ATATÜRK İLKELERİ VE İNKILAP TARİHİ Yrd. Doç. Dr. Mehmet AYDIN

Transkript

1 Yılları Arasında Çok Partili Döneme Geçiş Ünite 13 5İ Ortak Dersler ATATÜRK İLKELERİ VE İNKILAP TARİHİ Yrd. Doç. Dr. Mehmet AYDIN 1

2 Ünite YILLARI ARASINDA ÇOK PARTİLİ DÖNEME GEÇİŞ Yrd. Doç. Dr. Mehmet AYDIN İçindekiler MİLLİ KALKINMA PARTİSİ (18 TEMMUZ 1945) MİLLET PARTİSİ (20 TEMMUZ 1948) DİĞER PARTİLER DEMOKRAT PARTİ NİN KURULUŞUNU OLUŞTURAN ETMENLER DEMOKRAT PARTİ NİN KURULMASI MAYIS 1950 SEÇİMLERİ VE DEMOKRAT PARTİ NİN İKTİDARA GELMESİ DEMOKRAT PARTİ ( ) DÖNEMİNDE BAZI İÇ VE DIŞ OLAYLAR DEMOKRAT PARTİ DÖNEMİNDE EKONOMİK GELİŞMELER KAYNAKÇA

3 Yılları Arasında Çok Partili Döneme Geçiş Ünite 13 İkinci Dünya Savaşı nı demokratik yönetimlere sahip devletlerin (Demokratik Cephe) kazanması tüm dünyada olduğu gibi Türkiye de de demokrasiye yönelmeyi zorunlu kılmıştı. Özellikle savaş sırasında Türkiye nin savaşa girmemek için çizdiği zikzaklı rota ve uyguladığı siyaset, dış dünyada Türkiye ye karşı bir soğukluk meydana getirmişti. Türkiye varolan bu soğukluğu demokrasiye geçerek yumuşatmayı hedefliyordu. Bu sebeple Cumhurbaşkanı İsmet İnönü 1944 ten itibaren sürekli çok partili rejime geçileceğini ve Türkiye nin demokratik bir yapıya dönüştürüleceğini beyan etmekteydi. 19 Mayıs 1945 Gençlik ve Spor Bayramı nda yaptığı konuşma bu sürecin başlangıcı olarak algılanmalıdır. Bu süreci hızlandıran olay 7 Haziran 1945 te muhalifler adına Fuad Köprülü tarafından TBMM Başkanı Kazım Özalp e verilen Dörtlü Takrir dir. Önergenin (Takrir in) mecliste reddedilmesi CHP den kopmalara neden olmuş, Türkiye de demokratik yönetime geçişi hızlandırmıştır. Türkiye de bu dönemde kurulan siyasi partiler şunlardır MİLLİ KALKINMA PARTİSİ (18 TEMMUZ 1945) CHP nin içinden çıkması beklenen muhalefet partisi hiç beklenmeyen bir yerden, İstanbul dan çıkmıştı. Partinin 3 kurucusu bulunmaktaydı. Bunlardan ilki becerikli bir işadamı ve sanayici olan Nuri Demirağ idi. Demirağ, Atatürk döneminde Sivas-Erzurum demiryolunu yapmış, Karabük Demir-Çelik Fabrikalarının binalarını yapmış, İstanbul Yeşilköy de özel bir uçak fabrikası kurmuştu. İkinci isim Hüseyin Avni Ulaş I. TBMM de 2. Grupta bulunmaktaydı İzmir Suikastı olayına karıştığı gerekçesiyle yargılanmış daha sonra beraat etmişti. Bu sebeple İnönü ve Atatürk karşıtı olarak biliniyordu. Üçüncü isim ise emekli subay Cevat Rıfat Atılhan idi. Atılhan çevresinde muhafazakâr biri olarak tanınıyordu. Aynı zamanda partinin genel başkanıydı. Milli Kalkınma Partisi milliyetçi, muhafazakâr, devletçilik karşıtı ve dış siyasette Doğu-İslam yanlısı bir partiydi. Parti kuruluş amacını ananelere sadakat ve hürmet gösterileceği, zamanın ihtiyaçlarına göre kalkınma ve ilerleme yolunda ahlaken ve iktisadi olarak büyümek amacıyla bu partinin kurulmaya karar verildiği açıklanıyordu. Milli Kalkınma Partisi ekonomik olarak serbest ekonomiden ve özel teşebbüsten yana bir yaklaşım ortaya koymuştur. Ayan Meclisi gibi bazı Meşrutiyet dönemi uygulamalarını geri getirmeyi isteyen, tek dereceli seçimi kabul edeceğini beyan eden bir parti programı ortaya koymuştur. Hatta gençliğin vatan savunması için küçük yaştan başlayarak sporla askerliğe hazır hale getirilmesi gibi ilginç söylemleri de olmuştu. İlk muhalefet partisi olmasına rağmen MKP siyasi varlık gösterememiş, girdiği 1946 ve 1950 seçimlerinde hiçbir başarı elde edememiştir. Uzun süre genel kurul yapamayan parti 1958 de yasa gereği dağılmış sayılmış ve tarih sahnesinden çekilmiştir MİLLET PARTİSİ (20 TEMMUZ 1948) Millet Partisi herhangi bir siyasi eğilimin partisi olarak ortaya çıkmamıştı. Millet Partisi Demokrat Parti yönetiminin antidemokratik tutumlarına karşı partiden kopanlar, ihraç edilenler tara- 3

