TARIM ĠġLETMELERĠ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ (TĠGEM) TOHUMCULUK SEKTÖR RAPORU

Transkript

1 0

2 TARIM ĠġLETMELERĠ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ (TĠGEM) TOHUMCULUK SEKTÖR RAPORU 1. GĠRĠġ Dünyada Tohumculuk Sektörünün Görünümü Dünya Tohumculuk Endüstrisinin GeliĢimi Dünya Tohumluk Ticareti Türkiye de Tohumculuk Sektörün Görünümü Türkiye nin Tarımsal Potansiyeli Türkiye Tohumculuk Endüstrisinin GeliĢimi Türkiye Tohumluk Ticareti Türkiye Tohumluk DıĢ Ticareti Dünya ve Türkiye Tohumluk DıĢ Ticareti nin KarĢılaĢtırılması Tarım ĠĢletmeleri Genel Müdürlüğünün (TĠGEM) Sektör Ġçindeki Yeri TĠGEM in KuruluĢu TĠGEM'in KuruluĢ Amacı ve Faaliyet Konuları TĠGEM de Tohumculuk Faaliyetinin GeliĢimi Ülkemiz Çiftçilerinin Sertifikalı Tohumluk Kullanımının Artırılmasına ĠliĢkin Yürütülen Faaliyetler TĠGEM in Tohumculuğunu Yaptığı Bitki Türleri Serin Ġklim Tahılları: Sıcak Ġklim Tahılları: Yem Bitkileri: Yağlı Tohumlar: Yemeklik Tane Baklagiller: Bahçe Bitkileri: TeĢebbüsün Yerli ve Uluslararası Rakipleriyle Veya Benzer Faaliyet 25 Gösteren KuruluĢlarla KarĢılaĢtırmaları TĠGEM in Benzer Faaliyet Gösteren Yerli KuruluĢlarla KarĢılaĢtırması TĠGEM in Ülkemiz Tohumculuk Sektörü Ġçerisindeki Önemi

3 1. GĠRĠġ TARIM ĠġLETMELERĠ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ (TĠGEM) TOHUMCULUK SEKTÖR RAPORU Dünya üzerindeki 6,9 Milyara ulaşan nüfusun yaşamını sürdürebilmesi için yeterli miktarda gıdayı alması ve bu gıdaların güvenilirliğinin sağlanması insan haklarının temelini oluşturmaktadır. İnsanın büyüme ve gelişmesi, verimli çalışması, dış etkenlere ve hastalıklara karşı dirençli olabilmesi için sağlığın temelini oluşturan yeterli ve dengeli beslenme önemlidir. Yeterli ve dengeli beslenmenin gereğini ise ancak tarımsal faaliyetlerle elde edilen ürünler karşılamaktadır. Dünyadaki gıda üretimi bir insanın günlük ihtiyacını karşılayabilecek düzeyde; yani kişi başına günlük 2720 kalori enerjiyi karşılayabilir durumda olmasına rağmen, gıdanın eşit şekilde dağıtılamamasından dolayı günümüzde dünya üzerindeki yaklaşık 1 Milyar nüfusun aç olduğu, her yıl 7 Milyon insanın açlıktan öldüğü ve bu sorunun sürekli artarak devam ettiği görülmektedir ve 2008 yıllarında; dünyada yaşanan kuraklık, gıda ve petrol fiyatlarındaki değişimler, tarım ürünlerinin enerji amaçlı kullanımı ve tüketim alışkanlıklarının değişmesi tarım sektörünün önemini bir kat daha artırmıştır. Özellikle 2008 yılında yaşanan gıda fiyatlarındaki artışlar, tarımsal ürün ihracatı yapan ülkelerin gelirlerini artırırken, gelişmekte olan ve az gelişmiş ülkelerde ciddi sıkıntılar yaşanmasına neden olmuştur. Son yıllarda, bir yandan dünyada görülen ekonomik sıkıntılar, diğer yandan açlık çeken insan sayısının artış göstermesi nedeniyle gıda arzına olan ihtiyaç daha fazla artmıştır. Tarımsal üretimin başlangıcı ve birçok bitkinin çoğaltım materyali tohumdur. Tohum, gıda zincirinin ilk halkasını, biyolojik ve kültürel çeşitliliğin ise yapısal göstergesini oluşturur. Sertifikalı tohumluk, tohumluğun fiziksel, biyolojik ve genetik değer bakımından özellikleri incelenen ve resmi makamlarca bu özellikleri belgelenen tohum demektir. Bitkisel üretim materyali olan tohum, ülkelerin tarım sektörleri için stratejik bir öneme sahiptir. Günümüzde tohum sadece tarımsal bir girdi değil aynı zamanda teknoloji kullanılarak elde edilen ve yüksek gelir getiren ekonomik değere sahip bir üründür. Sertifikalı tohumluk, verimliliğin ve üretimin artırılmasında, üretim maliyetinin düşürülmesinde tarım sektörünün en temel ve en önemli girdisi durumundadır. Yüksek vasıflı sertifikalı tohumluk kullanımı durumunda bitkisel üretimin ve verimin artmamasında bir sebep yoktur. Üretim ve verimin artırılmasında yetiştirme tekniği metotları, arazi ıslahı, sulama, mekanizasyon, gübreleme, mücadele tekniklerinin uygulanması yanında bölgeye uyan kaliteli tohum çeşidinin kullanılması gerekmektedir. Kaliteli bir sertifikalı tohumluğun verimi artırmadaki payının buğday ve fasulye gibi kendine döllenen bitkilerde %20 30 seviyesinde, mısır ve ayçiçeği gibi yabancı döllenen bitkilerde ise %100 lerin üzerinde olduğu bilimsel araştırmalarla ortaya konulan bir gerçektir. Düşük vasıflı tohumluk kullanımı sadece verimi olumsuz yönde etkilemekle kalmayıp, içindeki karışım unsurlarının oranına bağlı olarak kaliteyi de olumsuz yönde etkilemektedir. Bu durumda 2

