Kronik Obstrüktif Akciğer Hastalığında Periferik Kanda IL-8 Düzeyi

Transkript

1 Kronik Obstrüktif Akciğer Hastalığında Periferik Kanda IL-8 Düzeyi Feza BACAKOĞLU, Alev ATASEVER, Yeşer KARACA, Cemil GÜRGÜN, Mustafa ÖZHAN, Tijen ÖZACAR Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Göğüs Hastalıkları Anabilim Dalı, İZMİR ÖZET Kronik inflamasyonun bulunduğu kronik obstrüktif akciğer hastalığı (KOAH) nda, periferik kan ve bronşiyal sekresyonlarda, çeşitli inflamasyon göstergelerinde artış saptanmıştır. IL-8, in vitro ve in vivo olarak nötrofilleri aktive ettiği gösterilmiş, kemotaktik bir sitokindir. Bu çalışmada, KOAH olgularının periferik kan örneklerinde IL-8 düzeyi araştırılmıştır. Yirmibir sigarayı bırakmış KOAH olgusu (erkek/kadın: 19/2, yaş ortalaması: 64.9 ± 6.4 yıl) ile benzer yaş grubundaki (yaş ortalaması: 64.0 ± 5.0 yıl) sigara içmeyen 17 sağlıklı kontrol olgusunda (erkek/kadın: 16/1), Human ELISA IL-8 (Endogen Inc, Woburn MA, USA) ticari kiti kullanılarak, mikro-eia yöntemi ile periferik kanda IL-8 kantitatif olarak değerlendirilmiştir. Normal değer ortalaması 8.6 pg/ml olarak kabul edilmiştir. KOAH olgularının 15 (%71.4) inde IL-8 düzeyi normalden yüksek bulunurken, kontrol grubunda 7 olguda (%41.2) yüksek düzey saptanmıştır (p= 0.09). Serum ortalama IL-8 düzeyi de, çalışma grubunda (14.9 ± 11.5 pg/ml) kontrol grubundan (13.1 ± 17.2 pg/ml) yüksek bulunmuştur (p= 0.02). KO- AH lı olgularda IL-8 düzeyinin, hastalığın süresi, hava yolu obstrüksiyonunun derecesi, pulmoner hipertansiyonun varlığı ve derecesi ile ilişkisi araştırılmış, ancak anlamlı ilişkiler bulunamamıştır. Çalışmamızda, KOAH olgularında periferik kanda IL-8 konsantrasyonu, daha fazla oranda yüksek bulunmuştur. Ancak, IL- 8 in KOAH da hava yolu inflamasyonunun varlığını ve derecesini gösterebilecek bir marker olup olmadığının araştırılması için, daha geniş olgu sayılı ve bronkoalveoler lavaj sıvısı incelemelerinin eklendiği çalışmalara ihtiyaç vardır. ANAHTAR KELİMELER: KOAH, periferik kan, IL-8 SUMMARY THE SERUM LEVEL OF INTERLEUKIN-8 IN CHRONIC OBSTRUCTIVE PULMONARY DISEASE COPD is characterized with inflammation that causes a marked increase of inflammation markers in the peripheral blood secretions. IL-8 is a chemotactic cytokine that activates neutrophils in in vitro and in vivo. In this study, peripheral blood levels of IL-8 were evaluated prospectively in 21 ex-smoker COPD patients (male/female: 19/2, mean age: 64.9 ± 6.4 years) and 17 healty nonsmokers with similar demographics (mean age 64.0 ± 5.0 years). A commercially available Human ELISA IL-8 kit and micro-eia method was quantatively serum IL-8 levels. The normal value for IL-8 in serum was determined 8.6 pg/ml. The IL-8 leves were found elevated in 15 patients (71.4%) with COPD and 7 individulas (41.2%) of the control group (p= 0.09). The mean IL-8 level in