4 Atatürk İlkeleri Ve İnkılap Tarihi fından kurulmuştur. Partinin kurucuları Mareşal Fevzi Çakmak, Y. Hikmet Bayur, Kenan Öner, Enis Akaygen, Osman Bölükbaşı gibi muhaliflerdir. Demokrat Parti de Celal Bayar, Adnan Menderes ve Fuad Köprülü nün ağırlığı diğer üyeler üzerinde sıkı bir denetime dönüşünce parti içindeki ilk muhalif kıpırdanmalar 1946 sonlarında başlamıştı. Eleştirilerin artmasıyla milletvekillerinin ve üyelerin partiden ihraç edilmesi Demokrat Parti yi neredeyse bir cadı kazanına çevirmişti. Muhalifler başlangıçta Müstakil Demokratlar Grubu adıyla bir grup kursalar da bu grubun toptan partiden ihraç edilmesi yeni arayışları doğurdu. Altı ay süren hazırlıklardan sonra 6 Temmuz 1948 de Millet Partisi adında bir parti kuruldu. Parti nin içişleri bakanlığına başvurması ve resmi işlerini halletmesi 20 Temmuza kadar sürdü. Parti kuruluş amacını, dürüst ve adil bir seçim yapılmasını, her alanda ahlakın etkin kılınmasını sağlamak olarak açıklamıştı. Fevzi Çakmak ayrıca çocuklara din eğitiminin verilmesini sağlamanın da partinin hedefleri arasında olduğu açıklamıştı. Partinin programı ise cumhuriyetçilik ve milliyetçilik temelleri üzerine oturtulmuştu. Halkçılık ve devletçilik ilkelerine yeni tanımlar getirilmişti. Çünkü bu iki ilkenin mevcut tanımlarla Türkiye nin gelişmesinin önünde ciddi engeller olduğu açıklanıyordu. Laiklik anlayışı ise CHP nin parti programında olan tanımdan daha farklıydı. Millet Partisi yöneticilerine göre parti, din müesseselerine milli ananelere hürmetkârdır tanımıyla ilk ve ortaöğretimde din derslerinin ders müfredatlarına alınmasını hedefler arasında göstermekteydi. Partinin programında ve hedefler arasında 6 Ok un anayasadan çıkarılması da vardır. Gerçi Cumhurbaşkanı İnönü 1950 seçimlerine giderken 6 Ok un anayasadan çıkarılacağı yönündeki beyanı ülkede böyle bir eğilimin olduğunu da göstermektedir. Millet Partisi nin ısrarlı taleplerinden olan ülkede din eğitiminin yeniden başlaması 1949 a gelindiğinde cevap bulmuştu. Şemsettin Günaltay Hükümeti meseleye samimiyetle eğilmiş imam yetiştirmek üzere 15 Ocak 1949 da biri İstanbul, diğeri Ankara da olmak üzere iki adet İmam Hatip Kursu açılmıştı. İstiklal Mahkemeleri Kanunu yürürlükten kaldırılarak Ankara Üniversitesi ne bağlı bir İlahiyat Fakültesi kurulmuştur (4 Haziran 1949). Yine bu dönemde Tekke ve Zaviyelerin Kapatılması ile Dinsel Unvanların Kullanılmamasına dair yasada yeni düzenlemeler yapılmıştı. 13 Haziran tarihinde çıkarılan bir yasayla Osmanlı Hanedanı na evlilik bağı ile bağlanmış ancak bu bağ kalmamış olanların yurda dönüşlerine izin verilmiştir. Millet Partisi ile ilgili ilginç olan şey ise muhalefetin içinden çıkmış bir muhalefet partisi olarak eleştirilerini iktidara yöneltmesi gerekirken genelde muhalefet partisine doğru yöneltmesiydi. Osman Bölükbaşı gibi bazı sivri üyeler eleştiri dozunu kaçırıp başta cumhurbaşkanı olmak üzere pek çok kişiye hakaret bile etmişlerdi. Bu durum milletin Millet Partisi ne teveccüh etmemesine neden olan etmenlerden sadece birkaçıdır. Parti 1954 yılında kapatılmıştır DİĞER PARTİLER Cumhurbaşkanı İsmet İnönü 1944 ve 1945 teki bulunduğu her toplantıda ve söylediği her nutkunda neredeyse bir şeye odaklanmıştı: Türkiye nin demokrasi mücadelesi. Türkiye nin Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ve Serbest Cumhuriyet Fırkası tecrübelerinin iyi anlaşılamadığı için demokrasi konusunda iyi bir sınav vermediği vurgulanıyor ancak bundan sonra sabırla bu sürece girileceğinin altı çiziliyordu. Bu demokratik ortam sebebiyle arasında Türkiye de bazıları ilk kez, bazıları yeniden olmak üzere 23 parti kurulmuştu. 4