4 ürünün pazar değerinin de düşmesine sebebiyet vermektedir. Sertifikalı tohumluklar tarlanın temiz olması ve fiziksel karışımı önlemek için gerekli tedbirlerin alınması şartıyla buğday, fasulye, fiğ gibi kendine döllenen bitkilerde 3 yıl kullanıldıktan sonra yenilenmelidir. Ayçiçeği ve mısır gibi hibrit tohumluğun ise her yıl yenilenmesi gerekir. Bir tarımsal girdi olarak tohumluğun genetik potansiyeli verimi belirleyen temel unsurlardan birisidir. Son yıl içerisinde ülkemizde ve Dünya da gerçekleştirilen tarımsal üretim artışında yeni bitki çeşitlerinin ve kaliteli tohumluk kullanımının etkileri büyüktür. Diğer bütün yetiştirme tekniği paketi faktörleri sabit kalsa dahi üstün ve kaliteli tohumluğun verim üzerindeki etkileri çok fazla olmaktadır. 2. DÜNYADA TOHUMCULUK SEKTÖRÜNÜN GÖRÜNÜMÜ 2.1 Dünya Tohumculuk Endüstrisinin GeliĢimi Tohumluk mübadelesi tarımın tarihi kadar eski olmasına rağmen ticari amaçlı tohumluk alışverişinin geçmişi hayli yenidir ve son birkaç yüzyılı kapsamaktadır. Yıllarca mahsulden ayrılan tohumluk kullanımı sürerken, bu uygulama ABD ve bazı AB ülkelerinde 19 uncu yüzyıldan itibaren çoğu ürünlerde giderek azalmış ve tohumluk ticari nitelikli bir özellik kazanmaya başlamıştır. 20 nci yüzyılın ilk çeyreğinden sonra gelişmiş ülkelerde özel sektör girişimciliğine dayalı tohumculuk kuruluşları yaygınlaşmış ve de özellikle son çeyreğinde pek çok ülke ve ürün grubunda kamu, tohumluk üretim ve dağıtım sistemlerinden çekilerek yerini özel kuruluşlara bırakmıştır. Bunu izleyen benzer bir eğilim çeşit geliştirme alanında gözlemlenmiş ve 1970 lerden sonra özel tohumculuk kuruluşları Ar-Ge konusunda önemli yatırımlar yapmaya başlamıştır. Günümüzde özellikle gelişmiş ülkelerde yeni bitki çeşitlerinin geliştirilmesi veya biyolojik yenilikler çok geniş ölçüde özel tohumculuk şirketleri tarafından sağlanmaktadır. Dünya tohumculuğunun gelişmesinde bilimsel ve teknolojik gelişmeler daima önemli ve belirleyici olmuştur. 19 uncu yüzyılda temelleri atılan genetik bilimi, sistematik bitki ıslahı ve çeşit geliştirme faaliyetlerine giden yolu açmıştır. 20 nci yüzyıl başında uygulamaya konulan hibrid (melez) teknolojisi ise özel sektör girişimciliği ve ticari tohumculuk arasındaki en etkili ve güçlü köprülerden birini kurmuştur. Tohumluk işleme ve ilaçlama teknolojilerindeki hızlı ve etkileyici gelişmeler tohumculuk için başka bir yenilikçi alanı teşkil etmiştir. 20 nci yüzyıl sonunda ise modern biyoteknoloji ve rekombinant DNA teknolojileri ile tohumculuk yeni ve çok güçlü bir ivme kazanmıştır. Tohumluk ticaretinin gelişmesine paralel olarak, tohumculuk sektörünün ve tohumluk ticaretinin denetim altında tutulmasına olan ihtiyaç en başından itibaren kendisini hissettirmiş ve 19 ncu yüzyıl sonuna doğru ilk ulusal tohumluk laboratuarları ve beraberlerinde kalite güvence sistemleri görülmeye başlamıştır. Zaman içerisinde başta ıslahçı hakları ve uluslararası tohumluk 3

5 üretim ve sertifikalandırma sistemleri gibi bir dizi yeni kurum ve organizasyon ortaya çıkarak uluslararası çeşit ve tohumluk ticaretini hızlandırmıştır. Günümüzde tohumluk endüstrisi artan nüfusun gıda güvenliğinin sağlanması ve modern tarım tekniklerinin uygulanabilmesi açılarından tartışılmaz ve vazgeçilmez bir yenilik ve verimlilik kaynağı haline gelmiştir. 2.2 Dünya Tohumluk Ticareti Bir girdi olarak ele alındığında, tohumluk ticareti 1970 lere kadar dünya ticaretinde önemsiz seviyelerde kalmıştır. Bir yandan ülkelerin çoğunun tohum konusunu stratejik ve milli bir konu olarak değerlendirmesi, diğer yandan tohumculuk endüstrisinin o zamanki uluslararası organizasyon yapısının zayıflığı, karantina konularına farklı yaklaşımları, Ar-Ge imkanları, deniz aşırı üretim kapasitesi ile uluslararası dağıtım, pazarlama vasıtalarının yetersizliği ve ülkesel tohumculuk düzenlemelerinin farklılığı tohumluk dış ticaretini kısıtlayıcı unsurlar olarak öne çıkmışlardır lerden sonra dünya tohumculuğu pek çok bakımdan değişim göstermiştir. Gelişmiş Batı ülkelerindeki tohumculuk firmaları araştırma, üretim ve pazarlama faaliyetlerini diğer ülkelere doğru genişletmişler ve de özellikle 1980 lerden sonra başlayan küreselleşme olgusu sonucu birçok ülke tohumculuk sektörünü geliştirme ve güçlendirme yönünde politikalar geliştirerek, uygulamaya başlamış, sonuç olarak 21 inci yüzyılın ilk yıllarında tüm dünyada kaliteli tohumluk üretimi, kullanımı, pazarlaması ve ticaretinde önemli sıçramalar olmuştur. Dünya ticari tohumluk pazarının 2010 yılında 42 milyar USD civarında olduğu tahmin edilmektedir. Bu miktar gerek ülkesel bazda, gerekse ürün grubu temelinde asimetrik bir dağılım göstermekte olup, dünya toplam tohumluk ticaretinin %70 den fazlası (%29 u ABD, %21 i AB ülkeleri (23), %14 ü Çin, %5 i Brezilya ve %3 ü Japonya olmak üzere) ekonomisi gelişmiş ülkelerde yer almaktadır. Diğer yandan dünya tohumluk ticaretinde ağırlıklı olarak tahıllar, yağlı tohum bitkileri, sebzeler, çiçekler ve çim bitkileri yer almaktadır li yılların sonunda ülkeler arasındaki tohum ticareti yani dünya tohumluk ticareti yaklaşık 10 milyar USD iken 2010 yılında 42 milyara çıkarak, yaklaşık 4 kattan fazla artmıştır. Bir kısım ülkelerin 2010 yılı tohumluk ticaretleri Milyon USD olarak aşağıdaki grafikte verilmiştir. 4

