Şenol ÇELĐK ANALYSĐS OF SHĐP MĐLK PRODUCTĐON AND PRĐCE RELATĐONSHĐP BY KOYCK AND ALMON MODELS: A TURKEY CASE

Transkript

1 Sayı: 5 Temmuz Ağusos 5 ISSN:694-58X Đisa ve Girişimcili Üniversiesi, Tür Dünyası Kırgız Tür Sosyal Bilimler Ensiüsü, Celalaba KIRGIZĐSTAN hp:// KOYCK VE ALMON GECĐKME MODELĐ ĐLE KOYUN SÜTÜ ÜRETĐMĐNDE ÜRETĐM-FĐYAT ĐLĐŞKĐSĐNĐN ANALĐZĐ: TÜRKĐYE ÖRNEĞĐ Şenol ÇELĐK Öz Bu çalışmada, yılları arasında oyun süünün üreim ve fiya ilişisi gecimesi dağıılmış modellerden Koyc ve Almon yalaşımı ile analiz edilmişir. Koyc modeli sonuçlarına göre; oyun süü üreimi geriye doğru en fazla douz yılın fiyaından eilendiği, oyun süü fiyalarında oraya çıan değişimin oyun süü üreiminde önemli ve hissedilebilir düzeyde bir eiye neden olması için gereen zamanın 8.7 yıl olduğu belirlenmişir. yıldai oyun süü fiyalarındai TL li arış, üreimi on arırıren, - dönemde fiyalardai TL li arış üreimi on, - dönemde fiyalardai TL li arış on, - 3, -4, -5, -6, -7, -8 ve -9 dönemde fiyalardai TL li arış üreimi sırasıyla 54, 46647, 484, 37533, 33667, 399 ve 789 on arırmaadır. Koyun süü fiyalarının gecimeli değerlerindei değişmeler üreim üzerinde poziif ei yapığı anca bu ei gidere azalan bir seyir oraya oyduğu belirlenmişir. Almon modeli sonuçlarına göre, oyun süü üreimi, -, -, -3, -4, -5, -6, -7, -8 ve -9 dönem fiyalardan eilenmeedir., -, -, -3 ve -4 dönem fiyaları negaif yönlü eileren, -5, -6, -7, -8 ve -9 dönem fiyaları poziif yönlü eilemeedir. Anahar elimeler: Koyun Süü Üreimi, Koyun Süü Fiyaı, Gecimesi Dağıılmış Model, Koyc Modeli, Almon Modeli ANALYSĐS OF SHĐP MĐLK PRODUCTĐON AND PRĐCE RELATĐONSHĐP BY KOYCK AND ALMON MODELS: A TURKEY CASE Absrac In his sudy, he relaed beween sheep mil producion and is price from 994 o 4 were analyzed using Koyc and Almon approach, one of he disribued lag models. According o Koyc model resuls, i is deermined ha producion is affeced by maximum nine years prices bacwards, and for an effecive impac of he change in buffalo mil prices on sheep mil producion, an inerval of 8.7 years is needed. While a TL increase in buffalo mil prices in he year increased buffalo mil producion ons, a TL increase in he prices of - period increased he producion ons, a TL increase in he prices of - period increased he producion ons, respecively, a TL increase in he prices of -3, -4, -5, -6, -7, -8 and -9 period 54, 46647, 484, 37533, 33667, 399 and 789 ons increase in producion. I is deermined ha he change in delayed values of sheep mil prices, has a posiive effec on producion bu his effec reduces gradually. According o Almon model resuls, produc of sheep mil,, -, -, -3, -4, -5, -6, -7, -8 and -9 period price., -, -, -3 ve -4 period prices affec produc negaive, -5, -6, -7, -8 and -9 period prices posiively influences. Keywords: Sheep Mil Producion, Sheep Mil Price, Disribued Lag Model, Koyc Model, Almon Model. GĐRĐŞ Koyun yeişiriciliği birço ülede hayvansal üreimde önemli bir yere sahipir. Farlı çevre şarlarına uyum abiliyei, uzun yürüme yeeneği ve sürü halinde yöneilme özeliği oyunun dünyanın çeşili bölgelerinde yaygın olara yeişirilmesini sağlamışır. Baım ve beslenmesinin olay olması, daha az eme ve sermayeye ihiyaç gösermesi oyunun önemini arırmışır (Bau, 96; Yalçın, 988). Türiye, ilimi, bii örüsü, coğrafi yapısı, eonomi durumu, arım işlemelerinin mevcu yapısı nedeniyle genel olara oyunculuğa elverişlidir (Sönmez, 973:; Özcan, 99). Türiye de oyunculua yeişirme yönü genel olara e, sü ve yapağı yönünde ombinedir. Bu verimlerin düzeyi ırlara göre farlılı göserir ve genellile düşü Bingöl Üniversiesi Ziraa Faülesi Zooeni Bölümü Biyomeri ve Genei ABD, senolceli@bingol.edu.r 37