5 Yılları Arasında Çok Partili Döneme Geçiş Ünite 13 Demokrat Parti ve Milli Kalkınma Partisi dışında kurulan diğer partilerin çoğunluğu sosyalist eğilimli partilerdi. Bu partilerden ilki daha önce 1910 da kurulan ve kapanan ve tekrar 14 Mayıs 1946 da kurulan Türkiye Sosyalist Partisi dir. Partiyi Esat Adil Müstecaplıoğlu, Macit Güçlü, İhsan Kabalıoğlu ve Aziz Üçtay kurmuşlardı. Bu alanda kurulan ikinci parti 20 Haziran 1946 da kurulan Türkiye Sosyalist Emekçi ve Köylü Partisi dir. Partinin kurucuları Dr. Şefik Hüsnü, Ragıp Vardar, Fuat Bilge, Emin Aydınlatan gibi sosyalist eğilimli kişilerdir. Türkiye Sosyalist İşçi Partisi (24 Mayıs 1946), Liberal Demokrat Parti (11 Mart 1946), Çiftçi ve Köylü Partisi (24 Nisan 1946), Türkiye Sosyal Demokrat Partisi (26 Nisan 1946), İslam Koruma Partisi (19 Temmuz 1946), Türk Muhafazakâr Partisi (8 Temmuz 1947) ve Türkiye Yükselme Partisi (3 Temmuz 1948) kurulmuştur DEMOKRAT PARTİ NİN KURULUŞUNU OLUŞTURAN ETMENLER İkinci Dünya Savaşı sonunda Türkiye siyasi ve ekonomik çıkarlarını batı yanında yer almayı gerektirdiği düşüncesiyle 25 Şubat 1945 te Birleşmiş Milletler Beyannamesi ni imzaladı. Yakın komşu Sovyet Rusya nın Boğazlar ile Kars ve Ardahan a yönelik istekleri Türkiye yi ABD ve İngiltere yanında yer almaya itti. ABD Türkiye nin batıda itibarını koruyabilmesini siyasi yapısını demokratik hale getirmesine bağlıyordu. Türkiye Birleşmiş Milletler anayasasını kabul etmekle demokrasiye geçmeyi taahhüt etmiş oluyordu. Bu durum gerek CHP içinde, gerekse basında çok partili demokratik hayata geçmeye yönelik çabaların artması sonucunu doğurmuştur. CHP içinde bir grup milletvekili 7 Haziran 1945 te Halk Partisi meclis grubuna dörtlü önerge verdi. Bu önerge eski başbakan Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuad Köprülü ve Refik Koraltan imzası ile verilmiştir. Halk Partisi meclis grubu 12 Haziran 1945 te toplanıp önergeyi görüştü ve önergeyi reddetti. Bu önergeyle artık muhalefet belirgin bir hale gelmiş oluyordu. Dörtlü önergenin sahipleri olan Adnan Menderes, Fuad Köprülü ve Refik Koraltan partiden ihraç edildiler. Celal Bayar 2 Aralık 1945 te İzmir milletvekilliğinden ve Halk Partisi nden istifa etti. Böylece parti içinde demokratik adımların atılması yönünde isteklerde bulunan Dörtlü Önergenin sahiplerinin CHP ile ilişkileri kesilmiş oluyordu. Öte yandan muhalefetin ele aldığı hususlar basında tartışılıyordu te Vatan ve Tan gazeteleri CHP ye yönelik muhalefet cephesi oluşturdular. Vatan gazetesi liberal, Tan Gazetesi sosyalist görüşleri temsil ediyordu. Tan Gazetesi başyazarları Zekeriya ve Sabiha Sertel lerin CHP ye yönelik eleştirileri 4 Aralık 1945 te komünizm karşıtı bir grubun Tan Gazetesi Matbaası nı basmasıyla sonuçlandı. Dörtlü Önerge sahipleri Celal Bayar liderliğinde 7 Ocak 1946 günü Demokrat Parti yi kurdular. Bu parti de halkın içinden ortaya çıkan bir hareketin sonucunda kurulmadı. CHP den kopan, kurucuları hâlâ milletvekili olan bir parti şekilde kuruldu. 5

6 Atatürk İlkeleri Ve İnkılap Tarihi DEMOKRAT PARTİ NİN KURULMASI 7 Ocak 1946 da kurulan Demokrat Parti nin ülke genelindeki teşkilatlanması çok yavaş oldu. Kuruluşunun üzerinden iki ay geçmiş olmasına rağmen 63 vilayetin 16 sında ve 36 ilçe merkezinde teşkilatlanabildiler. Bunun en önemli sebeplerinden biri partiyi kuranların daha önce CHP li olmalarıydı. Halk, CHP den koparak parti kuran bu kadroların gerçek anlamda CHP ye muhalefet yapacağı konusunda tereddüt yaşıyordu. Öte yandan CHP liler başlangıçta Demokrat Parti ye karşı dostane tavır sergilediler. Çünkü bu genç partinin her yerde teşkilatlanamayacağı, sadece yeni düşüncelere açık büyük vilayetlerde varlık gösterebileceğini düşünüyorlardı. Demokrat Parti nin kurulmasını demokratik bir şekilden ibaret sayıyorlar ve yılda bile iktidara gelemeyeceğini düşünüyorlardı. Kısacası CHP başlangıçta Demokrat Parti yi siyasi bir rakip olarak görmedi. Demokrat Parti yi kuranlar daha önce CHP içindeyken çıktıkları muhalefeti daha radikal bir şekilde savunmaya devam ettiler, Yeter! Söz Milletindir! sloganıyla hareket eden Demokrat Partililer özellikle hayat pahalılığı, adil olmayan vergi sistemi, demokratik olmayan yasaların değiştirilmesi, bireysel hak ve özgürlüklerin güvence altına alınması, iktidarın baskısının azaltılması, devlet başkanıyla parti başkanlığının birbirinden ayrılması, seçimlerin tek dereceli yapılması hususunda muhalefetlerini yoğunlaştırmışlardı. Demokrat Parti kuruluşundan 3 ay sonra ülke genelinde kabul görmeye başladı. Çünkü halk, Demokrat Parti nin gerçek bir muhalefet partisi olduğuna inanmaya başlamıştı. Demokrat Parti, 1946 baharında ülkedeki bütün muhalefeti kendi tarafına çekmeyi başardı. Kasaba ve köylerde vatandaşlar bir araya gelerek Demokrat Parti nin şubelerini açmaya başladılar. Demokrat Parti nin kısa zamanda CHP ye meydan okuyabileceği ve 1947 seçimlerinde iktidara bile gelebileceği konuşulur olmaya başlanmıştı. Demokrat Parti büyüdükçe CHP lilerin dostça tavrı da değişmeye başladı. Muhalefetin güçlenmeye başlayacağını gören CHP, Eylül 1946 da yapılması gereken belediye seçimlerini mayıs ayına çekmeye karar verdi. Bu kararın alınmasını eleştiren muhalefet, iktidarın Demokrat Parti teşkilatlanmasını engellemek amacıyla böyle bir kararı aldığı iddiasında bulundu. 10 Mayıs 1946 da toplanan Halk Partisi Kurultayı nda sınıf esasına göre dernek ve parti kurma yasağı kaldırıldı, tek dereceli seçim usulü kabul edildi, parti başkanı değişmez olmaktan çıkarılıp seçimle belirlenmesi kabul edildi. 26 Mayıs 1946 da yapılan belediye seçimlerine Demokrat Parti girmeme kararı aldı. Milli Kalkınma Partisi seçimlere katılma kararı verdiyse de seçim günü sabahı hükümeti taraf tutmakla suçlayarak seçimlerden çekildi. Ancak bu belediye seçimlerinde ilk kez adayları Halk Partisi değil, halk belirledi. Bu durum CHP içindeki kişisel çatışmaları da açığa çıkardı. Belediye seçimlerinin tartışmaları sona ermemişti ki, ülke yeniden bir seçim havasına girdi. Haziran 1946 da seçim kanununda yapılan değişiklikle Türkiye de ilk defa tek dereceli ve çok partili seçim sistemi uygulanacaktır. Demokrat Parti nin hızlı güçlendiğini gören CHP, 1947 de yapılması gereken seçimleri bir yıl öne alarak 1946 da baskın bir seçim yapma kararı aldı. 21 Temmuz 1946 tarihinde yapılan milletvekili seçimleri ilk kez tek dereceli olarak yapıldı. CHP, DP, MKP, yeni kurulmuş olan bazı küçük partilerin katıldığı seçimleri kesin sonuçları şu 6