6 2.3 Dünya Tohumluk DıĢ Ticareti Uluslararası ticaretteki genel artışa paralel olarak, uluslararası tohumluk ticareti de son çeyrek yüzyılda önemli artışlar göstermiştir. Bu artışta farklı ekolojilere uygun yeni çeşitler, tohumluk üretiminde ihtisaslaşma ve tohumculuk teknolojisinde sağlanan gelişmeler gibi öğeler önemli olmuştur yılları arasında uluslararası tohumluk ticaretinin 6 kat arttığı tahmin edilmektedir. Aynı dönemde uluslararası tohumluk ticaretindeki artış hızı, toplam dünya tohumluk pazarındaki artışa nazaran daha yüksek olmuştur yılı itibariyle uluslararası toplam tohumluk ticaretinin yaklaşık 7,7 milyar USD olduğu tahmin edilmektedir li yılların sonunda yaklaşık 1,3 Milyar USD civarında olan uluslar arası tohumluk dış ticareti, 1980 li yılların ortasından itibaren hızla artmaya başlamıştır. Bu artış trendi halen aynı hızla devam etmekte olup, uluslararası tohumluk ticaretinin en önemli iki ayağı AB ülkeleri ve ABD dir. Yıllar itibariyle Dünya tohumluk dış ticaretinin artışı aşağıdaki grafikte verilmiştir. 3. TÜRKĠYE DE TOHUMCULUK SEKTÖRÜN GÖRÜNÜMÜ 3.1 Türkiye nin Tarımsal Potansiyeli Her coğrafya kendi ruhunda hayat bulur. Toprağın her parçası, üzerinde yaratılan değerlerle anlam kazanır. Türkiye, kıtaları birbirine bağlayan stratejik konumu, genç ve eğitimli nüfusu, bereketli toprakları ve eşsiz iklimi ile önemli bir tarım potansiyeline sahiptir. Ülkemizde tarım sektörü, insanların beslenmesi, istihdamı, ekonomiye katkısı ve ihracat potansiyeli bakımından büyük önem taşımaktadır. Özellikle Avrupa Birliğine uyum sürecinde, kırsal alandaki sorunların tespiti ve bu sorunlara kalıcı çözümler bulunması öncelikli bir konudur. Çiftçilerimizin; iç ve dış pazarlar için üretim yapar hale gelmeleri, daha iyi gelir düzeyine kavuşabilmeleri için üretim kaynaklarını daha etkin kullanmaları gerekmektedir. Ülkemiz için; sahip olduğu tarımsal kaynakların tespiti, geliştirilmesi, amacına uygun kullanılması ve bu çalışmaların, kaynakları kullananlarla beraber planlanması önem arz eden bir husustur. 3.2 Türkiye Tohumculuk Endüstrisinin GeliĢimi 5

7 Türkiye de ilk bitki ıslah çalışmaları ve kaliteli tohumluk üretimleri 1926 yılında tohum ıslah istasyonlarının kuruluşu ile başlamış, ancak 1950 lere gelinceye kadar yalnızca serin iklim tahıllarına odaklanan çeşit geliştirme ve tohumluk üretim çalışmaları ile sınırlı kalmıştır. İzleyen yıllarda, kamu araştırma programlarına hem daha çok sayıda tür dahil edilmiş, hem de üretilen tohumlukların miktarı artmıştır. Türkiye 1980 li yılların başlarında tohumculuk sektörü ile ilgili temel politikalarında önemli değişiklikler yaparak, kamu esaslı bir tohumluk tedarik sisteminden özel girişimi esas alan bir tohumluk endüstrisi modeline geçmiştir. Ekonominin serbestleştirilmesi ve tohumluğun dış ticaretteki kısıtlamalarının kaldırılması sonucunda özel sektör yatırımlarının önü açılmış, yerli veya yabancı pek çok tohumluk firması ya doğrudan ya da ortaklıklar yoluyla sektöre girmiştir. Sonuçta özel tohumculuk firmalarının sayısı, kapasitesi ve faaliyetleri kısa sürede hızla artarak ulusal tohumculuk endüstrisi özel sektör ağırlıklı bir konuma gelmiştir. Türkiye tohumluk tedarik sistemi içerisinde kamu tohumculuk kuruluşları halihazırda buğday, arpa ve bazı yem bitkileri gibi açık tozlanan bitkilere odaklanan sınırlı bir üretim ve dağıtım faaliyeti içerisindedir. Son yıllar itibariyle, özel tohumculuk şirketleri bu türlerde de pazar paylarını önemli ölçüde arttırmaya başlamışlardır. Türkiye de 2010 yılında Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından yetkilendirilmiş 365 tohumculuk kuruluşu bulunmaktadır. Büyük bir kısmını özel sektör firmalarının oluşturduğu bu kuruluşlar arasında sermaye yapısı, istihdam durumu, üretim ve işleme kapasitesi, çeşit geliştirme ve temini, ürün yelpazesi ve endüstriyel entegrasyon derecesi bakımından önemli farklılıklar bulunmaktadır. Türkiye çok uzun zamandan beri global ve bölgesel tohumculuk organizasyonları ile yakın temas ve etkileşim içerisindedir. Ülkemiz 1963 yılında ISTA (Uluslararası Tohum Test Birliği), 1968 yılında ise (tarla bitkileri ve yem bitkileri kategorilerinde olmak üzere) Kalkınma ve İşbirliği Teşkilatı (OECD) sertifikasyon sistemine dahil olmuştur. Cumhuriyetle birlikte başlayan tohumculuk çalışmaları son yıllarda yeni bir boyut kazanmıştır. Cumhuriyetin kuruluşundan bu yana yaşanan gelişmeler sonucunda söz konusu Kanun ihtiyaçlara cevap veremediği için Ülkemizde 2004 yılında 5042 sayılı Yeni Bitki Çeşitlerine Ait Islahçı Haklarının Korunmasına İlişkin Kanun ve 2006 yılında 5553 sayılı Tohumculuk Kanunu kabul edilerek, sektörün işleyişine yönelik olarak hukuksal alt yapıda bir takım düzenlemeler yapılmıştır. Bu Kanunla, bitkisel üretimde verimliliği ve kaliteyi artırmak, tohumluklara kalite güvencesi sağlamak, tohumluk ticaretini ve sektörü yeniden düzenlemek hedeflenmiştir. Böylece ilk kez sertifikalı tohumluk üreticilerine destek verilmeye başlanmıştır. Bu Kanun; tarla bitkileri, bağ-bahçe bitkileri, orman bitki türleri ve diğer bitki türleri çoğaltım materyaline ait çeşitlerin ve genetik kaynakların kayıt altına alınması, tohumlukların üretimi, sertifikasyonu, ticareti, piyasa denetimi ve kurumsal yapılanmalar ile ilgili düzenlemeleri kapsamaktadır. Konya'da Tarımsal Araştırma Enstitüsü bünyesinde 04 Aralık 2010 tarihinde benzeri bir ABD ve bir de Avustralya olmak üzere dünyada yalnız 2 yerde bulunan Kuraklık Test Merkezi'nin açılışı yapılmıştır. Bu merkezde daha az su ihtiyacı hissedecek hububat tohumluğu çeşitlerinin geliştirilecektir. 6