2 Sayı: 5 Temmuz Ağusos 5 ISSN:694-58X Đisa ve Girişimcili Üniversiesi, Tür Dünyası Kırgız Tür Sosyal Bilimler Ensiüsü, Celalaba KIRGIZĐSTAN hp:// düzeydedir (Açapınar, ). Türiye de üçübaş hayvan yeişiriciliği daha ço esansif oşullarda yapılmaadır. Bu nedenle oyun ve eçi organi hayvancılığa en yaın ürdür (Eraslan ve Şelli, 6:4-55). Ayrıca, meraların uygunluğu ile yerli ırların dayanılılığı organi oyun eçi yeişiriciliğinde üreim siseminde sahip olunan bazı avanajlar arasındadır (A, 3: 3-37). Dünya da ve Türiye'de üreilen sü, çeşili sü ürünlerine (yoğur, peynir, ereyağı) dönüşürülere üeilmeedir (Soysal, 9:45). Koyunlardan elde edilen sü geliri, ırların sü verimine bağlı olara gelirin % -4 arasında değişmeedir. Süçü ırlarda damızlıların seçimi bireylerin sü verim düzeylerinin espi edilmesine bağlıdır. Damızlı değeri yüse bireyler yeişirebilme için sü verim onrolü yapma ve selesiyonu bu onrollere dayandırma önem aşımaadır. Ayrıca eçi ırlarda oyunların sü veriminin yavruları besleyece düzeyde olması isenir. Bunun için eçi ırlarda da sü veriminin bilinmesi önemlidir (Özcan, 99). FAO (Birleşmiş Milleler Gıda ve Tarım Örgüü) 3 yılı verilerine göre, Türiye oyun sayısı baımından da dünyada 9. sırada yer almaadır. Dünyada olan oyun sayısı Türiye de olup, dünya oyun varlığının %.36 sını oluşurmaadır. Dünya üleler sıralamasında Türiye oyun süü üreimiyle Çin den sonra. sırada yer almaadır. Dünyada oplam oyun süü üreimi ondur. En yüse üreim 54 onla Çin de gerçeleşmişir. Türiye 3 onlu oyun süü üreimi ile dünyada oplam oyun süü üreiminde %.86 gibi yüse bir paya sahipir (FAO, 3, hp://faosa3.fao.org/download/q/ql/e/, 4.3.5). Bu bilgiler doğrulusunda oyun yeişiriciliğinde Türiye nin ço önemli bir üle olduğu ne bir şeilde görülmeedir. Türiye de oyun süü üreiminde 99 yılından yılına adar düşüş yaşanmışır. Bu düşüş oyun sayısındai azalmadan aynalanmaadır. 99 yılında on olan oyun süü üreim miarı 983 yılında en yüse üreim miarına ulaşara on olmuşur. Koyun süü üreim miarı 99 yılında 45 5 on, yılında on, de on ve 4 de 3 3 on olmuşur. (TÜĐK, 3; TÜĐK, 5). Türiye de oyun süü üreimi oplam sü üreiminin % 6. sini oluşurmaadır (TÜĐK, 5). Üreim fiya ilişisini belirleme için çeşili meolar gelişirilmişir. Almon Modeli, Koyc Modeli, Nerlove un Kısmi Uyarlama Modeli, Cagan ın Uyarlanan Beleni Modeli, Bileşi Geomeri Gecime Modeli, Pascal Gecime Modeli bunlardan en ço ullanılanlarıdır (Kousoyiannis, 989:96-3). Araşırmada Koyc ve Almon modeli ullanılmışır. Türiye de Koyc ve Almon modeli ullanılara ürün fiya ilişisini inceleyen çalışmalar mevcuur. Yurdaul (998: ), yılları arasında Pamu üreimi ile Pamu fiyaları arasındai ilişi; Eraan ve aradaşları (4:68-7), 98-3 döneminde üün üreimi ile fiyaı arasındai ilişi; Erdal (6:7-4), döneminde domaes üreimi-fiya ilişisi; Özçeli ve Özer (6: ), buğday üreimi ile fiya ilişisinin analizi ve Doğan ve ar. (4:4-46), paaes üreimi fiya ilişinin incelenmesinde Koyc modeli ullanılmışır. Kuru soğan üreimi fiya ilişisi (Doğan ve Gürler, 3:-), çeli üreimi fiya ilişisi (Doğan ve ar., 4:5-56) Almon modeli ile incelenmişir. Son yıllarda bazı dönemlerde (987-5 yılları arası) azalma göseren oyun sayısı ve buna bağlı oyun süü üreim miarı (99- yılları) arası Türiye de % 6. gibi bir paya sahipir (TÜĐK, 5). Üreim-fiya ilişisi incelenere üreimin fiya arşısındai 38

3 Sayı: 5 Temmuz Ağusos 5 ISSN:694-58X Đisa ve Girişimcili Üniversiesi, Tür Dünyası Kırgız Tür Sosyal Bilimler Ensiüsü, Celalaba KIRGIZĐSTAN hp:// durumu analiz edilere oyun sayısını arırma için plan, program ve eşvilerin sağlanması değerlendirilebilir. Bu çalışmanın amacı, yılları arası Türiye de oyun süü üreimi ile fiya arasındai ilişinin oraya onulmasıdır.. YÖNTEM Bu bölümde araşırmanın yönemi, örnelem, verilerin oplanması ve verilerin analizi haında bilgi verilmişir... Örnelem Araşırmanın maeryalini oyun süü üreimi ve fiyaı oluşurmaadır. Koyun süü üreimi bağımlı değişen oyun süü fiyaı bağımsız değişen olara incelenmişir. Bu çalışmada ullanılan veriler FAO (3) ayılarından sağlanmışır (. Koyun süü