on ikinci gece / William Shakespeare Orijinal adı: Twelfth Night or What You Will

Transkript

1

2 2

3 Giriş 3

4 4 on ikinci gece / William Shakespeare Orijinal adı: Twelfth Night or What You Will Her hakkı saklıdır. Bu yapıtın aynen ya da özet olarak hiçbir bölümü, telif hakkı sahibinin yazılı izni alınmadan kullanılamaz. Yayına hazırlayan: Gül Özseven Kapak: Ömer Erduran ısbn birinci basım: Ekim 2013 Remzi Kitabevi A.Ş., Akmerkez E3-14, Etiler-İstanbul Sertifika no: Tel (212) Faks (212) post@remzi.com.tr Baskı ve cilt: Remzi Kitabevi A.Ş. basım tesisleri 100. Yıl Matbaacılar Sitesi, 196, Bağcılar-İstanbul Sertifika no: 10648

5 5

6 6

7 ON İKİNCİ GECE 7 On İkinci Gece ya da Nasıl İsterseniz Üstüne (1) Ben, ben değilim. (Viola-Cesario) Yazılış, oynanış ve basım tarihleri: Oyunun tek güvenilir metni Shakespeare in ölümünden sonra yayımlanan toplu basım First Folio (1623) da yer alıyor. Fazla hata içermeyen bu metnin bir sahne kopyasına dayalı olduğu tahmin ediliyor. Oyun muhtemelen tarihleri arasında yazılmış. Shakespeare in çağdaşı, hukuk öğrencisi ve günlük yazarı John Manningham günlüğünde, stajyer avukatların eğitildiği bir tür hukuk derneği olan ve zaman zaman tiyatro oyunlarının da sergilendiği Middle Temple da 2 Şubat 1602 de On İkinci Gece yi izlediğini yazıyor. (2) Araştırmacı Leslie Hotson ise oyunun ilk gösteriminin sarayda yapılmış olabileceğini savunuyor. (3) Kaynaklar: Shakespeare bu oyunda kısmen Barnaby Riche in Askerlik Mesleğine Veda (1581) adlı kitabının ikinci hikâyesi olan Apolonius ile Silla dan yararlanmış. Riche de hikâyesinin konusunu yazarı belli olmayan, genelde aldatma ve aldanma temaları üzerine kurulu Gli Ingannati adlı İtalyan komedisinin Fransızca çevirisinden almış. (1) On İkinci Gece: Noel i izleyen on ikinci geceye rastlayan, doğulu üç bilginin İsa yı ziyaretinin yıl dönümü ( Epiphany Bayramı ) kutlamaları kapsamında şenlikler düzenlenirmiş. Shakespeare On İkinci Gece yi bu şenlikler sırasında oynanmak üzere yazmış ve oyuna Size Nasıl Geliyorsa ya benzer bir alt başlık (Nasıl İsterseniz) koymuş. (ç.n.) (2) A Shakespeare Encyclopaedia, s (Kaynaklarla ilgili bibliyografya bilgisi için bu giriş bölümünün sonuna bakınız.) (ç.n.) (3) A Shakespeare Encyclopaedia, s. 902.