7 Yılları Arasında Çok Partili Döneme Geçiş Ünite 13 şekildeydi: CHP 403, DP 54, bağımsız 8 milletvekili. Demokrat Parti bu seçim sonuçlarını kabul etmediğini açıkladı. Seçimlere hile karıştırıldığı iddia edildi. Seçimlerde hile yapıldığı iddiasını güçlendirecek en önemli gerekçe ise bu seçimlerde açık oy gizli tasnif yönteminin uygulanmış olmasaydı. TBMM 5 Ağustos 1946 da toplandı. Kazım Karabekir CHP nin meclis başkanı adayı olarak meclis başkanı seçildi. Aynı şekilde CHP nin cumhurbaşkanı adayı ismet İnönü yapılan oylamada yeniden cumhurbaşkanı seçildi. Cumhurbaşkanı İnönü hükümeti kurma görevini Recep Peker e verdi yılının ağustos ayından itibaren muhalefetin olduğu bir meclis çalışmalarına başlamış oldu. İktidar partisi ülke yönetiminde bazı sıkıntılar yaşamıştı. Bu durum Demokrat Parti nin güç kazanmasını sağladı. Bu duruma tepki olarak CHP, basın üzerindeki baskılarını arttırmaya başladı. Ekonomi bozuk olduğu için dış ödemeler dengesi de bozulmuştu. Bunun üzerine iktidar, 7 Eylül 1946 da Türk lirasının değerini düşürdü bütçe görüşmelerinde Demokrat Partililer başbakan Recep Peker i ağır bir şekilde eleştirdiler. Taraflar arasındaki sert tartışmaları cumhurbaşkanı İsmet İnönü araya girerek ancak yatıştırabildi. 7 Ocak 1947 de ilk kurultayını yapan Demokrat Parti Celal Bayar ı tekrar başkan seçti. Özgürlük ve demokrasi taleplerine vurgu yapıldı ve bunları içeren bir Hürriyet Misakı kabul edildi. İktidar ile muhalefet arasındaki sertleşmeyi önlemek için Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, Peker ve Bayar ı 14 Haziran da görüşmeye çağırdı ve yapılan görüşmede bir uyuşma sağlanamadı. İnönü, 12 Temmuz 1947 de 12 Temmuz Beyannamesi ni yayınladı. Bu beyannamede siyasi partilerin demokrasimizin vazgeçilmez unsurları olduğu vurgulandı. Recep Peker 9 Eylül de Başbakanlık tan ayrıldı ve Hasan Saka başbakan oldu. Böylece CHP ile Demokrat Parti arasındaki ilişkiler kısmen yumuşadı. CHP ile Demokrat Parti arasındaki yumuşama CHP li bazı kesimlerce güdümlü demokrasi şeklinde eleştirildi. Bu eleştiriyi yapan Demokrat Parti içindeki grup partiden ayrıldı ve 20 Temmuz 1948 de Millet Partisi ni kurdular. Demokrat Parti den de bir parti doğmuş oluyordu. 12 Temmuz Beyannamesi nden sonra CHP ve Demokrat Parti sertlik yanlısı gruplardan kurtulmuş oluyordu. Millet Partisi nin kurulmasıyla mecliste CHP, DP, MP ve Müstakil Gruplar olmak üzere 4 grup oluştu. Böylece şeklen de olsa çok partili sisteme geçilmiş oldu. 14 Ocak 1949 da Hasan Saka hükümeti istifa etti. Yeni hükümeti Şemsettin Günaltay kurdu. Nihat Erim i de başbakan yardımcılığına getirdi. Bu yeni hükümet bir seçim hükümeti şeklinde ortaya çıkmıştır. Demokrat Parti ve Millet Partisi 16 Ekim 1949 da yapılan ara seçimlere katılmama kararı aldılar. Gerekçe olarak da seçimlere güven duymadıklarını ileri sürdüler. Demokrat Parti Haziran 1949 da genel seçimlere bir yıl kala ikinci büyük kurultayını yaptı. Bu aşamaya gelinceye kadar Demokrat Parti milletvekillerinin yarısını kaybetmişti. Demokrat Parti den ayrılan milletvekillerinin bir kısmı Müstakil Demokratlar Grubu nu, bir kısmı da MP yi kurmuşlardı. Kurultayda, milletvekili adaylarının yüzde seksenini teşkilatın; yüzde yirmisini de genel idare kurulunun belirlemesine karar verildi. Seçimlerde alınan oylara sahip çıkılmasını içeren Milli Teminat Andı kabul edildi. Yalnız hükümet buna Milli Husumet Andı adını taktı. 7