fiyaı, üreicinin eline geçen oralama fiyaır. Koyun süü üreim miarı on cinsindendir. Değişenlere ai veriler yıllıır ve dönemine aiir. Bu veriler TÜĐK isaisii gösergelerden ve TÜĐK inerne adresinde yer alan Hayvancılı Đsaisileri ısmından elde edilmişir... Verilerin Analizi Koyun süü üreimi ve fiya ilişisini oraya oyma için Gecimesi Dağıılmış Koyc ve Almon Modelleri uygulanmışır. Gecimesi dağıılmış modeller, bağımsız değişenin şimdii ve geçmiş yıllardai değerlerini içermeedir. Böyle modellere bağımsız değişene sonlu bir değer verilmişse sonlu model, verilmemişse sonsuz model denir (Kular, 5: 5-7). Sonsuz gecimeli model eşili () de olduğu gibidir (Dimen, 6:53-68; ). Y =α +X +X - +X u () Sonlu gecimeli dağıılmış gecimeli model ise () nolu eşilie olduğu gibi anımlanır. Y =α +X +X - +X X - + u () Bu, bağımsız değişen X in hem bugünü değeri (X ) ile hem de geçmiş değerleri ile (X -, X -,,X - ) bağımlı değişeni (Y ) eilemeedir. Genel olara Y, X e bir süre sonra epi göserir, geçen bu süreye gecime denir (Dimen, 6:53-68). Gecimesi dağıılmış modeller modele özgü ahmini en üçü areler (EKK) yönemi ile yapılır (Al, 94:3-8; Tinbergen, 949:74-85). Gecimesi dağıılmış modeller için Koyc modeli yönemi gelişirilmişir (Koyc, 954: - 5). Bu yönemde, bağımsız değişen gecimelerinin bağımlı değişeni belirli bir ağırlıa eiledileri ve söz onusu gecime ağırlılarının da geomeri olara azaldığı varsayımından hareele, modeli indirgenmiş bir hale geirilere, regresyon denleminin ahmin edilmesi sağlanmışır (Dimen, 6:53-68). Đndirgenmiş yapıdai modele ulaşma için, gecimesi sonsuz dağıılmış bir modelde Koyc, büün ların aynı işareli olduğunu, (3) nolu eşilie göserildiği gibi geomeri bir biçimde azaldılarını varsaymaadır (Jainingrum, 8:6). =λ =,,, (3) 39

4 Sayı: 5 Temmuz Ağusos 5 ISSN:694-58X Đisa ve Girişimcili Üniversiesi, Tür Dünyası Kırgız Tür Sosyal Bilimler Ensiüsü, Celalaba KIRGIZĐSTAN hp:// Burada λ, (< λ<) dağıılan gecimenin azalma veya düşme oranı, - λ ise uyarlanma hızı ve gecime asayısının değeridir (Koyc, 954). λ nın değeri e ne adar yaınsa dei azalma oranı o adar hızlı olur. Oralama gecime sayısı gecimelerin arılı oralaması olup λ/(-λ) şelinde ifade edilir (Güriş ve ar., 3: ). Oralama gecime sayısı, X bağımsız değişeninde oluşan bir birimli değişimin, bağımlı değişen Y üzerinde önemli ölçüde bir ei oluşurabilmesi için geçmesi gereen zaman sürecidir (Dimen, 6:53-68). Bu açılamalara göre gecimesi sonsuz model Y =α +X +λx - +λx u (4) biçiminde ifade edilir. Gecimesi dağıılmış modellerden bir diğeri Almon modeli, Koyc modeli ile arşılaşırıldığında, Koyc modelinin paramereleri lar süreli azaldığı için, farlı olabilece diğer birço durumları göz ardı edilebilir. Almon modelinde lar önce arıp sonra azalabilir veya önce azalıp sonra arabilir (Cezayirli, 7:3). Shirley Almon (965) arafından bu olasılıları apsayaca şeilde model gelişirmişir (Almon, 965:78 96). Modelde değerleri i nin (gecimenin) belli bir derecedei fonsiyonu olara ifade edilmeedir. Genel olara Y =α +X +X - +X X - + ε (5) biçiminde ifade edilen sonlu gecimesi dağıılmış model Y =α + X + ε (6) i -i i= olara yazılabilir (Amemiya, 985:78). Ço erimli gecime modeli, m i i i i = + m + a + a a (7) biçiminde bir polinomdur (Johansen, 97:). Almon modelinin iinci derecede bir polinom olduğu durumu ele alındığında, Eşili (7), Eşili (6) da yerine onursa veya -i -i -i i= i= i= (8) Y =α + a X + a ix + a i X +ε i i ( + ) Y =α + a a + a X +ε (9) -i i= Z = X-i, Z = ix-i ve i= i= elde edilir. Burada Z = i X-i i= ısalmaları yapılara Y =α + az + az + a Z +ε () 4