8 8 ON İKİNCİ GECE Shakespeare in, erkek kılığında hizmetine girdiği soyluya âşık olan kadın konusu dışında başka kaynaklardan fazla yararlanmadığı düşünülüyor. Oyunun özeti: Birinci perdede, hayali ülke Illyria nın Dükü, aşırı romantik mizaçlı Orsino, Kontes Olivia ya olan aşkından yanıp tutuşmaktadır. Olivia ise kısa süre önce ölen kardeşinin yasını tuttuğu gerekçesiyle yedi yıl süreyle evlenmemeye yemin etmiştir. Ancak Olivia nın kardeşine olan bu duygusal bağlılığı Orsino nun aşkını daha da pekiştirir. Bu arada Viola ile ikiz kardeşi Sebastian fırtınada gemileri batınca birbirlerinden ayrı düşerler. Viola kıyıya çıkmayı başarır ancak kardeşinin ölmüş olabileceğinden korkmaktadır. Karaya çıktığı yerin Illyria olduğunu öğrenince babasının bu ülkeyi yöneten Dük Orsino dan bir ara övgüyle söz ettiğini hatırlar ve yabancı diyarda bir genç kızın başının derde girebileceğini düşünerek erkek kılığında Dük Orsino nun yanına uşak olarak girmeye karar verir. Dük Orsino ya da kendini Cesario diye tanıtır. Orsino kısa zamanda bu genç uşağın kıvrak zekâsından etkilenir ve Olivia ya olan ateşli aşkını iletmek üzere onu aracı olarak görevlendirir. (1) Cesario elinden geleni yapacağına söz verir ama bu arada kendisi de Orsino ya âşık olmuştur. Maria ile Sör Toby Belch, Olivia nın evinde konuk olarak kalmakta olan aklı kıtça Sör Andrew Aguecheek e bir oyun oynamaya karar verirler. Sör Andrew u matemdeki Kontes in gizliden gizliye ona âşık olduğuna inandırırlar ve Olivia ya kur yapması için teşvik ederler. Ancak Olivia hiç aşk havasında değildir. Ayrıca, soytarı Feste nin patavatsızca konuşmaları ve şaklabanlıkları yanında ev halkının evdeki matem havasını hiçe sayarak kendi aralarında eğlenmeleri de sabrını zorlamaktadır. Cesario (Viola) Dük Orsino adına Olivia ya kur yapmaya geldiğinde Olivia bu genç adamın cazibesinden ve güzel konuşmasından etkilenir. Cesario nun Orsino dan armağan olarak getirdiği bir yüzüğü geri gö- (1) Shakespeare in yaşadığı dönemde kadın rollerine (kimi zaman çocuk sayılacak yaşta) genç erkekler çıkıyormuş. Bu oyunda da Viola yı ve Olivia yı erkekler oynuyor. Yani, bir anlamda, gerçek yaşamda erkek olan, ama erkek kılığında kadın rolü oynayan Viola, gerçekte erkek olan ama kadın rolü oynayan Olivia ya aracı olarak gidiyor. Olivia da erkek kılığındaki Viola ya âşık oluyor. Orsino ile Viola ve Viola ile Olivia arasındaki ilişkiler bu açıdan On İkinci Gece ye ilginç bir komedi boyutu katıyor. (ç.n.)

9 ON İKİNCİ GECE 9 türmeyi unuttuğunu bahane ederek kâhyası Malvolio ya Cesario yu bulması için talimat verir. Malvolio Cesario ya yüzüğü iade edecek ve hanımının Orsino nun aşkına neden karşılık vermediğini öğrenmek istiyorsa ertesi gün tekrar gelmesini söyleyecektir. İkinci perdede, Viola nın ikiz kardeşi Sebastian Illyria sahiline çıkar. Kötü talihine tek başına katlanmak istediği gerekçesiyle arkadaşı Antonio dan yollarını ayırmalarını ister. Sebastian Orsino nun sarayına giderken Antonio sarayda düşmanları olduğunu söyleyerek kendi yoluna gider. Malvolio Cesario yu bulur ve Olivia nın verdiği yüzüğü iade etmek ister. Ancak Cesario (Viola) Olivia ya yüzük filan bırakmadığını belirtir, ama yalnız kaldığında Olivia nın kendisine âşık olduğunu anlar. Malvolio, Maria, Sör Toby, Feste ve Sör Andrew nun birlikte keyif çatıp eğlendiklerini keşfeder ve onların bu uygunsuz davranışını hanımına ihbar etmeye karar verir. Ayrıca, Maria yı bu gürültülü âlemleri özendirmekle suçlayınca Maria bir intikam planı kotarır: Hanımının elinden çıkmış gibi bir aşk mektubu yazacak, Malvolio da bu mektubu bulduğunda Olivia nın ona âşık olduğuna inanacaktır. Maria nın grubu da bu komployu hararetle destekler. Gecenin ilerleyen saatlerinde artık yatmaya değmeyeceğini düşünen Sör Toby içmeye devam eder. Orsino nun sarayında soytarı Feste çok yönlü yeteneğini kullanarak Dükü ve yanındakileri eğlendirirken Orsino ile Cesario aşktan söz ederler. Viola, kimliğini açığa vurmadan imalı ve dolaylı ifadelerle Orsino ya olan duygularını dile getirir. O arada Dük Orsino, Olivia ya sunması için Cesario ya bir yüzük verir. Olivia nın bahçesinde Maria ve ötekiler hizmetkâr Fabian ın da katılmasıyla, hazırlanan komplo uyarınca gizlenir ve Malvolio yu gözetlerler. Malvolio yalnız olduğunu sanarak Kont Malvolio luk hayalleri kurar. Daha sonra Maria nın Olivia nın ağzından yazdığı mektubu bulur. Mektupta Olivia isimsiz sevdalısını çapraz dizbağlı, sarı çoraplı ve hep gülümser halde görmek istediğini yazmaktadır. Mektubun kendisine hitaben yazıldığına inanan Malvolio nun, kavuşacağı yeni toplumsal statünün hayaliyle içi içine sığmaz. Üçüncü perdede, Viola ile bilge soytarı Feste karşılıklı atışıp laf cambazlığı yaparlar. Bahçede Olivia, Cesario ya olan aşkını açığa vurur. Bu açıklama karşısında Cesario (Viola) dikkatli seçilmiş kaçamak sözlerle du-

