZYOLOJİSİ...54 EVRİM ANLATISI...71 İNSANLARIN YAPTIKLARININ PSİKOLOJİSİNE DOĞRU...87 OKUMA LİSTESİ Psikolojiyi Şekillendirme YÜZYILIN SONUNDA ULUSAL PSİKOLOJİLER...97 ALMAN PSİKOLOJİSİ ABD DE PSİKOLOJİ OKUMA LİSTESİ Psikolojik Toplum PSİKOLOG KİMDİR? MÜNFERİT ZEKÂ KİŞİLİK VE İŞ ÇOCUK PSİKOLOJİSİ OKUMA LİSTESİ...188

6 5. Bilimin Çeşitleri BİLİMSEL İDEAL DAVRANIŞÇILIK PAVLOV VE ÜST SİNİRSEL ETKİNLİK FENOMENİN BİLİMİ PARAPSİKOLOJİ OKUMA LİSTESİ Bilinçdışı Zihin TARİHİ BELİRLEME PSİKANALİZ: İLK YILLAR PSİKANALİTİK HAREKET RUHUN PSİKOLOJİSİ OKUMA LİSTESİ Bireyler ve Toplumlar KİMLİK VE FARKLILIK KALABALIK BİRLEŞİK DEVLETLER DE TOPLUMSAL PSİKOLOJİ SOVYET PSİKOLOJİSİ OKUMA LİSTESİ Tüm Bunlar Bizi Nereye Götürüyor? TEN SONRA PSİKOLOJİ BİYOLOJİ VE KÜLTÜR ZİHİN VE BEYİN KRİTİK SINIR OKUMA LİSTESİ Alıntılar Kaynakçası BİR: ZİHNE DAİR İLK AÇIKLAMALAR İKİ: ZİHNİN DOĞADAKİ YERİ ÜÇ: ŞEKİLLENDİRİCİ PSİKOLOJİ DÖRT: PSİKOLOJİK TOPLUM BEŞ: BİLİMİN ÇEŞİTLERİ ALTI: ŞUURSUZ ZİHİN YEDİ: BİREYLER VE TOPLUMLAR SEKİZ: TÜM BUNLAR BİZİ NEREYE GÖTÜRÜYOR? Dizin...405

7 Önsöz Bu, yarım yüzyıllık araştırmaya dayanan ve bir bilim tarihçisinin bakış açısından yazılmış yeni bir psikoloji tarihidir. Psikolojiye dışarıdan bakma anlamında bir eleştirel tarihtir: Psikolojik görüşleri ve faaliyeti tarihsel olarak kavrar ve psikolojik düşünce şeklini sorgusuz sualsiz kabul etmez. Bu kitap, insan doğası, doğa bilimleri ve insanbilimleriyle ilgilenen herkes içindir. Ayrıca her ne kadar bir ders kitabı değilse de her türden öğrenci ve psikologun bu kitapta teşvik edici bir yan bulacağını ümit ediyorum. Psikoloji tarihi, sınırları açıkça belli olmayan bir alandır ve ben bu özelliğinin gereğini yerine getirmeye çalışacağım. Bununla beraber, bölümleri ayrı ayrı okumak da mümkündür. 7