5 Sayı: 5 Temmuz Ağusos 5 ISSN:694-58X Đisa ve Girişimcili Üniversiesi, Tür Dünyası Kırgız Tür Sosyal Bilimler Ensiüsü, Celalaba KIRGIZĐSTAN hp:// biçimindei denleme ulaşılır. Almon modelinin uygulanması için gecime uzunluğunun () ve çoerimlinin derecesinin (m) espi edilmesi gereir (Gujarai, :645:65). Kısaca polinom derecesi m= ve gecime sayısı =8 olduğunda Z ler (), () ve (3) nolu eşililerde olduğu gibidir. 8 Z = X = X + X + X + X + X + X + X + X + X () -i i= 8 Z = ix = X + X + 3X + 4X + 5X + 6X + 7X + 8X () -i i= 8 -i i= Z = i X = X 4X + 9X +6X + 5X 36X 49X 64X (3) oluşurulan bu modellerden ana modele dönüşüm yapıldığında Eşili () dei denlem elde edilir. Bu dönüşümden sonra, iinci dereceden ço erimli gecime şemasında, gecime sayısı adar am sayı verilir ve EKK yönemi ile model ahmin edildiğinde; a, a ve a asayıları bulunur. Bulunan a asayıları yerlerine onulduğunda ise asayılarına ulaşılır (Tarı, 4:6-65). asayılarının a cinsinden değerleri Eşili (4) de olduğu gibi bulunur. i =, i = + a + a, i = + a + 4a, i = a + 9a, i = a +6a, i = a + 5a i = a + 36a, i = a + 49a, i = a + 64a (4) Polinom derecesi, masimum veya minimum noaları sayısından en az bir fazladır. nın ve m nin belirlenmesi araşırmacının öngörüsüne almışır (Aın, :74). Modeldei uygun gecime için AIC (Aaie Bilgi Krieri) ullanılır. En üçü AIC değerini veren model en uygun modeldir (Kular, :44-46). Aaie Bilgi Krieri (AIC); AIC = Tlnσ + n biçiminde ifade edilir (Cooray, 8:94). Burada; T = ullanılabilir gözlem sayısı, n = ahmin edilen paramere sayısıdır. Bu rierlerin dışında gecime uzunluğunun belirlenmesine ilişin farlı yönemler de vardır. Bu yönemler, masimum gecime uzunluğu bilindiği zaman gecime uzunluğunun ahminidir (Judge, 988:4; Genceli, :77). Gecimesi dağıılmış modeller modele özgü ahmini en üçü areler (EKK) yönemi ile yapılır (Tinbergen 949:74-85; Tarı 4:6-65). 3. BULGULAR VE YORUM Türiye nin oyun süü üreimi incelendiğinde, döneminde zaman zaman inişi çıışlı bir değişim olmuşur, yılından iibaren üreimde arış görülmüşür (Şeil ). Koyun süü fiyaları ise bu dönem için genelde hissedilir bir arış gösermişir (Şeil ). 4

6 Sayı: 5 Temmuz Ağusos 5 ISSN:694-58X Đisa ve Girişimcili Üniversiesi, Tür Dünyası Kırgız Tür Sosyal Bilimler Ensiüsü, Celalaba KIRGIZĐSTAN hp:// Koyun süü üreimi (on) Yıllar Şeil. Türiye de yıllara göre oyun süü üreimi (on) Sü fiyaı (TL),8,6,4,,8,6,4, Yıllar Şeil. Türiye de yıllara göre oyun süü fiyaları (TL) Koyun süü üreim-fiya ilişisinin, gecimesi dağıılmış modellere uygun olup olmadığını belirleme için, değişenler arasındai ilişinin orelasyon asayısı.997 olara hesaplanmışır. Modelin açılama gücünü belirleyen belirleme asayısı (R ).994 olara hesaplanmış olup, oyun süü üreiminde meydana gelen değişiliğin % 99.4 ünün oyun süü fiyaları arafından açılanabileceğini ifade emeedir. Araşırmada ullanılan Koyc modeli genel ifadesi Q =α + +P +P P - + u (5) biçimindedir. Oluşurulan Koyc Modelinde; süü fiyaı (TL/g) Q : Koyun süü üreim miarı (on), P : Koyun 4

7 Sayı: 5 Temmuz Ağusos 5 ISSN:694-58X Đisa ve Girişimcili Üniversiesi, Tür Dünyası Kırgız Tür Sosyal Bilimler Ensiüsü, Celalaba KIRGIZĐSTAN hp:// Koyc modelinin oluşurulabilmesi için verilerdei oyun süü fiyaının gecime değeri bilinmelidir. Modelde gecime uzunluğunun belirlenmesi için Aaie Bilgi Krieri (AIC) ullanılmışır. Bu nedenle büyü bir q (gecime uzunluğu) değeriyle dağıılmış gecimenin şeli onusunda hiçbir sınırlama oymadan, bu süre ısalıldığında modelin önemli bir bozulmaya uğrayıp uğramadığı araşırılır (Davidson ve MacKinnon, 993: ). Tablo- Aaie Bilgi Krieri (AIC) ne Göre Gecime Uzunluğu Değerleri Gecime AIC BIC uzunluğu = = = = = = = =8 = Tablo de görüldüğü gibi en düşü AIC değeri 9 gecime uzunluğudur. Bu durumda oyun süü fiyalarının oyun süü üreimine olan eisi 9 yıldan sonra sıfıra yalaşmaadır. Bu da oyun süü üreiminin en fazla 9 yıl öncei fiyalardan eilendiği anlamına gelmeedir. Bu değer Dimen (6) in üün üreim-fiya, Erdal (6) nın domaes üreimfiya, Özçeli ve Özer (6) in buğday üreim-fiya, Erdal (9) ın paaes üreim-fiya, Doğan ve Gürler (3) in uru soğan üreim-fiya, Doğan ve ar. (4) nın çeli üreimfiya ve Doğan ve