10 10 ON İKİNCİ GECE rumu kurtarmaya çalışır. İkisi arasındaki konuşmaya kulak misafiri olan Sör Andrew, Olivia nın itirafını duyunca artık onun peşinde koşmanın anlamsız olacağını düşünür. Ancak Sör Toby Sör Andrew yu, Olivia nın sadece onun duygularını sınamakta olduğuna inandırır ve Cesario ya bir mektup yazarak ona meydan okumasını öğütler. Bu arada Malvolio Maria nın yazdığı mektupta kendinden istenenleri aynen uygular. Antonio Sebastian a, geçmişteki bir olay yüzünden Dük Orsino nun kendisine garezi olduğunu söyler. O nedenle, Illyria da kendisini tanıyan olursa kan dökülebileceğinden endişe etmektedir. Bu durumda Sebastian la birlikte gidemese de ona gerektiğinde harcaması için bir kese dolusu para verir. Ayrılmadan önce, daha sonra bir handa buluşmak üzere sözleşirler. Olivia, Malvolio nun kederli ve ağırbaşlı tavrının kendi duygularını bastırmada yardımcı olacağı düşüncesiyle onu yanına çağırtır. Ancak Malvolio geldiğinde onun çapraz dizbağlı, sarı çoraplı ve sürekli sırıtan halini görünce dehşete düşer. Oysa Olivia, Cesario yla konuşmak üzere ayrıldığında Malvolio yine her şeyi kendine göre yorumlar. Sör Toby ile Maria, Malvolio nun deliliğini tedavi etmek için onu karanlık bir odaya kapatmaya karar verirler. Sör Andrew, Cesario ya oldukça karmaşık bir mektup yazarak meydan okumuştur. Sör Toby bu mektubu Cesario ya iletmeyi üstlenir ve ilk fırsatta onunla dövüşmesi için Sör Andrew yu yüreklendirir, Cesario ya da rakibi Sir Andrew nun yaman bir kılıç ustası olduğunu söyler. Oysa Viola böyle bir rakibinin varlığından bile habersizdir. Sör Toby, Sör Andrew ya da Cesario nun ölümcül bir düşman olduğunu belirterek çok dikkatli olmasını öğütler. Sonuçta birbirinden ödlek Viola ile Sör Andrew gönülsüzce kılıç çektiklerinde Antonio ortaya çıkar ve Sebastian sandığı Viola yı kurtarır. Güvenlik görevlileri Dükün emriyle Antonio yu tutuklar. Antonio götürülürken Viola ya Sebastian diye hitap edip ona verdiği para kesesini hatırlatınca Viola önce şaşırır ama sonra kardeşinin belki de kurtulmuş olabileceğini düşünür. Dördüncü perdede, Feste Sebastian ı Cesario ile karıştırır ve onunla tartışmaya başlar. Sör Andrew da Sebastian ı Cesario sanır ve onunla dövüşmeye kalkışır. Bunun üzerine Sebastian kılıcını çeker ve hem Sör Andrew yu hem de onu kurtarmaya gelen Sör Toby yi yaralar. O sırada Olivia gelir, kavgacıları ayırır, Cesario sandığı Sebastian ı evine alıp bir