8 Zihin ve Doğa Arasında Kitabın kökeni, daha erken bir tarihe ait daha geniş bir çalışma olan, on beş yıl önce yayımlanmış ve artık baskısı tükenmiş The Fontana (Norton) History of the Human Sciences adlı kitaptır. Psikoloji üzerine daha net şekilde odaklanması ve sunduğu daha yeni materyaller, elinizdeki bu yeni kitabı farklı kılmaktadır. Bazı yerlerde, amacıma en uygun eski materyalleri de yeniden yazarak güncelledim; ayrıca Fontana/Norton tarihinin Rusça ya çevrilerek yayımlanmış bir edisyonundan alınmış materyalleri de yeniden yazdım. Referansları en azda tutmaya çalıştım; alıntıların geldiği kaynakları kitabın sonunda gösterdim. Her bölümün sonunda temel kaynakların kapsanmadığı, ilginç bulduğum (genelde son zamanlara ait) okuma materyali önerilerinde bulundum ve kesinlikle gerekli olan durumlarda da tartışma için önemli kaynakları belirttim. Psikoloji her zaman uluslararası bir girişim olduğundan, ana kaynakların isimlerini, söz konusu yayının çevirisi veya İngilizce deki ismi de dahil olmak üzere orijinal dillerinde verdim. Kurumların veya pozisyonların isimlerine gelince, büyük harf kullanımında tutucu bir tavır takındım (isimler çoğu kez İngilizce değildir veya zaman içinde değişmiştir). Bu tür bir kitap, her ne kadar tek bir sesin ürünü olarak yazılmışsa da, aslında kolektif bir çalışmadır. Bu kitabı, birçok insanın yıllar içinde ortaya çıkmış akademik çalışmaları üzerine inşa ettim. Kendi düşüncemden olduğu kadar birçok yayımlanmış çalışmadan da yararlanmak işimin gereğidir ama bu çalışmanın yararlandığı kaynakları kapsamlı şekilde sunmak, basitçe ifade edilirse, gerçekçi değildir (böyle bir liste kendi başına bir kitap oluşturacaktır). Bununla beraber, burada, tüm yardımlara minnettarlıkla teşekkürlerimi sunmak istiyorum. Umarım bu kitap, kolektif akademik çalışmayı daha geniş bir çerçeveye yerleştirecektir. İngiltere de, bu çalışmayı başlatan Reaktion Books tan Ben Hayes la birlikte Alan Collins, Jim Good, Graham Richards ve Sonu Shamdasani bu projede beni özellikle desteklemiştir. Kitabı Birleşik Krallık taki Lancaster 8

9 Roger Smith Üniversitesi nin tarih bölümünden erken emekli olduktan sonra Moskova da yazdım. Dolayısıyla, Lancaster ın sağladığı tüm desteğe ek olarak, kitapta (özellikle Irina Sirotkina dan kaynaklanan) biraz Rus etkisi de söz konusudur. 9

10

11 Roger Smith 1 Zihne Dair İlk Açıklamalar Dünyada olduğumuzdan dolayı anlama mahkûm edilmişizdir ve o, tarihte kendine bir isim edinmeden ne bir şey yapabilir ne de söyleyebiliriz. Maurice Merleau Ponty BİR ANLATININ ORTAYA ÇIKARILMASI Psikoloji nasıl ve neden çağdaş yaşamın sorgulanmayan bir özelliğine dönüşmüştür? Batı da son iki yüz yıldır veya buna yakın bir süre boyunca, insanlara yardım etme ve onları düzenleme bilgi ve arzusu psikolojik bir biçim almıştır. Psikoloji, yaşamın, bireysel kişiye, kendini bilmeye ve kendini kont- 11