ar. (4) nın paaes üreim-fiya çalışmalarında elde eileri değerlerden daha yüse bulunmuşur. Dolayısıyla oyun süünün araşırma yapılan söz onusu ürünlerden daha uzun süre fiyalardan eilendiği görülmeedir. Belirlenen gecime uzunluğuna göre incelenen dönemde oyun süü üreimi ile fiyaı arasındai ilişi en üçü areler (EKK) yönemi ullanılara Eşili (6) dai gibi ahmin edilmişir. Q = P P P P P (8877.9) (3597.) ( ) ( ) (47559.) (4856.) R =.994, F= P P P P P (6) (4938.3) (48646.) (43876.) (4883.3) ( ) Modelde, değişenlerin asayılarının hepsi isaisi olara önemli bulunmamışır. Modelin F esi değeri 6.59 dur. Anca modeli açılayan belirlili asayısı R =.994 bulunmuşur ve ço yüse bir değerdir. Dimen (6) in üün üreimi-fiya ilişisi çalışmasında R =.87, Doğan ve Gürler (3) in uru soğan üreim-fiya ilişisi araşırmasında R =.85 bulunmuşur. Doğan ve ar. (4) ın hem çeli hem de paaes üreim-fiya ilişisi örnelerindei çalışmalarında elde eiği değerlerden daha yüseir. Öncei çalışmalarla birlie bu çalışmadai bulgular göz önüne alındığında, biisel ve 43

8 Sayı: 5 Temmuz Ağusos 5 ISSN:694-58X Đisa ve Girişimcili Üniversiesi, Tür Dünyası Kırgız Tür Sosyal Bilimler Ensiüsü, Celalaba KIRGIZĐSTAN hp:// hayvansal ürünlere ai üreim-fiya ilişisi yüse belirlili asayısı ile açılanabilmeedir. Model sonuçlarına göre,, -, -, -3 ve -4 dönemdei fiyalar oyun süü üreimini negaif yönde eileren, -5, -6, -7, -8 ve -9 dönemdei fiyalar oyun süü üreimini poziif yönde eilemişir. Regresyon denleminin Koyc modeli ile ahmini Tablo de verilmişir ve Eşili 7 de ifade edilmişir. Bu modelde oyun süü üreiminin bir gecimeli değeri bağımsız değişen olara modele alınmışır. Tablo. Dönüşümlü Koyc Modeli Tahmini Olasılı Değişen Kasayı Sd. haa -isaisiği (p) Sabi P Q R =.866, F=55.4, p=., DW=.9 Q = P +.897Q (7) biçiminde Koyc Modeli elde edilmişir. Koyc Modelinde; Q = dönemindei oyun süü üreimi, P = dönemindei oyun süü fiyaı, Q - = döneminden bir öncei dönemdei oyun süü üreimidir. Modelin isaisisel olara anlamlılı düzeyleri incelendiğinde oyun süü fiyaı ve sü üreim miarının bir gecimeli değeri olan Q - asayıları esine göre önemli çımışır (P<.). Durbin-Wason isaisi değeri.9 olduğundan ooorelasyon sorunu görülmemişir. Anca Durbin-h isaisiği ile ooorelasyon esi yapılabilir. Durbin-h isaisiği d n h = - - nvar() ˆ şelinde hesaplanır. Burada, d: Durbin-Wason d isasiği, n: Örnelem hacmi, Var() ˆ : Q - gecimeli değişen değeri varyansıdır. Tablo dei gereli bilgiler formülde yerine onduğunda.9 h = - =.6 - (.) elde edilir. Durbin - h ± Z α/ yani normal dağılımda -.96<h<.96 aralığında yer aldığınan H hipoezi abul edilmişir ve ooorelasyon olmadığı oraya çımışır. Model sonuçlarına göre, oyun süü fiyaındai TL li arış oyun süü üreimini on arırmışır, bir dönem öncei oyun süü miarındai onlu arış oyun süü üreiminde.897 on (897 g) arışa neden olmaadır. Bu durumda oralama gecime sayısı, Oralama gecime =λ/(-λ) =.897/(-.897) =

9 Sayı: 5 Temmuz Ağusos 5 ISSN:694-58X Đisa ve Girişimcili Üniversiesi, Tür Dünyası Kırgız Tür Sosyal Bilimler Ensiüsü, Celalaba KIRGIZĐSTAN hp:// olara bulunmuşur. Bu sonuca göre oyun süü fiyalarında meydana gelen değişimin, oyun süü üreimini önemli ölçüde eileyebilmesi için gereen zaman 8.7 yıldır. Başa bir ifadeyle, oyun süü üreimindei değişimin % 89.7 si yalaşı 8.7 yıl içerisinde meydana gelmeedir. Koyc modeli ullanılara farlı arım ürünleri üzerine yapılan benzer çalışmalarda oralama gecime değerleri, üün için.68 yıl (Dimen, 6), buğdayda.83 yıl (Özçeli ve Özer, 6), domaese 8 yıl (Erdal, 6), uru soğanda.9 yıl (Erdal, 8:33-39), paaese.33 yıl (Erdal ve ar., 9:43-5), paaese.45 yıl (Doğan ve ar., 4:4-46) ve abulu fındıa. yıl (Çeli, 4: 54 53) olara elde edilmişir. Görüldüğü gibi, oyun süü fiyalarındai değişiminin üreim miarına oluşaca hissedilir bir eisi (Erdal,6) nın domaes ve (Erdal ve ar. 9) ın paaes üreim-fiya çalışması dışındai