8 Atatürk İlkeleri Ve İnkılap Tarihi MAYIS 1950 SEÇİMLERİ VE DEMOKRAT PARTİ NİN İKTİDARA GELMESİ Çok partili sistem tam anlamı ile güvenceye kavuşmuş değildi. İktidar muhalefetin baskıları karşısında 16 Şubat 1950 de yeni seçim kanunu kabul etti. Buna göre gizli oy, açık tasnif ve yargı denetimini kabul eden Yargıtay ve Danıştay üyelerinden oluşan bir yüksek seçim kurulu oluşturulması öngörüldü. Demokrat Parti çok çabalamasına rağmen bu kanuna nispi temsil ilkesine koyduramadı çoğunluk sistemi kurulmuş oldu. Seçim kanununun kabul edilmesinden sonra TBMM, 24 Mart 1950 de dağıldı. Hükümet seçimlerin 14 Mayıs 1950 de yapılacağını açıkladı. 14 Mayıs 1950 de yapılan seçimlerin sonunda Demokrat Parti 408 milletvekili, CHP 69 milletvekili, Millet Partisi 1 milletvekili, bağımsızlar ise 9 milletvekiline sahip oldular. Bu sonuçlara göre Türkiye de 27 yıllık CHP iktidarı sona eriyordu. CHP, iktidarını halkın oyu ile Demokrat Parti ye devrediyordu. 22 Mayıs 1950 günü meclis açıldı. Refik Koraltan meclis başkanı seçildi. Aynı gün yapılan oylamada demokrat parti genel başkanı İzmir milletvekili Celal Bayar Türkiye Cumhuriyeti nin üçüncü cumhurbaşkanı oldu. Bayar, hükümeti kurma görevini Adnan Menderes e verdi ve Menderes cumhuriyetin 19. Hükümeti ni kurdu. 2 Haziran 1950 de Menderes Hükümeti meclisten güvenoyu aldı. 9 Haziran 1950 günü Demokrat Parti genel idare kurulu Adnan Menderes i genel başkanlığa seçti. 14 Mayıs 1950 seçimleri ile dünyada çok ender görülen bir olay gerçekleşti. 27 yıl ülkeyi yöneten iktidar, yapılan serbest ve hür bir seçimle iktidarı başka bir partiye devretmiştir. Bu yüzden 1950 seçimleri Türkiye Cumhuriyeti tarihinde beyaz devrim olarak nitelendirilmiştir. Demokrat Parti nin iktidara gelmesiyle seçkilerin elinde olan siyaset artık geniş halk kitlelerinin eline geçmiş oluyordu. Daha önce bürokrasi içinde el değiştiren iktidar, milletin iradesiyle el değiştirir hale gelmişti. Demokrat Parti iktidara geldiğinde 27 yıllık CHP iktidarından hesap sormayacağını da programında belirtmiştir seçimlerinden sonra iktidara gelen Demokrat Parti iktidarının ilk dört yılında ekonomik olarak rahatlamayı sağladı. CHP, Demokrat Parti nin ekonomik politikalarına eleştiri getirmişse de herhangi bir çözüm önerisi de ortaya koyamadı. Bu şartlar altında gidilen 2 Mayıs 1954 seçimlerinde Demokrat Parti gücünü daha da artırarak 504 milletvekili ile tekrar iktidara geldi. TBMM, 17 Mayıs 1954 te açıldı. Celal Bayar yeniden cumhurbaşkanı seçildi. Adnan Menderes meclisten çok yüksek bir güvenoyu alarak üçüncü kabinesini kurdu. Demokrat Parti nin bu ikinci iktidar dönemi sıkıntılı geçti. İktidar ile muhalefetin arasındaki gerginlik arttı. Ekonomide olumsuz gelişmeler yaşanmaya başlandı. Demokrat Parti içindeki anlaşmazlıklar partinin bölünmesine yol açtı. 20 Aralık 1955 te Hürriyet Partisi kuruldu. Siyasi çalkantılar ve ekonomide yaşanan olumsuzluklar sebebiyle Demokrat Parti seçimi 1 yıl erkene aldı. 27 Ekim 1957 seçimlerinde Demokrat Parti oy kaybetti ve toplamda yüzde 50 nin altında oy aldı ve 424 milletvekili çıkardı seçimlerinden bu yana ilk kez muhalefetin toplam oyu iktidarın oyunun üzerine çıkmıştır. Muhalefet bu sebeple Demokrat Parti ye azınlık iktidarı olarak nitelendirmiştir. Kasım ayında açılan meclis, Celal Bayar ı yeniden cumhurbaşkanı seçti ve Adnan Menderes beşinci hükümetini kurdu. 8