12 Zihin ve Doğa Arasında rol etmeye görünüşte doğal bir şekilde değer atfeden modern yönlerinin özündedir. Psikoloji, anlama dair son derece eski özlemlerin teknesi ve kendine biçim vermenin son derece modern bir aracıdır. Kendi üzerine dair düşünmenin çok sebebi olduğundan, psikolojinin de çok yüzü vardır. Bu kitap, toplumsal olaylar bağlamında ve insan olmadaki olma üzerine felsefi sorular ışığında, hem bilimsel araştırma hem de uygulama olarak psikolojinin çok sayıdaki biçimini açıklamaktadır. Fransız Devrimi ve Sanayi Devrimi nin erken yıllarından günümüze kadar olan süreyi, geniş çaptaki ticari ve kentsel gelişme dönemini kapsamaktadır. Bu modernite çağı sırasında toplumsal yaşamın birçok alanı ve yığınlarca birey, çevreye uyumlarını gerçekleştirebilmek ve pratik yardım alabilmek için yüzlerini psikolojiye dönmüştür. Hem mesleki kişiler hem de sıradan insanlar psikologlara dönüşmeye başlamıştır den sonra, doğa ve insan bilimlerinde bugünkü biçimlerine yakın üniversite dalları ortaya çıkmıştır; bunların arasında, esasen 20. yüzyılda olmak üzere, psikolojik ve toplumsal bilimler de vardır. İnsan doğası ve davranışına dair görüşlerin önemli olduğu zengin bir entelektüel yaşamın 1800 den çok önce de mevcut olduğunu hatırlatmaya neredeyse gerek olmadığını düşünüyorum. Hatta dünyadaki tüm kültürlerde zihin üzerine bir tür düşüncenin her zaman var olduğu fikri gayet bariz gelebilir. Ama dikkatli olmalıyız. İnsan, insan doğası, erkek ve kadın, ırk ve etnisite, zihin ve beden gibi terimler kullanarak insanlara dair yaptığımız her tanım, uzun tarihi olan anlamlarla yüklüdür. Örneğin, herkesin insan doğası üzerine varsayımlar yaptığını söyleme eğilimindeyseniz, insan ile hayvanı tamamen Batı ya özgü olmayan şekillerde ilişkilendiren kültürlerin (ve bunlar insanları hayvanlar olarak değil, hayvanları insanlar olarak düşünür) var olduğunu da anımsamalısınız. Batı biliminin gerçeğin ne olduğunu kavramış olduğunu kabul etmiş olanlar bunun ilginç ama marjinal olduğunu düşünecektir. Eğer insanların nasıl yaşadıklarıyla ilgileniyorsanız veya doğa 12

13 13 Roger Smith bilimlerinin her soruyu yanıtlamadığını düşünüyorsanız, bu durumda, farklı insanların dünya üzerine hangi terimlerle düşündükleri son derece önemli olacaktır. Bu kitap, psikolojik terimler, hatta düşünmenin özellikle psikolojik biçimlerinin olma ihtimali hakkındadır. Böyle yaklaşıldığında bu bir eleştirel tarihtir. Erken dönem düşüncelerini ve diğer görüşleri psikoloji olarak izah edip edemeyeceğimiz ve bunu nereye kadar yapabileceğimiz, geniş bir sorudur. Elbette, tıpkı dünyada Batı psikolojisine katkıda bulunabilecek düşünme şekilleri olduğu gibi, şu anda mevcut psikolojilerin de uzun tarihsel arka planları vardır. Bununla beraber, burada, psikolojinin ne olduğu konusunda herkesin fikir birliği içinde olacağı şeyle, yani modern ve Batılı olanla yetineceğim; bu son derece geniş ve yeterince çeşitlilik içeren bir alandır. Tarih ve etnoloji, her ikisi de benzer şekilde, ötekini, alışıldık olmayanı anlamanın ve dolayısıyla bakış açısı yaratmanın yollarıdır: yani kendimizi bir tarihsel yerimiz varmış gibi görme becerisi. Tarihyazımını, iki amacı dengeleyen bir faaliyet olarak düşünürüm. Tarihçiler, geçmişe dair söylenen herhangi bir şeyin onların şu anki kendi düşüncelerinin sonucu olduğunun farkındaysalar da geçmişin kayıtlarına yaklaşırken tarafsız olmaya çabalar. İlk amaç, sadece arşive bakmayı değil, düşünce ve olayların bağlamını çalışmayı da içerir; ki bu olay ve bağlamların sadece bizim değil, diğerlerinin anladığı şekliyle de ne olduğunu görmek böylece mümkün olabilsin. Bağlam, yerel dünyadır (kurumların, insanların, kültürel alışkanlıkların, dilin, entelektüel varsayımların, maddi kaynakların, siyasetin ve benzerlerinin dünyası) ve bu, bir şey yerine başka bir şeyi, yani belli bir şeyi düşünme ve yapmayı, anlamlı ve önemli kılar. Bağlamlar zaman içinde değişir ve yere göre farklılık gösterir. İkinci amaç, anlamlandırmaktır: Ne olduğunu anlamak isteriz ve bu yüzden Hah! Şimdi anladım! diye haykırırız. Tarih, dünyayı anlaşılır ve zevkli kılmaya çalışan büyük sanatlardan biridir.