serum was increased in COPD patients (14.9 ± 11.5 pg/ml) when compared with patients in control group (13.1 ± 17.2 pg/ml) (p= 0.02). There was no statistically significance between IL-8 level and duration of illness, severity and presence of pulmonary hypertension, severity of airway obstruction in COPD patients. Further studies that contain larger study population and determination of IL-8 in BAL fluid are needed to evaluate the role of IL-8 as an inflammation marker in COPD. KEY WORDS: COPD, serum, IL-8 1

2 Bacakoğlu F, Atasever A, Karaca Y, Gürgün C, Özhan M, Özacar T. GİRİŞ Hava yollarını döşeyen epitelyal hücreler, çeşitli yollarla inflamasyona katılabilirler ve inflamatuvar mediatörler ve sitokinler için hedef hücreler konumuna gelebilirler (1). Hava yolu inflamasyonu; astım, bronşiektazi, kronik bronşit ve difüz panbronşiyolit gibi kronik obstrüktif hava yolu hastalıklarının önde gelen bir belirtisidir (2). Kronik obstrüktif akciğer hastalığı (KOAH) ve astım, kronik hava yolu inflamasyonu ile karakterizedirler (3). Ancak KOAH da hava yolu inflamasyonu, astımda olduğu gibi spesifik olarak tanımlanamamıştır (4). KOAH ın göstergeleri, kronik hava yolu obstrüksiyonu ve hava yolu duvarları veya alveoler septumlarda kronik inflamasyondur (5). Kronik bronşitlilerde en belirgin bulgu, santral hava yollarında inflamasyondur. Bu inflamasyon, hava yolu duvarında mononükleer hücre infiltrasyonu ve lümen içine nötrofil göçünü içerir (6). Süregelen inflamasyonun en önemli elemanı olan nötrofil göçü için kemotaktik faktörler gerekirse de, bu faktörlerin doğası tam olarak aydınlatılamamıştır (7). Ancak, interlökin-8 (IL-8), lökotrien-b4 (LTB4), granülosit makrofaj koloni stimüle edici faktör (GM-CSF) ve tümör nekroz faktörü-α (TNF-α) gibi sitokinler, ortama nötrofilleri çekerler (8). IL-8, kemotaktik sitokin ailesinden, in vitro ve in vivo nötrofil ve eozinofiller için güçlü bir aktivatördür (6,9). Bronş epitel hücreleri, özellikle nötrofiller için spesifik olarak hedef bulunan IL-8 i sentez ederler (10). Bu sayede, ortama çekilen nötrofil ve eozinofiller aktive olurlar ve doku hasarından sorumlu inflamatuvar mediatörleri, artan miktarlarda salgılarlar (11). Obstrüktif hava yolu hastalıklarında, inflamasyonun olası rolüne dair bilgi sağlamak için, KOAH ve astımlı hastaların, balgam, bronkoalveoler lavaj (BAL) ve serumlarında IL-8 in varlığı incelenmiştir. IL-8 konsantrasyonu, KOAH lılarda astımlılardan ve sağlıklı kontrollerden daha yüksek bulunmuştur (2,3,11-17). Bazı çalışmalarda ise serum, BAL ve indükte balgam IL-8 düzeyleri ile sigara alışkanlığı ve akciğer volümleri arasında korelasyon saptanmıştır (9,15,17). Bu çalışmada, KOAH lı olgularda serum IL-8 düzeyinin ölçülerek, sağlıklı kontrollerle karşılaştırılması ve obstrüksiyonun derecesi dolayısıyla hastalığın ciddiyeti ile ilişkisinin araştırılması