11 ON İKİNCİ GECE 11 rahip çağırtır ve şaşkınlıktan ne yapacağını bilemeyen Sebastian la evlilik öncesi bağlayıcı bir sözleşme yapar. Öte yandan Maria nın önerisiyle soytarı Feste din görevlisi Sör Topas kılığında Malvolio nun kapatıldığı karanlık odaya girer ve kâhyayı uzun uzadıya alaya alarak ona delilik testi uygular. Beşinci perdede, Dük Orsino, Cesario kılığındaki Viola ve ötekiler Olivia nın evinin önüne gelir. Aynı zamanda Dükün adamları da tutuklu Antonio yu getirir. Antonio yeniden para kesesinden söz edince Cesario böyle bir keseden haberi olmadığını tekrarlar. Orsino da Cesario nun sözlerini doğrular. Ancak Olivia, Cesario yla evlendiğini iddia edip tanık olarak da onları evlendiren rahibi çağırınca Orsino Viola ya fena halde çıkışır. Bu arada Sör Toby ile Sör Andrew yaralarından kanlar akarak gelip Cesario yu suçladıklarında işler iyice karışır. Ardından Viola nın ikiz kardeşi Sebastian ın ortaya çıkması yine büyük şaşkınlığa yol açar ama sonuçta durumu açıklığa kavuşturur. Dük Orsino, erkek sandığı uşağının güzel bir kız olduğunu öğrenince Olivia yı seve seve Sebastian a bırakıp Viola yla evlenmeye karar verir. Sör Toby zekâsına hayran olduğu Maria yla evlenir. Karanlık odadan kurtulan Malvolio ise kendisine oynanan oyunu hazmedemez. Bu eğlenceli komedi, Hepinizden öcümü almazsam! diye bir tehdit savuran Malvolio nun sözleriyle buruk bir sona bağlanır. On İkinci Gece Shakespeare in en eğlenceli, en şaşırtıcı ve düşündürücü komedilerinden biri. Oyunda irdelenen temel konular arasında başta gelenler: Aşkın anlamı ve anlamsızlığı, kader ve kısmet, özlemler ve gerçekler, oyun ve oyunbozanlık, inanç ve yanılgı; aldatma, aldanma ve kendini kandırma; kimlikler ve kılıklar; oyun, iletişim ve iletişimsizlik aracı olarak söz; düşünen, konuşan ve söz sanatının ince örneklerini verebilen insanın konuşarak anlaşmayı beceremeyişi; aradığını bulan, ne aradığını bilmeyen, kendini tanımayan, yanlış idealler peşinde koşan insanoğlunun kaderi. Oyunun odak noktasında Shakespeare in en sevimli kadın karakterlerinden Viola var. Viola oyunun başında güvenlik gerekçesiyle erkek kılığına girerek kendini ilginç bir çıkmaza sokuyor. Dük Orsino ya olan aşkını açıkça gösteremiyor, gösterebildiği kadarını da doğal olarak Dük anlamıyor. Öte yandan, kendisine âşık olan Olivia ya da inandırıcı bir açıklama yapamıyor. Viola nın ikilemi hem (seyirci açısından) ko-