14 Zihin ve Doğa Arasında Psikolojinin tarihini konu edinmiş kitapların büyük kısmı Aristoteles le başlamaktan hoşlanır; modern psikoloji sanki doğal olarak antikçağ bilgeliğinin bir varisiymiş izlenimini vermeye çalışır. Bunun retoriksel ve hatta ideolojik kullanımları ortadadır: Psikoloji, geçmişten, bilmenin ve yaşamanın çeşitli muhtemel yollarından biri olarak değil de hakikat olarak belirir. Uzak zamanlarla tarihsel sürekliliğin olup olamayacağını ortaya çıkarmak aslında son derece zordur. Burada buna girişmeyeceğim ama onun yerine, fiilen psikoloji olarak adlandırılmış faaliyetlerin yer aldığı görece yakın zamanları tartışacağım. (Daha sonra açıklayacağım gibi, bu sözcük son iki yüzyıldan önce de kullanımdaydı, her ne kadar İngilizce de yaygın değildiyse de.) İnsan eylemlerini Aristoteles ve Platon un (farklı şekillerde) yaptığı gibi bir ruha atfetmek ile bunları şimdi nöroloji bilimcilerinin yaptığı gibi bir bedene atfetmek arasında büyük farklılıklar söz konusudur ve ben her şeyi psikoloji olarak tek bir grupta toplamak istemiyorum. Geleneksel yaklaşımlarda, bilimin yükselmesine dair bir öykü antikçağ ile modern dönemi birleştirir: Modern bilgi, daha önceki görüşlerin üzerinde yükselir ve doğa gerçekleriyle yüzleşmelerini sağlayarak onların yerini alır. Anlatı, gerçeği (ya da ona en fazla yaklaşanı) modern doğabilimcilerin malı yapmasıyla, çarpıcı şekilde emperyalisttir. Ben alternatif bir anlatı aramaktayım. İlk bölüm, beni buna getiren genel düşünceleri açıklamakta ve ardından tarihsel arka planı kaba hatlarıyla sunmaktadır. Bunu izleyen iki bölüm, bilimsel psikolojinin 19. yüzyılda entelektüel ve toplumsal açılardan pekiştirilmesini anlatmaktadır. İkinci bölüm, zihni doğaya bağlayan başlıca entelektüel yenilikleri izah etmektedir: ruhsal yaşamı beyne ve insan doğasını evrimsel tarihe bağlayan. İnsanların kökenlerinin doğa olduğu iddiası, insan doğası bilimi ihtimaline ve dolayısıyla psikolojik doğa bilimine inancı diğer tüm ampirik iddialardan daha fazla bir şekilde gerekçelendirmiştir. Bir dizi insan, tıpkı şimdi olduğu gibi, zihni anlamak için fiziksel dünya, özellikle sinir sistemi 14