amaçlanmıştır. GEREÇ ve YÖNTEM Çalışmaya, en az 5 yıldır polikliniğimizce izlenen, halen sigara içmeyen, stabil durumda bulunan ve ayaktan kontrole gelen 21 KOAH lı olgu alınmıştır. Sigara içmeyen 17 sağlıklı olgu da, kontrol grubu olarak seçilmiştir. KOAH lı olgularda; eski sigara alışkanlığı, hastalık süresi, kullanılan ilaçlar kaydedilmiştir. Hastalığın derecesinin saptanması için; arter kan gazı (AKG) analizi, Sensormedics 2400 spirometre ile solunum fonksiyon testi (SFT) ve transtorasik ekokardiyografik (EKO) inceleme yapılmıştır. Solunum yetmezliğinin varlığı ve tipi (PaO 2 < 50 mmhg ise hipoksik solunum yetmezliği ve/veya PaCO 2 > 45 mmhg ise hiperkapnik solunum yetmezliği), hava yolu obstrüksiyonunun derecesi (ERS kriterlerine göre; beklenen %FEV 1 70 ise hafif, ise orta < 50 ise ciddi) ve pulmoner hipertansiyonun (PHT) varlığı ve derecesi (sistolik pulmoner arter basıncı, mmhg ise hafif, mmhg ise orta, 70 mmhg > ise ciddi) belirlenmiştir (18-20). Çalışma ve kontrol grubundaki olgularda, sabah aç karnına venöz kan örneği alınıp, serumları ayrılarak -70 C de çalışma gününe kadar saklanmıştır. Tüm olgularda, Human ELISA IL-8 (Endogen Inc, Woburn WA, USA) ticari kiti kullanılarak, mikro-eia yöntemiyle serum IL-8 konsantrasyonu kantitatif olarak değerlendirilmiştir. Çalışılan kit ile sağlıklıların serum örneklerinde bulunan IL-8 in ortalama düzeyi olan 8.6 pg/ml, normal değer ortalaması olarak kabul edilmiştir. KOAH olguları ve kontrol grubunun serum IL-8 düzeyleri karşılaştırılmıştır. KOAH grubunda, serum IL-8 düzeyi ile yaş, cinsiyet, sigara alışkanlığı, hastalığın süresi ve ciddiyeti arasındaki ilişkiler araştırılmıştır. İstatistiksel analizler için; χ 2, t-testi, Fisher s exact testi ve korelasyon analizleri kullanılmıştır. SONUÇLAR Çalışma grubunu oluşturan 21 KOAH lı olgunun; 19 u erkek, 2 si kadın, yaş ortalaması 64.9 ± 6.4 yıl olup, hiçbiri halen sigara içmiyordu. Bunların 18 (%85.7) i ortalama 44.3 ± 37.7 (15-140) paket yılı sigara içip bırakmış, 3 (%14.3) ü ise hiç kullanmamıştır. Kontrol grubunu oluşturan sigara içme- 2

3 Kronik Obstrüktif Akciğer Hastalığında Periferik Kanda IL-8 Düzeyi yen 17 sağlıklı olgunun ise; 16 sı erkek, 1 i kadın olup, yaş ortalaması 64.0 ± 5.0 bulunmuştur. KO- AH olgularının ortalama hastalık süreleri 12.9 ± 7.8 (5-35) yıldır. Çalışma ve kontrol grubunun demografik özellikleri Tablo 1 de gösterilmiştir. Çalışma sırasında KOAH lıların tümü inhaler ipratropium bromid ve kısa veya uzun etkili ß 2 agonist, bazıları yanısıra peroral uzun etkili teofilin tedavisi altındaydı. Hiçbiri, en az 1 aydır sistemik ve/veya inhaler kortikosteroid kullanmamaktaydı. Sistemik kortikosteroidi 7 olgu (%33.3) hiç kullanmamış, 14 olgu (%66.7) bırakmıştır. Çalışma grubunda KOAH ın ciddiyeti; SFT, AKG analizi ve EKO ile değerlendirilmiştir. SFT de; FEV 1 in % beklenen ortalaması %41.7 ± 17.9 bulunmuş, ERS sınıflamasına göre 3 olguda (%14.3) hafif, 4 olguda (%19) orta, 14 olguda (%66.7) ciddi obstrüksiyon saptanmıştır. Yanısıra ortalama % beklenen olarak, FEV 1 /FVC: 65.9 ± 13.7, FEF : 24.1 ± 12.8 bulunmuştur. AKG analizlerinde; 19 olguda (%90.5) solunum yetmezliği saptanmazken, biri hipoksik diğeri hipoksik ve hiperkapnik olmak üzere sadece 2 olguda (%9.5) kronik solunum yetmezliği gösterilmiştir. Transtorasik EKO ile ise; 9 olguda (%42.9) PHT bulunmazken, 3 ü hafif, 8 i orta, 1 i ciddi olmak üzere toplam 12 olguda (%57.1) PHT saptanmıştır. Çalışma grubunda KOAH ın ciddiyet göstergeleri Tablo 2 de özetlenmiştir. Çalışma ve kontrol grubunda, serum IL-8 konsantrasyonu kantitatif olarak değerlendirilmiştir. Periferik kan ortalama IL-8 değeri; KOAH lılarda 14.9 ± 11.5 pg/ml, sağlıklılarda 13.1 ± 17.2 pg/ml bulunmuştur (p= 0.02). Human ELISA IL-8 ticari kitine göre, normal değer ortalaması 8.6 pg/ml alındığında; KOAH grubunda 15 olguda (%71.4), kontrol grubunda 7 olguda (%41.2) IL-8 konsantrasyonu artmıştır (p= 0.09). KOAH grubunda; serum IL-8 konsantrasyonu, demografik ve hastalığa ait özellikler ile karşılaştırılmıştır (Tablo 3 ve 4). IL-8 düzeyinin ortalaması; 60 Tablo 2. Çalışma grubunda KOAH ın ciddiyet göstergeleri. KOAH grubu (n= 21) SFT FEV 1 Ortalama ± SD (%) 41.7 ± 17.9 Obstrüksiyonun derecesi* (n) Hafif 3 Orta 4 Ciddi 14 FEV 1 /FVC Ortalama ± SD (%) 65.9 ± 13.7 FEF Ortalama ± SD (%) 24.1 ± 12.8 AKG Solunum yetmezliği Yok/var (n) 19/2 EKO Pulmoner hipertansiyon Yok/var (n) 9/12 * ERS kriterleri kullanılmıştır. Tablo 1. Çalışma ve kontrol grubunun demografik özellikleri. KOAH grubu (n= 21) Kontrol grubu (n= 17) Cinsiyet Kadın/erkek (n) 2/19 1/16 Yaş Ortalama ± SD (yıl) 64.9 ± ± 5.0 Sigara alışkanlığı İçmemiş/bırakmış (n) 3/18 17/0 Ortalama ± SD (yıl) 44.3 ± 37.7 Hastalık süresi Ortalama ± SD (yıl) 12.9 ± 7.8 3

4 Bacakoğlu F, Atasever A, Karaca Y, Gürgün C, Özhan M, Özacar T. yaşın üzerinde olanlarda (17.4 ± 11.8 pg/ml) 60 yaş ve altında olanlardan (7.1 ± 6.0 pg/ml) daha yüksek bulunmuştur (p= 0.04). Cinsiyet, sigara alışkanlığı, hastalığın süresi, SFT, AKG analizi ve EKO ile belirlenen hastalığın ciddiyeti ile serum IL-8 konsantrasyonunun, hem hasta grubu ortalaması hem de kitin normal ortalamasına göre artmış bulunan olgu sayısı arasında ise ilişki saptanmamıştır. TARTIŞMA Kronik bronşitlilerde en çarpıcı belirti, santral havayollarının inflamasyonudur. Hava yollarına inflamatuvar hücre geçişi, sadece çevre doku ve mikroorganizma kaynaklı olmayıp, bronş epiteli kökenli kemotaktik ajanlara da bağlı olabilir. Bunlara bir örnek, nötrofil ve lenfositler için güçlü bir aktivatör olan IL-8 in, bronş epitel hücrelerince sentezidir (6). Obstrüktif hava yolu hastalıklarında hava yolu inflamasyonunun olası rolü, balgam ve BAL gibi hava yolu sekresyonlarında, IL-8 varlığı ile