diğer çalışmalardai ürünlerden daha uzun sürede devam edeceği anlaşılmaadır. Koyc modelinden yararlanara (6) nolu eşiliğe aşağıdai gibi ulaşılabilmeedir. Koyc modeli erar yazılırsa Q =α +P +λq - + u ve =λ < λ < olduğundan, (8) nolu eşiliğe aşağıdai hesaplamalarla ulaşılır; = ;λ =.897 =λ = (753.98)(.897) = , =λ = (753.98)(.897) = =λ = (753.98)(.897) = =λ = (753.98)(.897) = =λ = (753.98)(.897) = , 6 =λ = (753.98)(.897) = =λ = (753.98)(.897) = , =λ = (753.98)(.897) = α = α /( λ) = /(.897) = =λ = (753.98)(.897) = Bu hesaplamalarla, Koyc modeli yardımıyla elde edilen regresyon denlemi yeniden yazıldığında Eşili (8) elde edilir. Q =α +P +P - +P P -9 + u Q = P P P P P P P P P P (8) Oluşurulan bu modelde λ asayısı <λ< arasında olduğundan, gecimeli fiyalar oyun süü üreimi üzerinde azalan bir eiye sahipir. (8) nolu eşilien hareele fiyalardai TL li arış üreimi on arırır. öncei dönemde fiyaai TL li arış, üreimi on arırıren, dönem öncei fiyalardai TL li arış üreimi on, 3 dönem öncei fiyaai TL li arış üreimi on arırmaadır. Benzer şeilde, 4 dönem öncei fiyaai TL li arış üreimi on, 5 dönem öncei fiyaai TL li arış üreimi on, 6 dönem öncei fiyaai TL li arış üreimi on, 7 dönem öncei fiyalardai TL li arış üreimi on, 8 dönem öncei fiyaai TL li arış üreimi ve 9 dönem öncei fiyaai TL li arış üreimi on arırmaadır. Bu ei 9 yıl sürmee olup. yılda sıfıra inmeedir. 45

10 Sayı: 5 Temmuz Ağusos 5 ISSN:694-58X Đisa ve Girişimcili Üniversiesi, Tür Dünyası Kırgız Tür Sosyal Bilimler Ensiüsü, Celalaba KIRGIZĐSTAN hp:// Koyun süü fiyalarının dönemlere ai gecimeli değerlerindei değişmeler üreim üzerinde poziif ei yapmala beraber bu ei gidere azalan bir ei olmaadır. Almon modeli ile çalışıldığında; Koyc model sonuçları ile ilgili aynı açılamalar burada da geçerlidir. Modelde Z değerleri elde edilmişir. Z değerleri için modelin derecesi m= olara abul edilmişir ve bu denlem Tablo4 dei model sonuçlarına göre Eşili (9) da olduğu gibi yazılabilir. Tablo 3. Almon Modeli ile Koyun Süü Üreimi ve Fiya Đlişisinin Tahmini Değişen Kasayı Sd. Haa -isaisiği P C Z Z Z Q = Z 993.6Z Z + ε (9) Tablo 3 dei Z değerleri elde edildien sonra Eşili (4) dei çözümlemeler yapılara Eşili () dei sonuçlar elde edilmişir. = -554., + a + a = , + a + 4a = a + 9a = , 4 + 4a +6a = a + 5a = , 6 + 6a + 36a = 48.3, 7 + 7a + 49a = , 8 + 8a + 64a = , + 9a +8a = () 9 Elde edilen bu değerlere göre Almon Modeli Eşili () dei gibi yazılabilir. Q = P P P P P P P P P P () Almon modeli sonuçlarına göre,, -, -, -3 ve -4 dönemlerdei fiyalarda bir birimli değişim, üreim miarında sırasıyla 554., 337.7, , ve birimli azalışa neden oluren, -5, -6, -7, -8 ve -9 dönemlerdei fiyalarda oluşaca bir birimli arış üreim miarında sırasıyla , 48.3, , ve birimli arışa neden olmaadır. Koyc ve Almon yalaşımıyla elde edilen paramereler, il regresyon denlemi ile arşılaşırıldığında; hem Koyc modeli hem de Almon modeliyle bulunan sonuçlar isaisi olara anlamlı çımışır. Bu bulgulara dayanara, oyun süü üreim miarı ile fiya arasındai dengenin iyi urulması düşünülebilir. Çünü geçmiş yıllardai fiya arışları sü üreim miarında azalmaya neden olmaadır. Bu olumsuzluları giderme için oyun yeişiriciliğine eşvi edilmelidir ve gereen dese sağlanmalıdır. Koyun yeişiriciliğine elverişli yerler seçilmeli ve ıslah çalışmaları yapılmalıdır. Koyun sayısının armasıyla sü üreimi de aracağından fiya 46

