Şark Çıbanı. Bir Kara Bulut: son yıllarda adını unutturmuş olsa da Türkiye yi terk etmedi... Yazı: Ahmet Hilmi Hacaloğlu Fotoğraflar: Selmet Güler

Transkript

1 Bir Kara Bulut: Şark Çıbanı son yıllarda adını unutturmuş olsa da Türkiye yi terk etmedi... Yazı: Ahmet Hilmi Hacaloğlu Fotoğraflar: Selmet Güler 42 national geographic ağustos 2014 Diyarbakır ın Dicle ilçesine bağlı Durabeyli Köyü nde yazın kavurucu sıcağında insanlar ahırlara bitişik damlarda yatıyor. Leishmania parazitini taşıyan yakarcalardan korunmak içinse döşeklerin üzerine cibinlik kuruluyor. şark çıbanı 43

2 LEISHMANIA vücudun farklı yerlerinde yaralara neden oluyor. Enfekte olan kişinin yakarca tarafından ısırıldığı yerlerde çıkan bu yaralar hastalığın görünen yüzü. Leishmania paraziti deride hiç yara açmaksızın iç organlara da yerleşebiliyor. 44 national geographic ağustos 2014 şark çıbanı 45

3 Amastigot Yakarcanın (altta) ısırığıyla konağa geçen parazit, amastigot denilen yuvarlak, hareketsiz forma dönüşüp burada çoğalıyor. Yağmur oluk oluk aktıktan sonra gökyüzü artık sakinleşmiş. Gri bulutlar göğün tekinsiz sakinliğinde dağılmaya başlamış. Az önce yağan yağmurun suyu, giderlerden ilerliyor. Toprak serin. Kısa bir süreliğine. Hava rahatlamış. Sessizliğin içinden belli belirsiz bir uğultu geliyor. Bu sesin kaynağı su giderinin üzerinde, az önce gökyüzündekine benzer ama daha ufak bir kara bulut... İlk bakışta sivrisinek sanmak olası. Oysa özellikle Çukurova nın, Şanlıurfa nın ve Diyarbakır ın üstünde dolanan bu kara bulut yakarcalardan oluşuyor. Giderin üzerindeki buluttan ayrılan bir yakarca, az ötedeki çocuğa doğru yaklaşıyor. Varlığını, gelişini duyan, gören olmuyor. İşte bu, küçük çocuğun küçük bedeninde büyük bir içsavaşın başlangıç anı... Yakarca, pek çok farklı isimle insanın karşısına çıkabiliyor: kum sineği, tatarcık, flebotom... İstinat duvarlarının arasında veya su giderlerinin çevresinde bulunan yakarcanın, Leishmania parazitlerinin insanlara taşınmasında asli rolü oynadığı biliniyor. Çok eskiden beri bilinmesine rağmen henüz bu hastalığı önleyecek bir aşı ya da ilaç keşfedilmiş değil. Üstelik zoonoz (hayvandan insana geçen hastalık) olması nedeniyle kaynağının kurutulması imkânsız. Küresel iklim değişiklikleri, çevresel faktörler, yoksulluk ve kötü beslenme, hastalığa yol açan parazitin yayılmasının temel nedenleri arasında. Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre parazit, dünyada 82 ülkede her yıl en az 20 bin kişinin hayatına mal oluyor ve ortalama 1,3 milyon kişi bu parazitten kaynaklanan hastalıklara yakalanıyor. Dünyada yirmiden fazla Leishmania türü bulunuyor. Ancak parazitin üç türü diğerlerine göre çok daha yaygın. Daha çok Brezilya, Paraguay, Ekvador, Bolivya gibi Latin Amerika ülkelerinde görülen Leishmania braziliensis, en tehlikeli tür olarak kabul edilen Leishmania infantum (iç organlarla ilgili) ve Türkiye de daha çok Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde yaygın olarak görülen ve şark çıbanı (kutanöz leishmaniasis) hastalığına yol açan Leishmania tropica. Şark çıbanı, Anadolu topraklarında yüzyıllardır görülüyor. Halep çıbanı, yıl çıbanı, güzellik yarası gibi isimlerle de adlandırılıyor. 