8 Tek çatı altında en fazla tohumun saklanabileceği Dünyanın 3. Büyük Gen Bankasının temeli 2009 yılında Ankara da atılmış, 2010 yılı ilkbaharında tamamlanarak, hizmete girmiştir. Ayrıca, İzmir Menemen de Uluslararası Tarımsal Araştırma ve Eğitim Merkezi kurulmuştur yılında bazı türlerde AB ile eşdeğerlik statüsü alındıktan sonra 2001 yılında Ankara da konuşlanmış olan Çeşit Tescil ve Tohumluk Sertifikasyon Merkezi, ISTA tarafından akredite laboratuar olarak kabul edilmiştir. Bazı üçgüller hariç, Türkiye halen OECD tarla ve yem bitkileri tohumluk programlarının tümüne iştirak etmektedir yılında ise Türkiye bazı sebze tohumluklarında OECD sistemine dahil olmuş ve AB eşdeğerliği 2012 yılına kadar uzatılmıştır. 3.3 Türkiye Tohumluk Ticareti Türkiye de özel sektör tohumculuğunun geçmişi oldukça yenidir yılından önce ülkede yalnızca iki özel şirket faaliyet göstermektedir ve bunların toplam sertifikalı tohumluk ticareti içerisindeki payları %1 ila 2 civarında iken her türlü tohumluk üretim ve dağıtımı kamu kuruluşları tarafından yapılmaktadır ve fiyatlar devlet denetimindedir. Çoğu türlerde mahsulden tohumluk kullanımı yaygındır ve hibrid tohumluk kullanımı bilinmiyordur. Kamu tarafından hemen hemen bedelsiz dağıtılan ticari tohumlukların genelde genetik kaliteleri çok düşüktür ve de ülkemizde tohum ticareti hacmi diye bir rakamdan bahsetmek anlamsızdır ile 1985 yılları arasında bir dizi yasal düzenleme ile tohumculuk faaliyetleri serbest bırakıldıktan sonra ülkemiz tohumculuk endüstrisi hızla büyüyerek, 2010 yılı itibariyle toplam ticari tohumluk hacmi 840 Milyon USD olarak gerçekleşmiştir. Geçen 25 yıllık süre içerisinde Türkiye nin yurt içi tohumluk ticareti her yıl artış göstermiştir. Tahminler bu artış trendinin önümüzdeki yıllarda da devam edeceği yönündedir. Hükümet politikalarına bağlı olarak, tohumluk pazarımızda önümüzdeki yıllarda özellikle yem bitkileri ve serin iklim tahıllarında artışlar görülecektir. Türkiye tohumluk pazarını oluşturan en önemli ürün segmentleri tahıllar, endüstri ve yem bitkileri ile sebzelerdir. Tablo 1 İç Ticarete Konu Olan Toplam Tohumluk Değeri (kaynak ISF, 2010) Dünya Türkiye Türkiye nin Payı 42 Milyar USD 840 Milyon USD %2,0 7

9 3.4 Türkiye Tohumluk DıĢ Ticareti Türkiye de 1980 öncesinde hem ithalat hem de ihracat olarak son derece sınırlı bir tohumluk dış ticareti söz konusudur. Toplam birkaç Milyon dolarlık bir hacme sahip olan tohumluk ithalatı ise geniş ölçüde kamu kuruluşları tarafından yapılmaktadır. Ticari tohumluk ithalatı son 25 yılda hem miktar hem de parasal değer olarak önemli oranda artmıştır. İthalatta en önemli kalemi sebze tohumları oluştururken, bunu çim ve yem bitkileri izlemektedir. Ancak bazı yıllarda mısır gibi diğer türlerin tohumlarının ithalatı da söz konusu olabilmektedir. Sebze tohumluklarında doğrudan doğruya ticari tohumluk ithalatı yapılırken, tarla bitkilerinde yerli üretim ve çoğaltım için gerekli olan anaç tohumluk ithalatı ağır basmaktadır. Türkiye nin 2002 yılında tohumluk ithalatı 55,3 Milyon USD iken 2010 yılında 176,8 Milyon USD ye ulaşmıştır. Tohumluk ithalatının parasal değer olarak en önemli kısmını sebze tohumlukları teşkil etmektedir. Ancak bu tutarın tamamı ticari tohumluk olmayıp yaklaşık 1/5 lik bir kısmı anaç (kaynak) tohumluk ithalatıdır öncesinde Türkiye tohumluk ihracatı neredeyse yok denilecek kadar azdır. Ancak, zaman içerisinde tohumluk ihracat kapasitesi yavaş da olsa bir gelişme göstermiştir yılında 17,3 Milyon USD olan tohumluk ithalatı 2010 yılında 94,8 Milyon USD ye çıkmıştır. Türkiye tohumluk ihracatı daha ziyade mısır, ayçiçeği, pamuk ve sebze türlerinde yoğunlaşmıştır. Hibrid mısır, ayçiçeği ve pamukta sözleşmeli olarak üretilen sertifikalı tohumluklar yüksek kalite özelliklerine sahiptir ve yabancı alıcılar tarafından tercih edilmektedir. Son yıllarda domates, biber, hıyar, kavun, karpuz olarak sebze tohumluğu ihracatı da hızla artmaya başlamıştır. Tablo 2: Türkiye nin İthal Ettiği Tohumluk Miktarı (ton) Buğday Arpa H.Mısır Çeltik Pamuk H.Ayçiçeği , Kanola Patates Ş. Pancarı Yem Bitkileri Çayır-Çim Sebze Bitkileri Diğer çeşitler TOPLAM Kaynak: Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı 8