9 Yılları Arasında Çok Partili Döneme Geçiş Ünite DEMOKRAT PARTİ ( ) DÖNEMİNDE BAZI İÇ VE DIŞ OLAYLAR Demokrat Parti nin ilk icraatı, 1932 yılından itibaren Türkçe olarak okunan ezanın 16 Haziran 1950 de çıkarılan yasayla tekrar Arapça okunabilmesine imkân sağlaması olmuştur. Ayrıca 6 Temmuz 1950 tarihinde Ankara Radyosu nda haftada 3 gün Kur an-ı Kerim okunacağı belirtilmiştir. Dini alanda yapılan bu çalışmalar ve serbestlik ortamının sağlanması halkın önemli kesimini memnun etmiştir yıllarında Sovyetlerin Türkiye nin Doğu Anadolu Bölgesi nden toprak istemesi ve boğazlara yerleşme çabası, Türkiye nin bu tehdidi bertaraf etmek için arayışa girmesine sebep oldu. Türkiye bu dönemde büyük devletler nezdinde denge politikası güderek Sovyetlerin isteklerini ötelemeye çalıştı. Bu dönemde dünyada bir siyaset değişikliği meydana gelmiştir. I. Dünya Savaşı sonunda İngiltere dünyanın polisliğine soyunmuş ve politikaların belirleyicisi olmuştur. II. Dünya Savaşı nda aldığı yaralar yüzünden bu pozisyonunu ABD ye devretmiştir. Sovyet Rusya tehlikesine karşı ABD dünyada bir blok oluşturmak gayreti içine girince Türkiye dış politikada ABD ye yaslanma seçeneğini kullanmıştır. Türkiye-ABD ilişkilerini başlatan ve Türkiye ye destek mahiyetindeki ilk olay ABD donanmasının en büyük gemilerinden olan Missouri Zırhlısı nın İstanbul a gelmesidir. Türk kamuoyu ve Türk diplomasisi bunu Rusya ya karşı bir destek ve hamle olarak yorumlamıştı. 12 Mart 1947 de Amerikan Başkanı Truman, Sovyetlere karşı Yunanistan ve Türkiye nin desteklenmesi yönünde kongrede bir konuşma yaptı (Daha sonradan Truman Doktrini denecektir). Yapılan konuşma sonrası Amerikan Kongresi Yunanistan ve Türkiye ye toplam 400 Milyon $ yardım yapmayı ve bu ülkelerde askeri personel bulundurmayı kabul etti. Truman Doktrini sebebiyle ABD Türkiye ye arasında toplam 400 Milyon $ yardımda bulundu. Bu paranın çok önemli bölümü TSK nın modernizasyonunda kullanıldı. Amerikan Dışişleri Bakanı George Marshall, II. Dünya Savaşı sonrasında Avrupa nın kalkınabilmesi için neler yapılabileceği yönünde 5 Haziran 1947 de Harvard Üniversitesi nde bir konuşma yaptı (Daha sonradan bu konferansa Marshall Planı denecektir). Bu planın içeriğini görüşmek üzere 27 Haziran 1947 de Fransa da bir toplantı düzenlendi. 12 Temmuz 1947 de Avusturya, Danimarka, Belçika, Yunanistan, İzlanda, İrlanda, İtalya, Lüksemburg, Hollanda, Norveç, Portekiz, İsveç, İsviçre, Türkiye, İngiltere ve Fransa temsilcileri, Avrupa nın acil ihtiyaçlarını belirlemek ve karşılamak için, Amerika Birleşik Devletleri nin istediği biçimde Avrupa Ekonomik İşbirliği Konferansı adında bir örgüt kurdular. Türkiye, Marshall planı çerçevesinde ABD den yardım alabilmek için 4 Temmuz 1948 de Ekonomik İşbirliği Antlaşması imzaladı. Bu plan dahilinde yılları arasında Türkiye ye ABD den yaklaşık 62.5 Milyon $ yardım aldı. Yardımlar genel olarak Hibeler, Borç verme, Teknik yardım ve dolaylı yardım olarak dört kategoride yapılmıştır. 4 Nisan 1949 da NATO nun kurulması Sovyetlere karşı Türkiye için rahatlatıcı bir durum oldu. Türkiye kuruluşundan itibaren NATO ittifakına katılma çabası içinde oldu. Türkiye nin NATO ya 9