90 ların başında özellikle Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde ciddi bir sorun olan parazit kökenli hastalık, çeşitli önlemlerle etkisini azaltmaya başladı. Sağlık Bakanlığı verilerine göre, yılları arasında ülkemizde toplam yeni vaka saptanmış. Şanlıurfa, Çukurova bölgesi ve Diyarbakır şark çıbanı vakalarının en sık rastlandığı yerler. Dicle Üniversitesi Dermatoloji Bölümü nden Prof.Dr. Mehmet Harman, bölgede bu hastalığı en yakından takip eden hekimlerin başında geliyor. Celal Bayar Üniversitesi Parazitoloji Anabilim Dalı ndan Prof.Dr. Ahmet Özbilgin le yaptığı akademik işbirliği sayesinde büyük bir Leishmania arşivine sahip olan Harman, Diyarbakır da şark çıbanı vakalarına en çok rastlanan ilçeler arasında 46 national geographic ağustos 2014 şark çıbanı 47

4 İZMİR, Karaburun da bulunan ağıl, yakarcaların üremesi için elverişli koşullara sahip. Yakarca ile mücadele birimi saha çalışmasını burada yürütüyor; ekip yakarcaları araştırmak üzere kafeslerde topluyor. 48 national geographic ağustos 2014 şark çıbanı 49

5 Güneydoğu anadolu da köylerin içinde veya bitişiğinde bulunan, yağmur suyuyla beslenen ve köylerin ortak malı olan berm lerde hayvanlar su ihtiyacını karşılıyor. Yumurta ve larvaları nemli toprakta olan yakarcalar için bu tür alanlar ideal. 50 national geographic ağustos 2014 şark çıbanı 51

6 Dicle, Kulp ve Hani yi gösteriyor. Dicle nin Durabeyli Köyü son dönemde şark çıbanı vakalarının en sık görüldüğü yerlerden biri. Gundekebir olarak da bilinen Durabeyli şimdi yaklaşık 1000 kişinin yaşadığı eski bir Ermeni köyü. Köye girdiğimizde ilkokulun bahçesinde oynayan çocuklar bizi karşılıyor. Ve aradığımız adrese gitmemize yardımcı oluyorlar. Bizimle beraber gezen 10 çocuğun en az sekizinde şark çıbanı izi var. Erkek çocukları yüzlerinde dahi çıksa bu yarayı önemsemezken, kız çocukları için durum farklı. Şark çıbanı genç kızların korkulu rüyası. Yüzde iz bırakan şark çıbanı, özellikle ergenlik sonrasında kızlarda ciddi psikolojik problemler oluşmasına neden oluyor. İki çocuğu halen tedavi gördüğü için soyadının bilinmesini istemeyen Mehmet Bey in evinin kapısında köye doktor geldiğini duyan genç ve orta yaşlı kadınları birikmiş halde buluyoruz. Hepsi farklı bir hastalıktan mustarip. Çoğunluğu Türkçe bilmeyen kadınlardan kimi ilaç istiyor, kimi muayene olmak. Diğer köylerde de durum aşağı yukarı aynı. Derdine derman arayan, arayıp da bulamayan herkes bir umut bu uzmanlar ekibinden yardım bekliyor. Ziyaretimiz sırasında bir eve misafir oluyoruz. İki göz evde dört çocuklu bir aile yaşıyor. Mutfağın da bulunduğu büyük odada yaşayan 52 İzmir Özbel, bazı türler çiftleşiyor, yumurta yapıyor, ölüyor. Paraziti alsa bile