11 Sayı: 5 Temmuz Ağusos 5 ISSN:694-58X Đisa ve Girişimcili Üniversiesi, Tür Dünyası Kırgız Tür Sosyal Bilimler Ensiüsü, Celalaba KIRGIZĐSTAN hp:// isirarı sağlanabilir. Koyun süü üreiminin armasıyla fiya arışlarına arşı yaşanabilece olumsuzlular azalabilir. Eğer oyun süü üreimi ararsa fiyaların aşırı yüselmesi yavaşlayacağından üeicilerin daha fazla sü alep emeleri söz onusu olabilir. 4. SONUÇ Bu çalışmada, dönemine ai oyun süü üreim miarı ile fiyaları arasındai ilişi gecimesi dağıılmış modellerden Koyc ve Almon modeli ile analiz edilmişir. Koyun süü üreim miarı ile fiyaları arasında % gibi ço yüse bir orelasyon olduğundan miar-fiya ilişisi Koyc ve Almon modelleri ile incelenmişir. Koyc modelinin analizinde, oyun süü fiyaının gecimeli değeri AIC rierine göre 9 olara sapanmışır. Bu gecime uzunluğu ullanılara incelenen dönemde oyun süü üreim miarı ile fiyaı için gecimesi dağıılmış model oluşurulara regresyon analizi yapılmışır. Koyun süü üreimi ile fiya ilişisinin incelendiği Koyc modelinde çolu belirleme asayısı % 96.7 olup, oyun süü üreiminin bir gecimeli değerinin (Q - ) esi sonucu isaisisel olara anlamlı olduğu belirlenmişir (P<.). Koyun süü fiyalarında oraya çıan değişimin oyun süü üreiminde önemli düzeyde bir eiye neden olması için gereen zaman oralama gecime sayısına göre 8.7 yıldır. Koyc modeli sonuçlarından hareele 9 yıl gecimeli üreilmiş Koyc modeli paramereleri hesaplanmışır. Buna göre yılda oyun süü fiyalarındai bir birimli arış üreimi 43.3 on arırıren, bir öncei dönemdei üreimdei bir birimli değişme oyun süü üreimini.897 on (897 g) arırmaadır. Koyun süü fiyalarının gecimeli değerlerindei değişmeler üreim üzerinde poziif anca azalan bir ei yapmışır. Almon modeli sonuçlarına göre, oyun süünün geçmiş 8 yıldai fiyalardan negaif olara eilendiği sapanmışır. yıldai fiyalar ile üreim miarı arasında poziif yönlü bir ilişi belirleniren, - döneminden -9 dönemine adar olan geçmiş 9 yılı dönemdei fiyalar ile üreim miarı arasında negaif yönlü bir ilişi olduğu sapanmışır. yıldai ürün fiyalarında bir birimli değişmeye arşılı üreim miarında yalaşı 754 onlu arış, yıl öncei oyun süü fiyaındai bir birimli değişme arşısında üreim miarında 6463 on azalma, yıl öncei oyun süü fiyaındai bir birimli değişme arşısında üreim miarında on azalma, 3 yıl öncei oyun süü fiyaındai bir birimli değişime arşılı 54 on azalma ve 4 yıl öncei oyun süü fiyaındai bir birimli değişme arşısında üreim miarında on azalma olmaadır. 5-9 yıl öncei oyun süü fiyalarındai değişmeler arşısında üreim miarında arış olmuşur. Bu arışlar 5 yıl öncesinde 4843, 6 yıl öncesinde 37533, 7 yıl öncesinde 33667, 8 yıl öncesinde 399 ve 9 yıl öncesinde 789 on olmuşur. KAYNAKLAR A, Đ. (3). Organi hayvancılı ve önemi. Gıda Tarım ve Hayvancılı Tür Tarım Dergisi, 3. Açapınar, H. (). Koyun Yeişiriciliği. Genişleilmiş iinci bası, Đsma Mabaacılı, Anara Aın, F. (). Eonomeri, Ein Kiabevi, Bursa. Almon, S. (965). The Disribued Lag Beween Capial Appropriaions and Expendiures. Economerica, 33(). Al, F. (94). Disribued Lags, Economerica, c.. Amemiya, T. (985). Advanced Economerics, Harvard Universiy Press, Cambridge. 47

12 Sayı: 5 Temmuz Ağusos 5 ISSN:694-58X Đisa ve Girişimcili Üniversiesi, Tür Dünyası Kırgız Tür Sosyal Bilimler Ensiüsü, Celalaba KIRGIZĐSTAN hp:// Bau, S. (96). Koyunculuğun Esasları. Anara Üniversiesi Veeriner Faülesi Yayınları No: 36, Anara. Cezayirli, M. A. (7). Gecimesi Dağıılmış Modeller (Türiye Örneği), Gaziosmanpaşa Üniversiesi, Sosyal Bilimler Ensiüsü Yüse Lisans Tezi, Toa. Cooray, T. M. J. A. (8). Applied Time Series Analysis of Forecasing. Narosa Publishing House Pv. Ld. Çeli, Ş. 4. Türiye nin Kabulu Fındı Üreiminde Üreim-Fiya Đlişisinin Koyc Yalaşımı Đle Analizi. Tür Tarım ve Doğa Bilimleri Dergisi (4). Davidson, R. ve MacKinnon J. G. (993). Esimaion and ference in Economerics, Oxford Universiy Pres, New Yor. Dimen, N. (6). Koyc - Almon Yalaşımı Đle Tüün Üreimi ve Fiya Đlişisi. Ç.Ü. Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi, 5(). Doğan, H. G., Gürler, A. Z., 3. Gecimesi Dağıılmış Eonomeri Modelin Seçilmiş Bir Tarım Ürünü Üzerine Uygulanması (Kuru soğanda Almon Modeli Örneği). Aademi Baış Dergisi, 39. Doğan, H. G., Gürler, A. Z., Ayyıldız, B. ve Şimşe, E. (4). Paaes Üreiminde Üreim- Fiya Đlişisinin Koyc Yalaşımı ile Analii Olara Değerlendirilmesi (TR7 Bölgesi Örneği). Tür Tarım-Gıda Bilim ve Tenoloji Dergisi, (). Doğan, H. G., Gürler, A. Z., Ayyıldız, B. (4). Üreim Fiya Đlişisinde Almon Polinomial Teniği Yalaşımı (Samsun Đli Çeli Örneği). Gaziosmanpaşa Üniversiesi Ziraa Faülesi Dergisi, 3(3). Eraan, G., Abay, C., Miran, B. ve Olhan, E. (4). Türiye de Tarımın Teşviinde Doğrudan Gelir Deseği Sisemi ve Sonuçları, Đsanbul Ticare Odası Yayınları, Yayın No: 4-53, Đsanbul. Eraslan, Đ, H., Şelli F. (6). Sürdürülebilir reabe avanajı elde emede organi arım seörü seörel sraejiler ve uygulamalar. Alınmışır: Genel Olara Organi Tarım Yönemi. (ed) Yavuzer, G., Pola T., Yavuzer Ü., Uluslararası Reabe Araşırmaları Kurumu Derneği (Ura), TR. Erdal, G. (6). Tarımsal Ürünlerde Üreim-Fiya Đlişisinin Koyc Yalaşımı ile Analizi (Domaes Örneği), Gaziosmanpaşa Üniversiesi, Ziraa Faülesi Dergisi, 3. Erdal, G. (8). Kuru Soğanda Üreim Fiya Eileşimi, Gaziosmanpaşa Üniversiesi, Ziraa Faülesi Dergisi, 5. Erdal, H., Erdal G., Esengün, K. (9). An Analysis of Producion and Price Relaionship for Poao in Turey: A Disribued Lag Model Applicaion, 5. Genceli, M. (). Eonomeri ve Đsaisi ileleri, Filiz Kiabevi, Đsanbul. Gujarai, D. N. (). Temel Eonomeri (Çevirenler: Ümi Şenesen, Gülay Günlü Şenesen). Lieraür Yayınları No:656, Đsanbul. Güriş, S., Çağlayan, E., Güriş, B. (3). Eviews ile Temel Eonomeri, Der Yayınları No:4, Đsanbul. Jainingrum, N. (8). Model Dinamis: Auoregressive Dan Disribusi Lag. Program Sudi Maemaia Jurusan Pendidian Maemaia Faulas Maemaia Dan Ilmu Pengeahuan Alam Universias Negeri Yogyaara, Sripsi, Indonesia. Johansen, J. K. (97). On he Esimaion of Lagged Effecs of Adverising. Faculy Woring Papers, College of Commerce and Business Adminisraion Universiy of Illinois a Urbana-Champalgn. Judge, G. G., Hill, R. C., Griffihs, W. E., Lüepohl, H., Lee, T. C. (988). Inroducion o he Theory and Pracice of Economerics, nd ediion. John Wiley, New Yor. 48

13 Sayı: 5 Temmuz Ağusos 5 ISSN:694-58X Đisa ve Girişimcili Üniversiesi, Tür Dünyası Kırgız Tür Sosyal Bilimler Ensiüsü, Celalaba KIRGIZĐSTAN hp:// Koyc, L. M. (954). Disribued Lags and Invesmen Analysis. Norh-Holland Publishing Company, Amserdam. Kousoyiannis, A. (989). Eonomeri Kuramı, Eonomeri Yönemlerinin Tanıımına Giriş, Çeviren. Ümi Şenesen ve vd., Birinci Bası, Anara. Kular, A. (). Eonomeri Zaman Serileri. Gazi Yayınları, Anara Kular, A. (5). Uygulamalı Eonomeri. Nobel Yayın No:769, Teni Yayınlar: 97, Đsanbul. Özcan, L. (99). Koyunculu. Tarım Orman ve Köyişleri Baanlığı Yayın Dairesi Başanlığı, Meslei Yayınlar, No: Genel: 343, Seri: 5, Anara. Özçeli, A., Özer, O. O. (6). Koyc Modeliyle Türiye de Buğday Üreimi ve Fiya Đlişisinin Analizi. Tarım Bilimleri Dergisi,. Soysal, M. Đ. (9). Koyun ve Ürünleri Üreimi. Teirdağ, ISBN: X. Sönmez, R. (973). Türiye oyunculuğunu gelişirme ve ıslahı çalışmaları. Tübia IV. Bilim Kongresi Tebliğleri, Anara. Tarı, R. (4). Eonomeri, Gözden Geçirilmiş. Bası, Umuepe Yayınları, Yayın No:3, Kocaeli. Tinbergen, J. (949). Long-Term Foreign Trade Elasiciies. Macroeconomica, c. TÜĐK, (3). Đsaisi Gösergeler 93-. Türiye Đsaisi Kurumu Mabaası, Yayın No: 43, Anara. TÜĐK, (5). Hayvansal Üreim Đsaisileri, 4. Türiye Đsaisi Kurumu Haber Büleni, Sayı: 885, 3 Şuba 5, Anara. Yalçın, B. C. (988). Özel Zooeni (Koyun ve eçi yeişirme) ders noları. Đsanbul Üniversiesi Veeriner Faülesi Zooeni Anabilim Dalı, Đsanbul. Yurdaul, F. (998). Pamu Üreimi ile Pamu Fiyaı Arasındai Đlişinin Eonomeri Analizi: Koyc-Almon Yalaşımı. Çuurova Üniversiesi Đisadi ve Đdari Bilimler Faülesi Dergisi, 8(). Đnerne Kaynaları FAO, (3). Saisical daabase of food and agriculure organizaion of he Unied Naions, hp://faosa3.fao.org/download/q/ql/e/ Erişim TÜĐK, 3. Hayvancılı Đsaisileri. hp://uiapp.ui.gov.r/hayvanciliapp/hayvancili.zul/ Erişim TÜĐK, 3. Hayvansal Ürün Fiyaları. Türiye Đsaisi Kurumu, Anara. hp:// Erişim