10 Tablo 3: Türkiye nin İhraç Ettiği Tohumluk Miktarı (ton) Buğday Arpa Hibrit Mısır Çeltik Pamuk Hibrit Ayçiçeği Yem Bitkileri Çayır-Çim Sebze Bitkileri Diğer çeşitler TOPLAM Kaynak: Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı 3.5 Dünya ve Türkiye Tohumluk DıĢ Ticareti nin KarĢılaĢtırılması Türkiye nin 2002 yılındaki tohumluk ithalatı değeri 55 Milyon USD iken 2010 yılında %221 artarak 177 Milyon USD ye ulaşmıştır. İhracatı ise 2002 yılında 17 Milyon USD iken 2010 yılında %460 artarak 95 Milyon USD ye yükselmiştir. Bu durum ihracatın ithalata göre daha fazla bir artış trendinde olduğunu göstermektedir. Yıllar itibariyle gerçekleştirilen tohumluk ihracatının büyük bir kısmını anaç kademedeki bitki türleri oluşturmaktadır. Ülkemiz dünya toplam tohumluk ithalatının yaklaşık %2 sini, ihracatının ise yaklaşık %1 ini gerçekleştirmektedir. Dünyadaki genel trendin aksine Türkiye daha ziyade sebze tohumlukları ithalatı yapmakta, buna karşılık ihracatın yaklaşık %80 ini tarla bitkileri tohumlukları oluşturmaktadır. Türkiye nin tohumluk ithalat ve ihracat değeri ABD Doları cinsinden tablo 4 de verilmiştir. Tablo 4: Türkiye nin tohumluk ithalat ve ihracat değeri (USD) İthalat İhracat Fark Kaynak: Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı 9

11 3.6 Türkiye nin Sertifikalı Tohumluk Ġhtiyacı ve KarĢılanma Oranları Türkiye nin tohumluk ihtiyaçları 2009 yılı Türkiye İstatistik Kurumu verilerinde yer alan bitki türlerinin ekiliş alanları baz alınarak hesaplanmıştır. Tablo 5: Türkiye 2009 Yılı Tarım Arazisi Dağılımı ÜRÜN GURUBU ALAN (DEKAR) 1 TARLA BĠTKĠLERĠ ARAZĠSĠ a) Baklagiller b) Endüstri Bitkileri c) Tahıllar d) Yağlı Tohumlar e) Yem Bitkileri f) Yumru Bitkiler SEBZE BAHÇELERĠ MEYVE ALANI NADAS ARAZĠSĠ TOPLAM Kaynak: Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı 10

12 Tablo 6: Türkiye nin çeşitler itibariyle sertifikalı tohumluk ihtiyaçları (ton) T Ü R L E R EkiliĢ Alanı (dekar) Ekim Normu (kg/da) Yenileme Süresi (yıl) Tohumluk Ġhtiyacı (ton) Buğday Arpa Hibrit Mısır Çeltik Hibrit Ayçiçeği , Soya Aspir Kanola Yerfıstığı ġ. Pancarı , Pamuk Nohut Kuru Fasulye Mercimek Sebze Yonca Korunga Fiğ Çim ve Çayırotu Patates Kaynak: Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı 11

13 Tablo 7: Türkiye nin yıllar itibariyle tohumluk üretim miktarları (ton) T Ü R L E R Buğday Arpa Hibrit Mısır Çeltik Hibrit Ayçiçeği Soya Yerfıstığı ġ. Pancarı Patates Pamuk Nohut Kuru Fasulye Mercimek Kanola Sebze Susam Yonca Korunga Fiğ Sorghum Sudanotu Sorgumotu Aspir Yem ġalgamı Yemlik Pancar Çim ve Çayır Diğerleri Toplam Kaynak: Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı 12

14 Tablo 8: Türkiye de Sertifikalı Tohumluk Üretimlerinin İhtiyaçları Karşılama Oranı 2002 YILI 2010 YILI T Ü R L E R Dağıtım (ton) Ġhtiyaç (ton) KarĢılama Oranı (%) Dağıtım (ton) Ġhtiyaç (ton) KarĢılama Oranı (%) Buğday , ,7 Arpa , ,9 Hibrit Mısır , ,6 Çeltik , ,7 Hibrit Ayçiçeği , ,4 Soya , ,3 Aspir 215 0, ,7 Kanola , ,6 Yerfıstığı , ,5 ġ. Pancarı , ,9 Pamuk , ,7 Nohut , ,7 Kuru Fasulye , ,0 Mercimek , ,7 Sebze , ,9 Yonca , ,3 Korunga , ,4 Fiğ , ,2 Çim Ve Çayırotu , ,2 Patates , ,5 13