bulaştıramıyor. Sinek bir kere kan emdiği zaman midesini doldurmadıysa tekrar gelip ısırabilir. Enfekte olmuş bir sineğin birden fazla ısırığı şark çıbanında birden fazla lezyon olmasına neden oluyor. Sinek ikinci bir kişiyi ısırmaz. Dinlenmek için serin bir yere gider. Sindirim işlemi tamamlanana dek orada durur, diyor. Dr. Suha K. Arserim, Karaburun daki nemli, karanlık ağılda, biyolog Mehmet Karakuş la birlikte tuzaktan yakarcaları toplarken, hastalığı taşıyan türlerle ilgili açılamalar yapıyor: Her tür sinek vektör olamıyor. Vektör adı verdiğimiz sinekler, hastalık etkenini hasta omurgalıdan sağlam omurgalıya bulaştıran etkenlerdir. Biyolojik bir döngü geçiren sineğe vektör diyoruz. Arserim, Özbel in ekibinden. 7 yıldır sineklerle ve Karaburun daki yakarca tuzaklarıyla ilgileniyor. Her tür sineğin vektör olamadığı bilgisi insanın yüreğine bir nebze de olsa su serpiyor. Minicik gövdesinde, uçarak hastalık taşıyan bir tane tür olması, insanın ömrü boyunca karşılaştığı sinek sayısı düşünülünce rahatlatıcı bir bilgi olabiliyor. Evet, her tür sinek vektör olamıyor. İnsandan beslenen, tercihen bir defadan fazla kan emme yeteneği olan ve bunu yaparken de parazitin gelişimine izin veren sinekler vektör olabiliyor yalnızca. Normal şartlarda parazitin sineğin içindeki hücreler tarafından sindirilmesi gerekiyor. Ancak parazit, kendisini öldürmeye programlanmış hücrenin içinde çoğalmayı başarıyor. Midenin içinde bir delik açıp çıkıyor, bölünerek çoğalıyor. Parazitin müthiş macerası bununla da sınırlı kalmıyor. Özbel e kulak verelim: Sineğin midesinin ön tarafında bir kapak var. Bu kapak olduğu sürece parazitin başka bir yere gitmesi mümkün değil. Parazit, enzim salgılayarak kapağa zarar veriyor ve kaçak yapmasını sağlıyor. Sinek tekrar kan emerken kan akımının tersi yönünde promastigot denilen hareketli parazitler kuvvetli ve uzun kamçısı sayesinde yüzerek, müthiş ters kan akımına rağmen insana veya memeli konağa geçiyor. Konakta amastigot denilen yuvarlak, hareketsiz forma dönüşüp çoğalıyor. Böylece parazit konağa geçmiş oluyor. Konak insan da olabiliyor, hayvan da. Parazite verilen tepki de bünyeden bünyeye değişiyor. Paçocukların tümünde şark çıbanı izleri görülüyor. Birinin tedavisi sürüyor. Doktorun yazdığı ilaçlar, sağlık memuruyla aileye ulaştırılmış. Endişe edilecek bir durum olmadığını söyleyen Prof. Dr. Harman, 1950 den sonra sıtmayla mücadele sayesinde bölgede her türden sinek azaldı. 10 yıldır bölgede tarama yapıyorum in üzerinde hasta gördüm, 300 hasta tedavi ettim. Suriye deki savaştan sonra hasta sayısında artış var. Ama en büyük sorun iklim ve çevresel koşullar. Bu köydeki açık kanalizasyonlar ve diğer çevresel faktörler yakarcaların üremesinde büyük bir etken, diyor. Çevresel koşulların parazitin yayılmasında ne kadar etkili olduğunu bilen uzmanlar, hastalığın yayılımını incelemek için en uygun koşullara sahip alanlardan birini seçmiş. Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi ekibi, İzmir in Karaburun ilçesinde, pazar yerinin karşısındaki eski bir ağılı, yakarca çalışmalarında üs olarak kullanıyor. Metruk taş binanın bahçesinde keçiler var, pazardan arta kalan sebze ve meyvelerin bir bölümü burada çürümeye terk edilmiş. Ortamın pek de sıhhi olmadığına şüphe yok. Keçilerin sahibi Nilüfer Davgana, Burası sürekli ilaçlanıyor. Keçilerime zararı dokunmuyor, diyor. Ancak 80 metrekarelik serin, nemli, karanlık taş bina tam bir yakarca cenneti. Sinekler yakarca tuzaklarından araştırmacılar tarafından teker teker toplanıp üzeri şekerli suya anadolu da ŞARK ÇIBANI Hastalığın, kuzey bölgeleri daha az etkilemesinde iklimin ve çevresel koşulların rolü var. Sıcak iklimi seven parazit ve yakarca, Güneydoğu Anadolu Bölgesi başta olmak üzere, uygun koşulları bulduğu her yerde ürüyor. Edirne Bursa Manisa Marisa Mu la İstanbul Afyon Antalya ANKARA Konya Aksaray Ni de İçel Kayseri Hatay Hatay Türkiye deki ŞarkÇıbanı görülme değerleri Erzincan Mayatya Malatya G.Antep Erzurum Muş Şanlıurfa Kars A rı Mardin Bitlis I dır Şırnak bulanmış tülle kaplı plastik kafeslere koyuluyor. Acıkanlar şekerli suyu emmek için yukarı çıkıyor. Yakarcaların içine birkaç sivrisinek de eklenince aralarındaki fark gayet net ortaya çıkıyor. Yakarcalar sivrisineklere göre çok daha küçük. Atalarının nereden türediği bilinmese de bu sineklerin Mezopotamya dan yayıldığı düşünülüyor. Fransız varsayımına göre, kuzeye çıkanların bir kolu İran Gürcistan Kafkasya üzerinden Avrupa ya ulaşmış, Suriye den Anadolu ya giren bir diğer kol ise Amanosları ve Toros Dağları nı aşmakta zorlanmış ten beri sineklerle ilgilenen Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Parazitoloji Anabilim Dalı ndan Prof.Dr. Yusuf Özbel ve Hacettepe Üniversitesi Ekoloji Bölümü nden Prof.Dr. Bülent Alten, TÜBİTAK projesi kapsamında, Çukurova daki alan çalışmalarıyla Toros Dağları nda bazı geçiş boşlukları olduğunu ispatlamış. Artık Orta Anadolu ve Ege de var olan yakarcaların bazı türlerinin Suriye den geldiği neredeyse kesin bilgi. Üç dört hafta yaşayan yakarcalar, hayatları boyunca en fazla üç ya da dört kilometre uçabiliyor. Bu sinekler bir defada yumurta üretiyor ve bunların en fazla %80 i yaşıyor. Erkek, çiftleşmeyle spermi dişiye aktardıktan sonra yumurtanın gelişimine başlaması için sineğin kan emmesi gerekiyor. Şark çıbanı azaldı ama yok olmadı Türkiye de kayda geçen vakaların yıllara göre dağılımı, hastalığın yıllar içinde azaldığını ancak sürekli bir düşüş eğiliminde olmadığını gösteriyor HARİTA: NG TÜRKİYE, KAYNAK: doç.dr. M. kirami ölgen, Prof.Dr. yusuf özbel grafik: NG TÜRKİYE, KAYNAK: T.C. SAĞLIK BAKANLIĞI halk sağlığı İstatİstİklerİ şark çıbanı 53