araştırılmıştır (3,10,14,15,17,21,22). Balgamda IL-8 konsantrasyonu; KOAH lılarda astımlılardan yüksek bulunmuş, IL-8 konsantrasyonu ile sigara alışkanlığı arasında ilişki saptanmazken, %FEV 1 ile FEV 1 /FVC arasında negatif korelasyon gösterilmiştir (3,15,17). BAL da da IL-8 düzeyi; KOAH ve astımlı olgularda, sağlıklı kontrollerden yüksek bulunmakla birlikte, klinik parametreler ve ciddiyet göstergeleri ile aralarında korelasyon bulunmamıştır (10,22). IL-8 konsantrasyonu, akciğerlerdeki kronik inflamasyonun derecesinin bir göstergesi olarak kullanılacaksa, balgam ve BAL örneklemeleri uygundur. Ancak KOAH lı hastalarda, yüksek serum IL-8 konsantrasyonları da saptanmış ve bunun akciğerlerde lokalize kronik inflamatuvar yanıtın yansıması veya daha geniş sistemik aktivasyona bağlı olabileceği düşünülmüştür (9). Tablo 3. Serum IL-8 düzeyine göre KOAH lı olguların özellikleri. Olgu Yaş Sigara Hastalık FEV 1 FEV 1 /FVC Solunum Pulmoner IL-8 no (yıl) (paket/yılı) süresi (yıl) (%) yetmezliği HT (pg/ml) Yok Orta Yok Orta Yok Hafif Yok Orta Var* Orta Var** Ciddi Yok Orta Yok Hafif Yok Orta Yok Orta Yok Orta Yok Hafif Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok Yok 32.4 * Hipoksik solunum yetmezliği, ** Hipoksik ve hiperkapnik solunum yetmezliği. 4

5 Kronik Obstrüktif Akciğer Hastalığında Periferik Kanda IL-8 Düzeyi Tablo 4. KOAH lı olgularda serum IL-8 konsantrasyonunu etkileyen faktörler. Serum IL-8 Serum IL-8 Ortalama ± SD (pg/ml) p 8.6 pg/ml*> (n) p Cinsiyet Kadın (n= 2) 6.9 ± Erkek (n= 19) 15.8 ± Yaş yaş > (n= 16) 17.4 ± yaş (n= 5) 7.1 ± Sigara alışkanlığı İçmemiş (n= 3) 7.7 ± Bırakmış (n= 18) 16.1 ± KOAH süresi yıl > (n= 10) 17.0 ± yıl (n= 11) 13.1 ± AKG Normal (n= 19) 14.2 ± Solunum yetmezliği (n= 2) 21.7 ± EKO Normal (n= 9) 18.5 ± Pulmoner hipertansiyon (n= 12) 12.3 ± KOAH ın derecesi** Hafif-orta (n= 7) 16.0 ± Ciddi (n= 14) 14.4 ± * Human ELISA IL-8 ticari kiti ile yapılan kantitatif değerlendirmede normal değer ortalaması, ** ERS kriterlerine göre hava yolu obstrüksiyonunun derecesi. Çalışmamızda; 3 ü hiç sigara içmemiş, 18 i bırakmış toplam 21 KOAH olgusu ile sigara alışkanlığı olmayan 17 sağlıklı kontrolde, serum IL-8 konsantrasyonu kantitatif olarak değerlendirilmiştir. Ortalama IL-8 konsantrasyonu; KOAH lılarda (14.9 ± 11.5 pg/ml) ( ) kontrol grubundan (13.1 ± 17.2 pg/ml) ( ) yüksek bulunmuştur (p= 0.02). Normal değer ortalaması olarak, kitin normal serum ortalama düzeyi olan 8.6 pg/ml alındığında, serum IL-8 konsantrasyonunda artış oranı da, çalışma grubunda (%71.4) kontrol grubundan (%41.2) yüksektir (p= 0.09). Sağlıklı kontrollerimizde, serum IL-8 düzeyinin ortalaması ve sınırları, kite göre normal serum örneklerinin ortalama düzey (8.6 pg/ml) ve sınırlarından ( pg/ml) yüksek bulunmuştur. Serum IL-8 ortalaması, 60 yaşın üzerinde olanlarda (13.39 pg/ml) altında olanlardan (12.69 pg/ml) daha