15 4. TARIM ĠġLETMELERĠ GENEL MÜDÜRLÜĞÜNÜN (TĠGEM) SEKTÖR ĠÇĠNDEKĠ YERĠ 4.1 TĠGEM in KuruluĢu Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü, 233 sayılı KHK hükümlerine tabi İktisadi Devlet Teşekkülüdür. TİGEM geçmişte, Zirai Kombinalar, Hara ve İnekhaneler ile Devlet Üretme Çiftlikleri adı altında faaliyetlerini sürdürmüş, Devlet Üretme Çiftlikleri ile Hara ve İnekhanelerin birleştirilmesi sonucunda, 1984 yılında Kamu İktisadi Kuruluşu olarak faaliyetine başlamış (KİK) ve teşebbüsün kurumsal yapısı 1994 yılında İktisadi Devlet Teşekkülü (İDT) statüsüne dönüştürülmüştür. TİGEM in bir kolunu oluşturan haralar, ordunun ve sarayın iaşe ihtiyacını karşılamak ve at yetiştirmek üzere Osmanlı Devletinin ilk yıllarında kurulmuştur. O dönemlerde 3-4 Milyon dekarı bulan arazi varlığına ulaşmıştır. Sonraları Osmanlı Devleti güç kaybettikçe arazilerde küçülmeye başlamıştır. Böylece hara arazileri 450 Bin dekara kadar düşmüştür. TİGEM in diğer kolu genç Cumhuriyet in kurduğu Zirai Kombinalar ve Devlet Ziraat İşletmeleri ne uzanmaktadır yılında kurulan Zirai Kombinalar ordunun ve gerektiğinde halkın gıda ihtiyacını karşılayacaktır. Bunun için yurdun değişik yörelerindeki hazineye ait boş araziler seçilmiş ve buralar çiftlik haline dönüştürülmüştür. Devlet Ziraat İşletmeleri ise, modern tarım tekniklerinin uygulanması, tarım sanayinin geliştirilmesi ve bu konularda çiftçilere önderlik ve öğreticilik görevi yapması amacıyla Atatürk ün muhtelif tarihlerde kurduğu çiftlikleri bağışlamasıyla kurulurlar. Bu çiftlikler, 1950 yılında Zirai Kombinalarla, Devlet Üretme Çiftlikleri bünyesinde birleşmiştir. İmkânların, bilgi ve tecrübenin birleştirilerek, hizmetin geliştirilmesi ve genişletilmesi amacıyla kurulmuş olan TİGEM, kamuda tarım ve hayvancılık (tohumculuk ve damızlık) konularında çalışan işletmeleri bir çatı altında toplamış bulunmaktadır. TİGEM' in sermayesinin tamamı devlete aittir. İktisadi alanda ticari esaslara göre faaliyet göstermektedir. Kurumlar Vergisi mükellefidir. 4.2 TĠGEM'in KuruluĢ Amacı ve Faaliyet Konuları TİGEM, tarım ve tarıma dayalı sanayinin ihtiyacı olan her türlü mal ve hizmetleri üretmek amacıyla kurulmuştur. TİGEM' in faaliyet konuları ana hatlarıyla aşağıda belirtilmiştir. a) Ülkenin bitkisel ve hayvansal üretimini artırmak, çeşitlendirmek ve ürün kalitesini iyileştirmek amacıyla yetiştirdiği tohumluk, fîdan, fide ve benzeri mallar ile ürettiği damızlık hayvan ve spermaları yetiştiricilere intikal ettirmek, 14

16 b) İşletmelerde elde edilecek hayvansal ve bitkisel ürünlerle birlikte çiftçilerden alacağı ürünleri kıymetlendirmek için tesisler kurmak, kurdurmak, kurulanlara iştirak etmek, c) Bitkisel ve hayvansal üretim, yetiştirme, ıslah konularında araştırmalar yapmak, yaptırmak ve gerektiğinde diğer ıslah ve araştırma kuruluşları ile işbirliği yapmak, ç) Ürettiği her türlü ürün ve hizmet konuları ile ilgili olarak çevre çiftçisi ve çiftçi örgütleri ile üretim ve tanıtım amaçlı işbirliğine girmek, d) Amaç ve faaliyetlerini gerçekleştirmek için ihtiyaç duyduğu her türlü mal ve hizmeti yurt içi ve yurt dışından temin etmek, e) Yurt içi ve yurt dışındaki kişi ve kuruluşlarla işbirliği yaparak her türlü mal ve hizmeti temin etmek, bunları pazara hazırlayarak iç ve dış pazarlarda değerlendirmek, f) Üretim ve işletme faaliyetlerinde bulunmak ve tesislerini kurmak üzere özel ve tüzel kişilerden yer kiralamak, kiraya vermek, g) İşletme ünitelerinde zaman içinde fonksiyonunu yitirmiş kümes, ahır, depo, sundurma ve benzeri binaların yıpranmaya terk edilmemesi ve ekonomiye kazandırılması için, işletme bütünlüğüne zarar vermemek kaydıyla özel veya tüzel kişilere kiraya vermek, ğ) Faaliyet konuları ile ilgili üretim ve işletme tesisleri kurmak üzere yurt içi ve yurt dışı özel ve tüzel kişi ve firmalarla işbirliği yapmak, ortaklık kurmak ve faaliyete geçmesini sağlamak, h) Yurt içi ve yurt dışı firmalarla patent, lisans, teknik beceri ve benzeri anlaşmalar yapmak, bilgi ve teknolojiyi mer'i mevzuata göre satmak ve satın almak, ı) İşletme yönetimi, proje araştırma, fîzibilite ve benzeri mühendislik hizmetlerini yapmak ve yaptırmak, i) Çalışma konuları ile ilgili beceri kazandırma seminerleri ve kursları düzenlemek veya düzenletmek. 4.3 TĠGEM de Tohumculuk Faaliyetinin GeliĢimi İnsan yaşamının sürdürülmesi için gerekli olan temel ihtiyaçların başında gıda maddeleri gelmektedir. Söz konusu ihtiyaç maddelerinin hammaddeleri tarımsal faaliyetler sonucunda elde edilmektedir. Dünya nüfusunun yıldan yıla göstermiş olduğu büyük artışlar nedeniyle artan nüfusun beslenmesini sağlayacak gıda maddelerinin üretimi büyük önem taşımaktadır. Gıda maddeleri içinde özellikle buğday, stratejik bir ürün olma özelliğini her geçen gün daha fazla hissettirmektedir. Bugün Dünya nın geri kalmış birçok ülkesinde insanlar açlık ve yetersiz beslenme ile karşı karşıya bulunmaktadırlar. Bu itibarla, gıda üretim potansiyeli yüksek olan ülkelere, üretimlerini artırma yönünde büyük sorumluluklar düşmektedir. 15