7 DÜNYA DA LEISHMANIASIS Leishmaniasis Türkiye dışındaki pek çok ülkede de etkili olması nedeniyle global bir sorun. Dünya genelinde 350 milyon insan risk altında; 12 milyon insansa hastalığa yakalanmış durumda. KUZEY AMERİKA ASYA AFRİKA GÜNEY AMERİKA AVUSTRALYA Kutanöz ve mukokutanöz leishmaniasis görülen alanlar* Kutanöz, mukokutanöz ve visseral leishmaniasis görülen alanlar Visseral leishmaniasis görülen alanlar *Kutanöz leishmaniasis DERİDE, MUKOKUTANÖZ LEİSHMANİASİS MUKOZA DOKUSUNA SAHİP ORGANLARDA, VİSSERAL LEİHMANİASİS İSE İÇ ORGANLARDA GÖRÜLÜYOR. HARİTA: NG TÜRKİYE, KAYNAK: AMERİKA MİKROBİYOLOJİ TOPLULUĞU Durabeyli Köyü nde de, her yerde olduğu gibi çocuklar günlerini oyun oynayarak geçiriyor. Yakarcaların üreme alanlarının yakınında oynayan çocukların hastalığa yakalanma riski artıyor. raziti alan bünyenin bağışıklık sistemi güçlüyse, vücut bunu grip benzeri hastalıklarda olduğu gibi yok edebiliyor. Eğer konak zayıf bir bağışıklık sistemine sahipse, hastaysa veya çocuksa, hücrenin gönderdiği sindirim enzimleri başarısız oluyor ve enfeksiyon başlıyor. Hastalık genelde etkili bir ilaçla tedavi ediliyor, eğer hastada çok sayıda yara varsa hastanede yatılı olarak tedavisine devam etmesi gerekiyor. İç organları etkileyen visseral leishmaniasis ise hastanede tedavi edilmediği takdirde ölümcül olabiliyor. Türkiye de Leishmania tropica sıklıkla görüldüğü için enfeksiyon deri lezyonu olarak tezahür ediyor. Ancak son dönemde iki farklı kişide rastlanan bulgular, parazitin farklı bir forma evrildiğini gösteriyor. Yani daha önce deride kalan parazitin kemiğe ve karaciğer veya dalak gibi iç organlara yerleşebildiği anlaşılıyor. Bu iki hastadan biri olan Z., Bitlisli bir ailenin kızı. 12 yaşında, 8. sınıfa gidiyor. Manisa nın yoksul mahallelerinden birinde boyasız bir apartmanın üçüncü katında yaşıyor. Hastalığa yakalandığında 9 yaşındaymış. Z. ye tanı koymakta zorlanıldığında, Celal Bayar Üniversitesi Tıp Fakültesi nde Prof.Dr. Ahmet Özbilgin kemik iliğinden alınan bir örneği teşhis etmiş. Z. hastanemize geldiğinde gelişim geriliği vardı. Karaciğeri, dalağı ve buna bağlı olarak karnı da çok büyüktü. Bütün kan değerleri düşmüştü; en kötüsüyse kanın pıhtılaşmasını sağlayan trombosit sayısının düşmüş olmasıydı. Teşhis koyulmasaydı organlarda olabilecek kanamalar ölümle sonuçlanabilirdi, diyor. Üç ay boyunca Z. yle birlikte hastanede kalan ablası da kardeşinin o dönemde çok çabuk yorulduğunu ve bir deri bir kemik kaldığını söylüyor. Ağzındaki aftların kapanmadığını, sık sık burnunun kanadığını anımsıyor. Düzenli ilaç tedavisi sonucunda Z. şimdi yaşıtlarıyla arasındaki gelişim farkını kapatmış durumda. Ancak bağışıklık sistemi güçsüzken yakalandığı hastalığın Z. deki belirtileri, Leishmania tropicanın karaciğer ve dalağa yerleştiğinin bir ispatı niteliğinde. Aslında bu form değişikliği ilk defa ABD de fark edildi. Irak Savaşı nda görev alan bir Amerikan askerinde bulunan Leishmania tropicanın normalde bir deri lezyonuna dönüşmesi gerekirken, karaciğer ve dalağa yerleşebildiği ortaya çıktı. Celal Bayar Üniversitesi nin desteği ve TÜ- BİTAK fonlarıyla Türkiye nin bu konudaki en kapsamlı laboratuvarında, Prof.Dr. Ahmet Özbilgin, Paraziti