yüksek bulunduğundan, ileri yaşın sonuçları etkilemiş olabileceği düşünülmüştür. Periferik kan IL-8 konsantrasyonu; sigarayı bırakmış KOAH lılarda, sigara içmemiş olanlardan daha yüksek bulunmakla birlikte, muhtemelen sigara içmemiş olanların sayısının azlığı (sadece 3 olgu) nedeniyle, aradaki fark istatistiksel olarak anlamlı düzeye ulaşamamıştır (sırasıyla 16.1 ± 11.9 ve 7.7 ± 4.9 pg/ml, p= 0.20). Altmış yaşın üzerinde olan ve hastalık süresi 10 yılın üzerinde bulunan KO- AH olgularında, serum IL-8 konsantrasyonu daha yüksek (sırasıyla p= 0.04 ve p= 0.23) ve artmış bulunan olgu sayısı da daha fazladır (sırasıyla p= 0.08 ve p= 0.81). Serum IL-8 konsantrasyonu ve artmış bulunan olgu sayısı ile, ERS kriterlerine göre değerlendirilen hava yolu obstrüksiyonunun derecesi, AKG ile belirlenen solunum yetmezliğinin ve EKO ile saptanan PHT nin varlığı arasında ise ilişki saptanmamıştır. 5

6 Bacakoğlu F, Atasever A, Karaca Y, Gürgün C, Özhan M, Özacar T. Ancak, olguların çoğunluğunda (14 olgu) ciddi hava yolu obstrüksiyonunun bulunması ve AKG ile solunum yetmezliği gösterilen olgu sayısının azlığı (sadece 2 olgu), sağlıklı karşılaştırmalar yapılmasını engellemiş olabilir. Kanazawa ve arkadaşları; amfizemli ve astımlı olgular (sırasıyla 15 ve 19 olgu) ile sağlıklı kontrollerde (10 olgu), Human ELISA IL-8 ticari kitini kullanarak, serum IL-8 düzeyini kantitatif olarak araştırmışlardır. Serum IL-8 düzeyini; amfizemlilerde (33 ± 11 pg/ml) diğer gruplardakilerden yüksek, sigara alışkanlığı ve yıllık FEV 1 düşüşü ile korele bulmuşlardır (9). Serum IL-8 in, hava yolu inflamasyonunun ciddiyetini değerlendirmede, bir marker olarak kullanılabileceğini düşünmüşlerdir. Bu çalışmada daha yüksek serum IL-8 konsantrasyonu saptanması, hastalık süreleri daha kısa olmakla birlikte (ortalama 4.3 yıl), tümünün amfizemli, hava yolu obstrüksiyonlarının daha ciddi (ortalama %FEV 1 : %39.3) ve tümünde bulunan sigara alışkanlığı süresinin daha uzun olmasına bağlı olabilir. Sonuç olarak; serum IL-8 düzeyi, KOAH da hava yolu inflamasyonunu başlatan kemotaktik faktörlerden biri olabilir. Ancak, prognoz göstergesi olup olmadığının anlaşılabilmesi için, geniş serili, uzun süreli, periferik kan ve hava yolu sekresyonlarında serum IL-8 konsantrasyonların araştırıldığı prospektif çalışmalara ihtiyaç vardır. KAYNAKLAR 1. Adler KB, Fischer BM, Wright DT et al. Interactions between respiratory epithelial cells and cytokines: Relationships to lung inflammation. Ann NY Acad Sci 1994; 725: Inoue H. Interleukin-8 and airway inflammation. Nihon Kokyuki Gakkai Zasshi 1999;37: Keatings VM, Collins PD, Scott DM, Barnes PJ. Differences in interleukin-8 and tumor necrosis factor-alpha in induced sputum from patients with chronic obstructive pulmonary disease or asthma. Am J Respir Crit Care Med 1996;153: Riise GC, Ahlstedt S, Larssons et al. Bronchial