10 Atatürk İlkeleri Ve İnkılap Tarihi katılmasına ABD nin itirazı olmamakla beraber İngiltere ve NATO nun küçük üyeleri olan Norveç, Danimarka, Hollanda, Belçika gibi ülkeler buna itiraz etmişlerdir. Bu durum Türkiye nin NATO ya girişini bir süre geciktirmiştir. 25 Haziran 1950 de patlak veren Kore Savaşı na Türkiye, Birleşmiş Milletler emrine bir tugay kuvvet vererek katılmıştır. Kore Savaşında Türk askerinin gösterdiği kahramanlık, Türk askeri gücünün önemini açıkça ortaya koydu. Anlaşıldı ki Türkiye nin NATO ya katılması NATO açısından bir kazanç olacaktı. NATO Bakanlar Konseyi 21 Eylül 1951 de Türkiye ve Yunanistan ı NATO ya katılmaya davet etti. Türkiye Büyük Millet Meclisi, 19 Şubat 1952 de Türkiye nin NATO ya katılmasına karar verdi. Türkiye nin NATO ya girmesiyle, Sovyetler tehdidi karşısında sadece ABD nin değil diğer 13 ülkenin de desteği alınmış oluyordu. Türkiye için 1950 li yılların en önemli dış sorunu Kıbrıs sorunu olmuştur. Kıbrıs adasında 120 bin Türk ün yaşaması dolayısıyla Yunanistan ENOSİS yani Kıbrıs ın Yunanistan la birleştirilmesi hareketi Türkiye yi yakından ilgilendirmiştir. Bu yüzdendir ki Türk kamuoyu ve basını 1947 yılında itibaren Kıbrıs taki gelişmelere karşı yakın ilgi göstermeye başlamıştı. Buna rağmen 1955 yılına kadar Türk hükümetleri bu meseleye sırt çevirmişlerdi. Bu durum Yunanistan ın adada tedhişçiliği kışkırtması ve tedhişçilere yardım etmesi sonucunu doğurdu li yılların başlarında kurulan EOKA örgütü, adanın Yunanistan a bağlanması yönünde tedhiş hareketlerini başlattı. İngiltere, sorunun kriz haline gelmesi üzerine 29 Ağustos 1955 te Londra da toplanacak konferansa Türkiye yi de davet etmişti. Bu şekilde Türkiye Kıbrıs sorununun içine girmiştir. Bu sayede İngiltere, Kıbrıs konusunda yalnız kalmamak için Yunanistan ın karşısına Türkiye yi de çıkarmıştır. Ancak konferanstan olumlu sonuç alınamamış ve konferans 7 Eylül de dağılmıştır. Kıbrıs ın Yunanistan la birleşme girişimlerine tepki olarak 6-7 Eylül de İstanbul da başlayan olaylar hükümeti sıkıyönetim kararı almaya itmişti. Bu olayların başlamasının sebebi 6 Eylül 1955 saat 13:00 haberlerinde radyoda Atatürk ün Selanik teki evinde bir bomba patladı haberinin verilmesiydi. İstanbul Ekspres gazetesi de aynı gün ikinci baskıyı yaparak Atamızın evi bombalandı şeklinde haber yapmıştı. Bunun üzerine bir kısım eylemciler gayrimüslimlerin yaşadığı toplu yerlere, dükkânlara ve işyerlerine saldırdı. Bu saldırılarda kiliseler ve mezarlıklar da nasibini aldı. Olaylarda ölenler oldu. Türk basını ölenlerin sayısını 11, Yunan basını 15 olarak verdi. Bu olayların sonucunda içişleri bakanı Namık Gedik, 10 Eylül 1955 günü istifa etti yılından itibaren Rumların tedhiş hareketleri Kıbrıs ta her geçen gün şiddetini arttırdı. Bu hareketler Yunanistan tarafından da destekleniyordu de olayların had safhaya varması Türk-Yunan, Yunan-İngiliz ilişkilerini gerginleştirdi. Amerika NATO nun baskı ve aracılığıyla 5-11 Şubat 1959 da Zürih te bir konferans toplanması yönünde baskı yaptı. Türkiye ve Yunanistan başbakanlarının arasında yapılan görüşmelerde bağımsız bir Kıbrıs Cumhuriyeti kurulmasına karar verildi. Kıbrıs Türk toplumunun hürriyet ve yaşam hakları da anayasal garanti altına alınacaktı. Bu anlaşmalar Türkiye, Yunanistan ve İngiltere ile Kıbrıs Türk ve Rum temsilcileri tarafından 19 Şubat 1959 da imza edildi. Zürih ve Londra Antlaşmaları ile Kıbrıs, Türkiye, Yunanistan ve İngiltere nin garantisi altına alınıyordu. Garanti anlaşmasına göre Kıbrıs Cumhuriyeti anayasal düzeni korumayı taahhüt ediyordu. Eğer anayasal düzen bozulacak olursa üç devlet birbirlerine danışarak sorunu çöze- 10

11 Yılları Arasında Çok Partili Döneme Geçiş Ünite 13 ceklerdi. Yine bir çözüm bulunamazsa üç devletten her biri anayasal düzeni yerleştirmek için tek başına mücadele hakkına sahip olacaktı. Bu anlaşmalarla Kıbrıs Cumhuriyeti için ENOSİS ve taksim yasaklanıyordu. Kıbrıs anayasası 16 Ağustos 1960 ta yürürlüğe girdi ve Kıbrıs Cumhuriyeti resmen kuruldu. ABD nin Dünya barışını tesis etmedeki öncü rolüne paralel olarak Avrupa devletleri 1958 de Avrupa Ekonomik Topluluğu nu (AET) kurdular. Bundan kısa bir süre sonra Türkiye, 31 Temmuz 1959 da Topluluğa ortaklık başvurusunda bulunmuştur. Türkiye adına bu başvuruyu, Demokrat Parti lideri ve Başbakan Adnan Menderes yapmıştır. Menderes, bu başvuruyla, Türkiye nin Avrupa ya ilk adımı attığını ifade etmiştir. Demokrat Parti nin iktidarının meşruiyetini milli iradeye dayandırması anlayışı, devlete ait bütün kurumların devletin emrinde olduğu şeklinde yorumladı. Demokrat Parti bu anlayışı sonunda ülke genelinde geniş teşkilat yapısına sahip olan CHP nin mal varlığını hazineye devretti (1953). Ayrıca CHP ye eklemlenmiş olarak gördüğü halkevlerini de kapattı. Demokrat Parti laiklikten uzaklaştığı gerekçesiyle 8 Temmuz 1953 te Millet Partisi ni kapattı. Komünist faaliyetlerde bulunduğu gerekçesiyle 27 Ocak 1954 te Köy Enstitülerini kapattı DEMOKRAT PARTİ DÖNEMİNDE EKONOMİK GELİŞMELER Demokrat Parti nin kuruluş felsefesi liberalizm ve demokrasi kavramlarını dayanmaktadır. Parti üyeleri, CHP nin ekonomik politikası olan devletçiliğin aksayan yönlerine vurgu yaparak liberal ekonomiyi savunmaktaydılar. Bu sebeple Demokrat Parti, iktidara geldiğinde yasal birtakım düzenlemeler yaparak özel sektörü desteklemeyi arzu etmekteydi. Ancak Türkiye de henüz sermaye birikimine sahip yeterli girişimci ve sanayici kesim bulunmamaktaydı. Olanlar da inisiyatif alma noktasında çekingen davranmaktaydılar. Bu sebeple Demokrat Parti iktidarı döneminde özel sektör arzu edilen seviyeye gelememiştir. Hükümet, ülke sanayisini geliştirebilmek için tekrar devlet sektörüne dönmek zorunda kalmıştır. Haberleşme, enerji ve ulaşım alanında önemli devlet yatırımları gerçekleştirilmiştir yılları arasında 17 adet kamu iktisadi teşekkülünün (KİT) kurulduğu göz önüne alındığında Demokrat Parti cumhuriyetin ilk yıllarındaki devletçi ekonomiye geri döndü denilebilir.yerli sermayeden umduğunu bulamayan Demokrat Parti Yabancı Sermayeyi Teşvik Kanunu çıkararak yabancı sermayenin Türkiye de yatırım yapmasını sağlamayı amaçladı. Bu arada yabancı ülkelerden Türkiye ye açılan krediler sayesinde hükümet elektrik santralleri çimento ve şeker fabrikaları yapmaya yöneldi. Yalnız bu kanuna rağmen ülkenin kalkınmasına katkı sağlayabilecek miktarda yabancı sermayenin ülkeye girişi gerçekleşmemiştir. Demokrat Parti nin ekonomide öncelikli önem verdiği sektör tarım sektörüydü. Ülke nüfusunun yaklaşık üçte ikisi köylerde yaşamaktaydı. Milli gelirin yarıdan fazlası tarım sektöründen elde ediliyordu. Tarımda makineleşmeye öncelik verildi. İşlenmemiş toprakların tarıma açılmasına imkan veren traktörler sayesinde ekili alanlar neredeyse iki katına çıkmıştır. Marshall yardımlarının tarıma dayalı fonun kalkınmaya izin vermesiyle tarım makinalarının ülkeye girişi kolaylaşmıştır. Karayollarının gelişmesi ve motorlu taşıtlarla köylünün ürününü pazara götürebilmesi sayesinde köylü kesimi Demokrat Parti iktidarı döneminde zenginleşmiştir. 11