bu şekilde davranmaya iten ne? Çevre şartları mı kötüleşti? Parazit, gen yapısını mı değiştirdi? Karaciğer ve dalağa yerleşen parazitler diğerlerine gen mi aktardı? İşte TÜBİTAK projesi tüm bu sorulara yanıt bulmak için yürütülüyor, diyor. Parazitin konak olarak yerleştiği canlılar arasında köpekler ilk sıralarda yer alıyor. İtalya da kedilerin de konak olduğu kanıtlanmış olsa da şu ana kadar kedilerin en fazla yüzde 6 sının enfekte olduğu gözlemlenmiş. Köpeklerse, lenf bezleri, kemik iliği, karaciğer ve dalağa yerleşen parazitler için en önemli konakların başında geliyor. Doktorasını doğadaki Leishmania kaynakları üzerine yapmış olan Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Parazitoloji Bölümü öğretim üyesi Prof.Dr. Seray Töz, köpeklerde bu parazitin saptanması durumunda tam tedavisinin mümkün olmadığını söylüyor: Birkaç yıl önce ihbar üzerine gittiğimiz bir barınaktaki köpeklerin yüzde 20 sini hasta bulduk. Hasta köpeklerin hepsi bölgeden uzaklaştırıldı. Ancak iki yıl sonra köpeklerin yüzde 10 u tekrar leishmaniasis olmuştu çünkü 54 national geographic ağustos 2014 şark çıbanı 55

8 LEISHMANIA sadece insanlara değil, hayvanlara da bulaşıyor. Araştırmacılar hastalığın hayvanlarda nasıl seyrettiği üzerine çalışıyor. İzmir, Karaburun daki bu köpekten alınan örnek teşhis koymak üzere test edilecek. 56 national geographic ağustos 2014 şark çıbanı 57

9 MANİSA DA Celal Bayar Üniversitesi nde bulunan Türkiye nin tek parazit bankasında Prof.Dr. Ahmet Özbilgin Leishmania parazitinin DNA sını analiz ediyor. sinekler, çevredeki tilkilerden aldıkları parazitleri yeniden köpeklere bulaştırıyordu. Köpeklerde Leishmania teşhisi genelde kandan veya gözden sürüntü (swab) örneği alınarak yapılıyor. Eğer teşhis koyulursa ikili tedavi uygulanıyor. Kısa süre için çok etkili bir ilaç kullanılırken, daha az toksik madde içeren başka bir ilaç ömür boyu kullanılıyor. Köpeklerde hastalık çok ilerlediğinde, tedavisi mümkün olmadığı için, köpeğin çektiği acı ve toplum sağlığı göz önünde bulundurularak bu hayvanlar ne yazık ki uyutuluyor. Karaburun daki köpek barınağında görevli veteriner hekim Duygu Akçelik, Arap adını verdiği sokak köpeğinde Leishmaniaya işaret eden çeşitli belirtiler görünce zaten belli periyotlarda gelen Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi ekibine Etik Kurul dan alınan izinle haber veriyor. Ekip, barınakta önce köpeğin ağzını bağlayıp rutin örneklerini alıyor. Leishmania belirtileri daha ilk bakışta görülüyor; tüylerde seyrelme, tırnak çevrelerinde ve dirseklerde yaralar, göz çevresinde sulanma... Ancak sonuç, kan ve serum örnekleri değerlendirildikten sonra öğrenilebilecek. Türkiye nin dört bir yanından bu ve benzeri örnekler, tanı için Celal Bayar Üniversitesi Tıp Fakültesi Parazitoloji Bölümü ne gönderiliyor. Karaburun dan alınan örneklerle birlikte ben de Prof.Dr. Ahmet Özbilgin in laboratuvarına gidiyorum. Burada tanı koyulan hastanın tedavi edilip