inflammation in chronic bronchitis assessed by measurement of cell products in bronchial lavage fluid. Thorax 1995;50: de Boer WI, Sont JK, van Schadewijk A et al. Monocyte chemoattractant protein 1, interleukin-8, and chronic airway inflammation in COPD. J Pathol 2000;190: Hoidal JR. Pathogenesis of chronic bronchitis. Semin Respir Infect 1994;9: Mikami M, Llewellyn-Jones CG, Bayley D et al. The chemotactic activity of sputum from patients with bronchiectasis. Am J Respir Crit Care Med 1998;157: Sampson AP. The role of eosinophils and neutrophils in inflammation. Clin Exp Allergy 2000;30(Suppl 1): Kanazawa H, Kurihara N, Otsuka T et al. Clinical significance of serum concentration of interleukin-8 in patients with bronchial asthma or chronic pulmonary emphysema. Respiration 1996;63: Chanez P, Enander I, Jones I et al. Interleukin-8 in bronchoalveolar lavage of asthmatic and chronic bronchitis patients. Int Arch Allergy Immunol 1996;111: Pesci A, Balbi B, Majori M et al. Inflammatory cells and mediators in bronchial lavage of patients with chronic obstructive pulmonary disease. Eur Respir J 1998;12: Mio T, Romberger DJ, Thompson AB et al. Cigarette smoke induces interleukin-8 release from human bronchial epithelial cells. Am J Respir Crit Care Med 1997; 155: Nishikawa M. Cigarette smoke-induced acute airway impairment. Nihon Kokyuki Gakkai Zasshi 2000;38: Nocker RE, Schoonbrood DF, van de Graaf EA et al. Interleukin-8 in airway inflammation in patients with asthma and chronic obstructive pulmonary disease. Int Arch Allergy Immunol 1996;109: Yamamoto C, Yoneda T, Yoshikawa M et al. Interleukin- 8 in sputum from patients with pulmonary emphysema. Nihon Kyobu Shikkan Gakkai Zasshi 1996;34: Hoshi H, Ohno I, Honma M et al. IL-5, IL-8 and GM-CSF immunostaining of sputum cells in bronchial asthma and chronic bronchitis. Clin Exp Allergy 1995;25: Yamamoto C, Yoneda T, Yoshikawa M et al. Airway inflammation in COPD assessed by sputum levels of interleukin-8. Chest 1997;112: Grippi MA. Respiratory failure: An overview. In: Fishman AP, Elias JA, Fishman JA, Grippi MA, Kaiser LR, Senior RM, eds. Fishman s Pulmonary Diseases and Disorders. New York: Mc Graw-Hill Company, 1998: Siafakas NM, Vermeire P, Pride NB et al. Optimal assessment and management of chronic obstructive pulmonary disease. Eur Respir J 1995;8: Reynolds T. The echocardiographer s pocket reference. School of cardiac ultrasound. Arizona Heart Institute Foundation, Arizona: Jung KS, Park HS. Evidence for neutrophil activation in occupational asthma. Respirology 1999;4: Hill AT, Bayley D, Stockley RA. The interrelationship of sputum inflammatory markers in patients with chronic bronchitis. Am J Respir Crit Care Med 1999;160: Yazışma Adresi Feza BACAKOĞLU Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Göğüs Hastalıkları Anabilim Dalı İZMİR 6