15 15 Roger Smith üzerine araştırmalara yönelinmesine büyük ümitler bağlamıştı. Ama psikolojinin konusu üzerine başka vizyonlar da vardı de, üçüncü bölümde tartışıldığı üzere, bilimsel psikoloji gayet göze çarpan şekilde Almanya ve Birleşik Devletler de ve daha az dikkat çeken bir şekilde daha küçük ölçekte de Fransa, İtalya, Britanya, Rusya ve diğer Avrupa ülkelerinde belirgin bir yere ulaşmıştı. 20. yüzyılın tartışması, akademik dalların ve bilimsel araştırmanın ötesine giden bir psikoloji perspektifiyle başlamaktadır. Dördüncü bölüm, insanların, bireysel ve toplumsal sorunların psikolojik bilgi ve tekniklerle idaresini nasıl düşünmeye başladıklarının izlerini sürmektedir. Psikolojinin büyük kısmı için uygulama, kuramsal veya sistematik olmanın önündedir ve psikoloji özelci olmaktan ziyade kamusaldır. Beşinci bölüm, bilim insanlarının psikolojiyi nesnel bir bilim yapma iddialarına dair başlıca yolları tartışmaktadır. Bazen ülkeden ülkeye farklılık gösteren çok sayıda iddia olmuştur; bunun neden olduğunu anlamlandırmak gerekmektedir. Altıncı bölüm, Freud un psikanalizinde ama aynı zamanda Jung un analitik psikolojisi ve diğer uygulamalarda bilinçaltı zihin fikirlerinin büyük rolüne bakmaktadır. Bir yüzyıl sürmüş akıldışı siyaset, görünüşe bakılırsa, aynı zamanda insan doğasında akıldışının kaynaklarıyla uzlaşmaya dair girişimlerin yüzyılı da olmuştur. Yedinci bölüm, toplumsal psikolojiyi, yani birey, bireyin ne düşündüğü, hissettiği ve yaptığı ile her bir insanın ve herkesin parçası olduğu toplumsal dünyalar arasındaki ilişki üzerinde odaklanan psikolojiyi anlatmaktadır. İnsanlar, hatta yalnız yaşayan bireyler bile toplumsal varlıklardır. Burada Sovyet psikolojisiyle ilgili kısa bir tartışmaya yer verilmektedir çünkü kuramsal açıdan, Sovyetler Birliği kişinin toplumsal olarak oluştuğu gerçeğine dair öncü bir deneydir. Son bölüm, psikolojinin son altmış yılını anlatmakta ve geçmişi şimdiyle birleştirmeye çalışmaktadır. Ortak kabule göre kapsamlı gözden geçirmeye uygun olmayan muazzam bir alana dokunmaktadır. Burada birtakım önemli tartışma-

16 Zihin ve Doğa Arasında ları, özellikle insan doğasının ne kadarının biyolojiye ve ne kadarının kültüre bağlı olduğu ve zihnin, beynin bir işlevi (ve psikolojinin nörolojinin bir dalı) olup olmadığı konularını ele almaktayım. Herkes nöroloji bilimlerinin önem kazanmasının farkında olduğundan, bunu belli bir perspektife oturtmaya çalışacağım. Nöroloji biliminin mi yoksa benim daha şüpheci olan görüşlerimin mi insancıl ve anlaşılır bir psikoloji için ihtimaller yaratacağı henüz yanıtlanmamış bir sorudur. Okurların kendi deneyimlerinin, psikoloji hakkındaki ve insan olma kimliğine dair görüşlerinin tarihte nereye denk düştüğünü görebilmesini istiyorum. Bu tür tarih biyografi gibidir: Bizim nasıl ve neden şu anki halimize dönüştüğümüzü açıklar. Eğer ruhu kaybettiysek, ne kaybettik ve ne kazandık? Eğer ruh hâlâ varsa, o nedir? Eğer bilgi üzerine düşünmekten hoşlanmıyor ve dosdoğru tarihe geçmek istiyorsanız, bir sonraki bölüme atlayın. NİÇİN TARİH, HANGİ TARİH? Şu gayet aşikârdır ki, bir kişiyi anlamak için, yani insan doğasını anlamak için bir parça psikoloji öğrenmelisiniz. Nietzsche nin psikolojinin artık bir kez daha temel sorunlara giden yol olduğuna dair beyanı yankılanmaktadır (her ne kadar ona psikolojiye atıfta bulunurken aklından ne geçirdiğini ve neden daha önceki içgörüyü tekrar canlandırdığını düşündüğünü sormak gerekiyorsa da). Kitapçılar ve medya, her türlü insan özelliğinin psikolojisine dair rehber kitaplar sergilemekte, öğrenciler psikoloji derslerine büyük rağbet göstermekte, dünya çapında yüz binlerce insan alenen psikolog statüsü iddiası talebinde bulunmaktadır. Bu her zaman böyle değildi. Bugün psikoloji olarak adlandırdığımızın büyük kısmı son derece yakın döneme aittir. Psikoloji şaşırtıcı düzeyde çeşitlilik gösteren görüş ve mesleklere dair bir kümeye verilen addır. Bir yaralanmanın ardından işlev kaybı olup olmadığını test edenler olduğu gibi, yüz tanıma modellemeleri yapanlar da vardır; ruh şifacıları ol- 16