12 12 ON İKİNCİ GECE mik durumlara yol açıyor hem de Shakespeare in bu unutulmaz karakterinin söz ustalığını ve hazırcevaplığını sergilemesi için fırsatlar yaratıyor. Viola-Orsino-Olivia üçgenindeki etkileşim ve diyaloglar; imalı, kinayeli, nükteli ve sanatlı konuşmalar On İkinci Gece nin geniş anlamda üst düzey komik unsurları arasında. Hayali belde Illyria nın romantik Dükü Orsino, Leydi Olivia ya çılgınca âşık ya da kendi öyle sanıyor. Ancak gün geçtikçe sevimli, zeki, becerikli ve hazırcevap uşağı Cesario (Viola) ya farkında olmadan tuhaf bir yakınlık duymaya başlıyor. Shakespeare Orsino nun kişiliğinde aşk kavramının anlamını, anlamsızlığını, boyutlarını ve karmaşıklığını irdeliyor. Olivia varlıklı, soylu ve alımlı bir hanımefendi. Kısa süre önce ölen kardeşinin yasını tutuyor ve yedi yıl süreyle evlenmemeye yeminli. O nedenle Dük Orsino ya ve Sör Andrew Aguecheek e yüz vermiyor. Ancak günün birinde Cesario (Viola) adlı çekici bir genç gelip aklını başından alınca yeminini unutuyor. Kişinin kendi için yaptığı planlarla kaderin planları bir kez daha uyuşmuyor. Olivia nın profesyonel soytarısı Feste, Olivia ile Orsino arasında mekik dokuyarak şaklabanlıkları, şarkıları, hazırcevaplığı, sivri dili, zekice ve bilgece çıkışlarıyla oyunun komik dokusuna ayrı bir boyut katıyor. Malvolio, Olivia nın malikânesinde baş kâhya. Becerikli, otoriter, katı, tahammülsüz, kendini beğenmiş, resmi ve dalkavuk kişiliğiyle ev halkının düşmanlığını kazanmış. Sör Toby, Sör Andrew ve Maria nın kendi aralarında yiyip içmelerine, eğlenmelerine içerliyor. Egoistliği, kendine olan teveccühü, ihtirası, sınıf atlama hevesi yüzünden evdekilerin kurduğu tuzağa kolay düşüyor ve evin hanımefendisi Olivia nın kendisiyle evlenmek isteyebileceğine inanıyor. Ancak Shakespeare, Shylock örneğinde olduğu gibi, mağdur olmuş, kendini aldatma eğilimli, toplumdan dışlanmış bir kişiye aşırı hoşgörüyle yaklaşıyor. (1) Oyunun sonunda Malvolio nun içine düştüğü acıklı ve küçültücü durum bu eğlenceli oyuna buruk bir damga vuruyor. İri yarı, göbekli, içkici, biraz densiz ve patavatsız Sör Toby Belch Olivia nın akrabası (bazı araştırmacılara göre amcası). Olivia akrabasının evinde yaşamasına izin veriyor ama onun aşırılıklarından, yersiz (1) Shakespeare: Bir Yaşam, s. 355.

13 ON İKİNCİ GECE 13 şakalarından, yeme içmeye, keyif çatmaya düşkünlüğünden hoşlanmıyor. Olivia nın ufak tefek, genç, kurnaz ve muzır hizmetkârı Maria burnu büyük Malvolio ya kurulan komplonun başarıya ulaşmasında başrolü oynuyor. Oyunda genellikle Sör Toby Belch le birlikte görülen, içkide ona eşlik eden Sör Andrew zayıf, mısır püskülü saçlı, parası çok, aklı kıt, oyunun fars yönüne katkıda bulunan bir soylu. Kendini zeki, yürekli, çok dil bilen, iyi dans eden biri sanan Sör Andrew Aguecheek de Malvolio gibi ev halkının ona kurduğu tuzağa düşüyor ve Leydi Olivia ya kur yapmaya kalkınca hüsrana uğruyor. Viola nın ikiz kardeşi Sebastian bir anlamda kaderin piyonu durumunda. Gemi kazasından kurtulduktan sonra yakın arkadaşı ve hamisi Antonio ile birlikte Illyria ya geliyor ve kardeşine tıpatıp benzerliği sayesinde oyunun sonunda Viola da umduğunu bulamayan Leydi Olivia ile evleniyor. Arkadaşlıkları süresince Sebastian a duygusal bir ilgi duymaya başlayan Antonio ise kendini terk edilmiş hissediyor. Malvolio ile Antonio nun ayrı düzlemlerde olsa da yalnızlıkları Shakespeare in komedilerinde sık rastlanan, yeryüzü sahnesinde yaşamın başka boyutları da olduğunu hatırlatan bir hüzün motifi. Bülent Bozkurt