17 Zirai Kombinalar, kuruluş yılı olan 1937 den itibaren temin ettiği zirai alet ve makinelerle halkın elinde bulunan arazilerin sürülmesi, ekilmesi ve hasat edilmesi konularında destek sağlarken, buğday ve arpa tohumluklarının seçiminde hassasiyet gösterilmeye başlanmıştır. Ülkemizde modern tarım tekniklerinin uygulanması, tarım sanayinin geliştirilmesi ve bu konularda çiftçilere önderlik ve öğreticilik görevi yapması amacıyla kurulan Devlet Ziraat İşletmeleri yılları arasında kamu hizmeti sunmuş ve hububat üretiminin artırılması için çalışmıştır yılında Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığına bağlı olarak, Zirai Kombinalar ve Devlet Zirai İşletmeleri varlıklarının aynı çatı altında toplanması ile Devlet Üretme Çiftlikleri Genel Müdürlüğü kurulmuştur. Ülkemiz çiftçilerinin bitkisel üretimini artırmak, çeşitlendirmek ve ürün kalitesini iyileştirmek amacıyla sistemli olarak 1950 yılından itibaren tohumluk üretim faaliyetlerine başlanılmıştır. Ülkemizin tohumluk tedarik sistemi içerisinde buğday ve arpa tohumluklarının yanında yem bitkileri gibi açık tozlanan bitkilere odaklanan bir üretim ve dağıtım faaliyeti içerisine girilmiştir. Devlet Üretme Çiftlikleri, kuruluşundan itibaren 1980 li yıllara kadar ülkemizin tohumluk tedarik ve dağıtım sistemi içerisinde en büyük paya sahip kamu kuruluşu olarak faaliyetini sürdürmüştür. Tarımsal Araştırma Enstitüleri ve ziraat fakülteleri tarafından ıslah edilen yeni türdeki bitki tohumluklarının, Devlet Üretme Çiftlikleri arazilerinde üretimlerinin yapılmasının yanında bu işletmelerin çevresindeki büyük ölçekli çok sayıdaki vatandaş arazilerinde sözleşmeli olarak üretim gerçekleştirilmiştir. Bu dönemde işletmelerin sahip olduğu modern tohum hazırlama tesislerinde tohumluklar hazırlanarak, ülkemiz çiftçilerine dağıtımları gerçekleştirilmiştir. Devlet Üretme Çiftlikleri, ülkemizde yılları arasında buğday, arpa, yulaf, çavdar, yonca, korunga, fiğ, pamuk, mısır ve ayçiçeği tohumluklarının üretimi ve dağıtımı konusunda tek kuruluş olarak faaliyetini sürdürmüştür. Ülkemizde açığı bulunan diğer türlerdeki bitki tohumluklarının üretimi ve dağıtımının yanında ülkemizde yetişebilecek her çeşit meyve ve sebze fidan ve fidelerinin üretimlerini de gerçekleştirerek dağıtımlarını sağlamıştır. Devlet Üretme Çiftlikleri ile Hara ve İnekhanelerin taşınmazlarının bir çatı altında birleştirilmesi ile 1984 yılında kurulan Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğünün Ana Statüsü ile belirlenmiş öncelikli ve birinci durumundaki görevi, Ülkemizin bitkisel üretimini artırmak, çeşitlendirmek ve ürün kalitesini iyileştirmek amacıyla ürettiği tohumluk, fîdan, fide ve benzeri malları yetiştiricilere intikal ettirmek, olarak belirlenmiştir. TİGEM, kuruluş tarihinden itibaren, ülkemiz tarım sektörünün en önemli girdisi durumunda olan, özellikle 1980 yılından sonra gelişen ülkemiz tohumculuk sektörünün iştigal etmediği veya yetersiz kaldığı ve ülkemizde açığı bulunan bitki türlerindeki tohumlukların üretimlerinin gerçekleştirilmesi ve çiftçilerimize dağıtımlarının yapılması ana ekseninde faaliyetlerini sürdürmektedir. 16

18 Tohumluğu yapılan bitki çeşitlerinin bir kısmı 2002 yılına kadar sertifikasız olarak, seleksiyonla elde edilen üretimlerin kontrol edilmiş raporlarına dayalı olarak yapıla gelmiştir. Ancak, 2002 yılından sonraki tohumluk üretimlerinin tamamı sertifikalı olarak gerçekleştirilmiştir. TİGEM, Devlet Üretme Çiftliği döneminden bugüne kadar seleksiyon yöntemleri ile üretimlerini devam ettirdiği yonca, korunga ve fiğ gibi vazgeçilmesi mümkün olmayan ve ülkemizin önemli gen kaynaklarını teşkil eden çeşitlerden Gözlü 2002 yonca ve Altınova 2002 fiğ çeşitlerinin tescillerini yaptırmıştır. 4.4 Ülkemiz Çiftçilerinin Sertifikalı Tohumluk Kullanımının Artırılmasına iliģkin yürütülen faaliyetler. 08/07/1948 tarihli ve 5254 sayılı Muhtaç Çiftçilere Ödünç Tohumluk Verilmesi Hakkında Kanun ile; Mahsulü en az %40 nispetinde zarara uğrayıp elinde tohumluğu kalmamış ve Türkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankasından veya Tarım Kredi Kooperatiflerinden tohum kredisi alamayacak halde bulunmuş olan, Mahsulü %40 tan daha az nispette zarar görmüş fakat elinde tohumluğu kalmamış ve Türkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankasından veya Tarım Kredi Kooperatiflerinden tohum kredisi sağlayamamış ve bu yüzden zirai işletmesini yürütemeyecek hale gelmiş bulunan, Mahsulü zarara uğramamış olmakla beraber elinde olmayan herhangi sebeple fakr u zarurete duçar olarak tohumluğunu dahi tedarike ve Türkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankasından veya tarım kredi kooperatiflerinden tohum kredisi almaya imkan bulamayan ve bu sebeple çiftçiliği bırakacak hale düşen, çiftçilere, Ziraat Bankası eliyle ödünç ve faizsiz olarak buğday, arpa, mısır, çavdar, yulaf tohumlukları ve gerekli hallerde diğer çeşit tohumlukları dağıtmaya Tarım Orman ve Köyişleri Bakanlığı yetkili kılınmıştır. Devlet Üretme Çiftlikleri ve sonrasında TİGEM tohumluk üretimlerinin yaklaşık %50 den fazlasını bu Kanun çerçevesinde dağıtmıştır. Ancak, 20/06/2001 tarihli ve 4684 sayılı Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun ile 5254 sayılı Kanunun yürürlükten kaldırılması ile TİGEM in ürettiği tohumlukların dağıtımında düşüşler yaşanmıştır. Tohumluk dağıtımlarında yaşanan düşüşün en önemli gerekçeleri şöyledir; Sertifikalı tohumluk fiyatının yüksek görülmesi, Sertifikalı tohumluğun sağlayacağı avantajların yeteri kadar bilinmemesi, Sertifikalı tohumluk teminindeki güçlükler. TİGEM, sertifikalı tohumluk kullanımındaki bu olumsuzlukları ortadan kaldırabilmek için 2004 yılında şu uygulamaları gerçekleştirmiştir, Tohumluk fiyatları makul bir seviyede tutularak çiftçilerimize destek verilmiştir, 17