edilmeyeceğine dair rapor hazırlanıyor, parazitler üretildikten sonra Özbilgin ve teknisyen İbrahim Çavuş tarafından dondurularak arşivleniyor, DNA ları çıkarılıyor ve DNA bankasına koyuluyor, ilaç ve aşı çalışmaları yapılıyor, parazitlerin DNA baz dizileri tespit edilip genotipleme yapılıyor. Türkiye de tek olan bu laboratuvar aynı zamanda dünyadaki birkaç örnekten biri. Laboratuvarda hummalı bir çalışma sürüyor. Belki de Leishmanialı demek daha doğru olur. Altın tanı koymak için hayvan ve insanlardan alınan parazit örneklerinin yayma sı yapılan materyallerin parazitlerin üreyebildiği ortamlara ekilmesi gerekiyor. Bu örneklerin çoğaltılabilmesi için 25 derecelik bir sıcaklık, karanlık ve steril bir ortama ihtiyaç var. Aksi halde bakteriler ya da mantarlarla girdiği savaşı kaybediyor parazit. Eğer parazitin üreyebildiği yapay ortamlardan elde edilen sonuç şüpheye açık kalıyorsa son çare olarak parazit örnekleri bir deney hayvanına enjekte ediliyor. Elbette bunu yapmak için Etik Kurul dan izin alınıyor. Bu tür durumlarda Celal Bayar Üniversitesi tarafından üretilen hayvanlar kullanılıyor. Laboratuvarda fareler kullanılsa da doğal ortamı Suriye olan ve bu parazitlerin tescilli konağı olan hamsterlar daha iyi sonuç veriyor. Özbilgin e göre milyonlarca yıllık evrim, parazitlerin genini hamsterlara, hamsterların genini de parazitlere göre ayarlamış. Üretilen yaralı doku alınmadan önce hayvan, anesteziyle bayıltılıyor. Örnek yeniden parazitin üreyebildiği yapay ortama dökülüyor. Bu yapay ortamdan veya hayvandan alınan sonuçtan birinin pozitif olması hastalığın varlığını ispatlıyor. Parazitolog, parazite rastlandığı yönünde hekime rapor yazarken hekim de hastalığı Sağlık Bakanlığı na bildiriyor. Leishmania parazitinin dünyada hastalığa neden olan 20 den fazla türü olduğu biliniyor. Bunlardan bazıları insandan insana, bazıları da hayvanlardan insanlara yakarcalar aracılığıyla bulaşıyor. Türkiye deyse bugüne dek 4 tür bulunmuş. Genotiplemesi yapılan 600 den fazla örnek parazit bankasında saklanıyor. Leishmania dışında toksoplazma, sıtma ve bağırsak amibi örnekleri de burada eksi 86 derecede dondurulup sıvı azot tanklarında depolanıyor. Tüm bu çalışmaların hiç durmadan sorduğu bir soru var: Leishmania, özellikle de iç organlara yerleşen türü Türkiye de yayılıyor mu? Uzmanlar bu konuya büyük bir hassasiyetle yaklaşıyor ve araştırmalarına hiç ara vermeden devam ediyor. Ancak tehlike belki de sinsice büyüyor. Suriye de 2011 de 43 binden fazla Leishmania vakası tespit edildi. Bunun en az iki katı kadar kayıt altına alınmamış hasta olduğu varsayılıyor. Bu hastaların ne kadarının Türkiye ye girdiği bilinmiyor. Daha da önemlisi bu hastaların ne kadarı tedavisini yarım bıraktığı için ilaca karşı direnç geliştirmiş parazit taşıyor? Leishmanianın yakın gelecekte daha fazla gündeme gelmesi bilim insanları için pek de sürpriz olmayacak gibi duruyor. j 58 national geographic ağustos 2014 şark çıbanı 59