12 Atatürk İlkeleri Ve İnkılap Tarihi Demokrat Parti iktidarının ilk dört yılında ülke % 13 oranında büyüdü te başlayan ekonomik durgunluk nedeniyle büyüme oranı % 10 a gerilemişti. On yılın sonunda bu oran % 4 e kadar düştü yıllarında yaşanan kuraklık sebebiyle ürün alınamaması o yıllarda ekonomiyi ciddi darboğaza sokmuştu. Tarım makinalarının yedek parçalarının temininde dışa bağımlı olunması çiftçinin borçlanması sonucunu doğurdu. Yerli ürünün alınamaması sebebiyle de borçların ödenmesinde sıkıntıların yaşanması kaçınılmaz oldu. Amerikan yardımlarının ekonomik gelişmeyi gerçekleştirecek seviyeye çıkmaması yılları arasında ekonomik sıkıntıları tetiklemiştir yılının ikinci yarısında Soğuk Savaş döneminde, Türkiye nin stratejik önemi yüzünden dış krediler artmıştır. Bunun sonucunda ödemeler dengesi toparlanmışsa da ekonomik alanda tam bir istikrar sağlanamamıştır li yılların sonunda hükümetin ekonomi üzerindeki kontrolü oldukça zayıflamıştır. Demokrat Parti nin dışa açık ve liberal bir ekonomik politika takip ettiği söylenebilir. Başlangıçta yoksul kesimleri memnun eden ekonomik gelişmeler, uzun vadede ekonomik darboğaza sebep olmuştur. Sanayileşme ve ekonomik gelişmeyle birlikte kırsaldan büyük kentlere göç başlamıştır. Bu çarpık kentleşme ve gecekondulaşmanın ortaya çıkmasına neden olmuştur. Demokrat Parti iktidarı en büyük eleştiriye ekonomik dışa bağımlılık politikaları yüzünden aldı. Alınan borçların ödenememesi ve dış ticaret açığının büyümesi 1958 yılından itibaren ekonomide zorlukların yaşanmasına neden olmuştur. Bu dönemde cumhuriyet tarihinin en yüksek devalüasyonu yapılmıştır. Dolar 2 liradan 9 liraya çıkarılmıştır. Türkiye dış borçları ödeyememe noktasına kadar gelmiş, moratoryum (yani borçların ödenememesi sebebiyle ertelenmesi ve bir geri ödeme planına bağlanması) ilan etmiştir. IMF ile Stand By anlaşması imzalanmıştır yılında Ankara da banknot matbaası kurulmuştur. İlk banknotların İngiltere de basılmasından 120 yıl sonra Türkiye Cumhuriyeti banknotların Türkiye de basılması gerçekleşmiştir. Demokrat Parti iktidarı döneminde ( ) Türkiye ekonomisi yıllık ortalama % 7,8 büyümüştür. Türkiye nin gayri safi milli hasılası (GSMH) dünya ölçeğinde 0% 6.43 ten 0% 7.52 ye yükselmiştir. Sonuç olarak Demokrat Parti iktidarı döneminde ülkenin ekonomik alanda gelişmesi ve halkın refah seviyesinin yükselmesi sağlanmıştır denilebilir. Özellikle ulaşım, enerji, şeker, çimento, sanayi ve tarımda makineleşme gibi hususlar bu dönemdeki önemli gelişmeler olmuştur. 12

13 Yılları Arasında Çok Partili Döneme Geçiş Ünite KAYNAKÇA Armaoğlu, F., 20. YY Siyasi Tarihi (14. Baskı), Alkım Yayınları, İstanbul, 2005 Haytaoğlu, Ercan, İnönü Döneminde Türkiye de Siyasal Yaşam ( ), Yakın Dönem Türk Politik Tarihi, Anı Yayınları, Ankara, 2007 İnan, Süleyman, Demokrat Parti Dönemi ( ), Yakın Dönem Türk Politik Tarihi, Anı Yayınları, Ankara, 2007 Karpat, Kemal, Türk Demokrasi Tarihi, Timaş Yayınları, İstanbul, 2010 Türkiye Cumhuriyeti Tarihi II, (Akbıyık, Y., Akbulut, D.A., Avcı, C., Balcıoğlu, M., Eraslan, C., Köstüklü, N., Süslü, A., Tural, M.A., Turan, R., Yalçın, D.), Atatürk Araştırma Merkezi Yay., Ankara,

14 Atatürk İlkeleri Ve İnkılap Tarihi 14