14 14 ON İKİNCİ GECE Kaynaklar Downer, D. D. and Riding, A. Essential Shakespeare Handbook. London, Honan, Park. Shakespeare: Bir Yaşam. Türkçe ye çeviren Bülent Bozkurt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, The Norton Shakespeare Based on the Oxford Edition. General Editor: Stephen Greenblatt. New York, Schmidt, Alexander. Shakespeare Lexicon and Quotation Dictionary. New York, N.Y.: Dover, A Shakespeare Encyclopaedia. Edited by O. J. Campbell and E. G. Quinn. London: Methuen, 1966.

15 ON İKİNCİ GECE 15 ON İKİNCİ GECE

16 16 ON İKİNCİ GECE

17 KİŞİLER 17 KİŞİLER ORSINO Illyria Dükü SEBASTIAN Viola nın ikiz erkek kardeşi ANTONIO Kaptan, Sebastian ın arkadaşı KAPTAN Viola nın tanıdığı VALENTINE (1) Dükün maiyetinde bir soylu CURIO (2) Dükün maiyetinde bir soylu SÖR TOBY BELCH (3) Olivia nın akrabası (4) SÖR ANDREW AGUECHEEK (5) Sör Toby nin arkadaşı, aklı kıt bir soylu MALVOLIO Olivia nın kâhyası FABIAN Olivia nın hizmetkârı FESTE Olivia nın soytarısı OLIVIA Varlıklı bir kontes VIOLA Sebastian ın ikiz kız kardeşi MARIA Olivia nın nedimesi ve yardımcısı LORDLAR, RAHİP, GEMİCİLER, GÖREVLİLER, ÇALGICILAR, MAİYETTEKİLER (Olayların geçtiği yer: Hayali belde Illyria ve yakın sahili) (1) Valentayn okunur. (ç.n.) (2) Kuryo okunur. (ç.n.) (3) Sör Tobi Belç okunur. Obur ve içkici Sör Toby nin soyadı ( Belch ) geğirme demek. (ç.n.) (4) Sör Toby Belch in Olivia ile akrabalık derecesi belli değil; kimi metinlerde yer yer Olivia nın amcası olarak geçiyor. Ancak ben Olivia nın ona karşı tavrını da göz önünde tutarak son araştırmalara göre güncellenmiş Oxford metnini esas aldım. (ç.n.) (5) Sör Endru Egyuçiyk okunur. (ç.n.) OİG 2

18 18 KİŞİLER

19 I. Perde, I. Sahne 19 BİRİNCİ PERDE Birinci Sahne (Dük Orsino nun sarayı. Illyria Dükü Orsino, Curio, diğer lordlar ve çalgıcılar girer.) DÜK Müzik aşkın gıdasıymış madem, çalın! Verin o gıdayı bana, durmadan verin; Fazlasından hasta düşsün, ölsün şu heves. Yine o nağme! Uzaklaşıyor, ölüyor. Ah, o ses! Menekşeyle bezeli yamaçtan gelen, 5 Kokusunu çalıp bana getiren Bir esinti sanki kulağımda. Yeter, bu kadar yeter! Eski tadı kalmadı. Ne canlı, ne doyulmazsın, ey aşk! Engin denize karışmak gibi seninle tanışmak: 10 O denize bir karışan, Ne kadar değerli, kusursuz olsa da Anında düşer değeri, bir hiç olur. Akıllara sığmaz aşk, öyle gizemli, Öyle tılsımlı bir şeydir o. 15 CURIO Ava gidecek misiniz lordum? DÜK Ne avına, Curio?

20