19 Tanıtım çalışmalarına hız verilerek, çiftçilerimiz sertifikalı tohumluk konusunda bilgilendirilmiş ve bilinçlendirilmiştir, TİGEM Özel Bayilik Sistemi devreye sokulmak suretiyle, 1 Nisan 2011 tarihi itibariyle ülkemiz genelinde 450 bayi kurulması ile tohumluk temini kolaylaştırılmıştır. Bu çalışmaların sonucunda sertifikalı hububat tohumluğu dağıtım miktarı, TİGEM tarihindeki en yüksek değere ulaşmıştır. TİGEM in son yıllarda sağladığı yatırımlar sonucunda modern ve yüksek kapasiteli tohum hazırlama tesislerinin devreye girmesi, bu tesislere renk ayırıcı ünitelerinin monte edilmesi, kaliteli ve verimli çeşitlerin üretim desenine alınması ve Ceylanpınar Tarım İşletmesinde dekar arazinin sulu tarıma açılması çalışmalarıyla çiftçilerimizin sertifikalı tohumluk ihtiyaçlarının temini yönünde çok önemli adımlar atılmıştır. 4.5 TĠGEM in Tohumculuğunu Yaptığı Bitki Türleri Serin Ġklim Tahılları: TİGEM, Dünyada olduğu gibi Türkiye de de en fazla ekimi yapılan, insan beslenmesinde önceliği olan ve özellikle Türk beslenme kültürünün vazgeçilmezi; ekmeğin hammaddesi olan buğdayın tohumculuğuna çok fazla önem vermiş ve üretimlerini ağırlıklı olarak bu ürünün tohumluğunun üretilmesine yoğunlaştırmıştır. Serin iklim tahılları olarak buğdayın yanında arpa, yulaf, çavdar ve tritikale tohumluklarının üretimlerini yapmıştır. Buğday, arpa ve tritikale tohumluk üretimleri devam etmektedir. Ancak, yulaf ve çavdar tohumluğuna talep olmaması ve ülkemizde fazla ekim alanı kalmaması nedeniyle artık bu çeşitlerde üretim yapmamaktadır. Ülkemizde, her yıl ortalama (ortalama değer 2009 yılı TÜİK ekiliş alanlarından alınmıştır) 81 Milyon dekar buğday, 30 Milyon dekar arpa ve 280 Bin dekar tritikale ekilişi yapılmaktadır. Ülkemizin, 3 yılda bir yenileme hesabı ile her yıl 540 Bin ton buğday, 201 Bin ton arpa ve 2 Bin ton tritikale olmak üzere toplam 743 Bin ton sertifikalı hububat tohumluğuna ihtiyacı bulunmaktadır. Bu ihtiyaçların 2002 yılında buğdayda %14,8 ve arpada %2,2 lik kısmı karşılanırken, bu oranlar 2010 yılında buğdayda %58,5 e ve arpada %17,2 ye yükseltilmiştir. TİGEM, 2002 yılında ton buğday, ton arpa ve 174 ton tritikale olmak üzere toplam 75.Bin ton sertifikalı hububat tohumluğu dağıtımını gerçekleştirmişken, 2010 yılında 157 Bin ton buğday, 17 Bin ton arpa ve Bin ton tritikale olmak üzere toplam 175 Bin ton sertifikalı tohumluk dağıtımına ulaşmıştır. Ülkemizde 2010 yılında sertifikalı olarak dağıtılan buğday tohumluğunun %59,71sini, arpa tohumluğunun %52,8 ini ve tritikale tohumluğunun %92,1 ini TİGEM in dağıtımları oluşturmaktadır. TİGEM, bu dağıtımla 2002 yılında Türkiye hububat tohumluğu ihtiyacının %10,2 oranını karşılarken 2010 yılında bu oran %23,5 e yükselmiştir yılında TİGEM in sertifikalı hububat tohumluğu dağıtımındaki payı %90,2 iken, 2010 yılında dağıtım miktarı 2,3 kat artmasına rağmen %59,3 oranına düştüğü görülmektedir. Bu durum, sertifikalı hububat tohumluğunun üretim ve dağıtımına özel sektör tohumculuk firmalarının da girmiş olduğunu göstermektedir. Özel sektör firmalarının bu alana ilgisinin 18

20 artması, ülkemizin önemli açığı bulunan sertifikalı serin iklim tahılları tohumluk ihtiyacının tamamına yakınının önümüzdeki yıllarda karşılanabileceğini göstermektedir. Tablo 9: Türkiye nin Yıllar İtibariyle Serin İklim Tahılları Tohumluk Dağıtım Miktarları (ton) ve Türkiye İhtiyacını karşılama Oranı T Ü R L E R Buğday Arpa TOPLAM Ġhtiyacı KarĢılama (%) ,3 14,9 33,3 26,2 30,9 26,3 23,5 33,3 39,7 Tablo 10: TİGEM in Yıllar İtibariyle Serin İklim Tahılları Tohumluk Dağıtım Miktarları (ton) ve Türkiye İhtiyacını karşılama Oranı Buğday Arpa Tritikale TOPLAM Ġhtiyacı KarĢılama (%) 10,2 13,5 24,2 22,8 24,9 17,7 13,0 16,3 23,6 TĠGEM in Dağıtımdaki Payı 90,2 90,4 72,8 86,7 80,6 67,3 55,3 48,9 59,3 (%) Kaynak: (19 Temmuz 2011 tarihli) 19