KÜRESELLEŞME, KÜLTÜR VE SİYASET: TÜRK DÜŞÜNSEL VE SİYASAL YAŞAMINDA KÜRESELLEŞME YAKLAŞIMLARI

Transkript

1 KÜRESELLEŞME, KÜLTÜR VE SİYASET: TÜRK DÜŞÜNSEL VE SİYASAL YAŞAMINDA KÜRESELLEŞME YAKLAŞIMLARI GİRİŞ Yirminci yüzyılın son çeyreğinde görülen ekonomik, toplumsal ve siyasal değişimleri, dönüşümleri açıklamaya-anlamaya yönelik olarak post-yapısalcılık, post-kolonyalizm, post-endüstriyel, post-fordizm, post-marksizm, postmodernizm, ikinci modern, geç modern, yeni emperyalizm, bilgi toplumu, kapitalist ötesi toplum risk toplumu, yeni ortaçağ, üçüncü dalga, hizmet sınıfı toplumu, burjuva sonrası toplum, ikinci endüstriyel bölünme dönemi gibi çok farklı kavramlar önerilmiş ve önerilmektedir. Küreselleşmenin de, bu açıklamaanlama çabalarında özellikle 90 lı yıllarla birlikte öne çıkan ve belki de en fazla kabul gören bir analiz aracı olduğu söylenebilir. Kavramın, mazisi çok gerilere götürülememekle birlikte, özellikle 90 lı yıllardan sonra, neredeyse bu kavrama işaret etmeyen herhangi bir sosyal bilim çalışmasının olmadığı, ekonomiden ekolojik çalışmalara, stratejik gelişmelerden sağlık sorunlarına, teknolojik buluşlardan kadın hareketlerine kadar pek çok alanın moda terimi haline geldiği söylenebilir. Çok yaygın bir alanda kullanıma giren kavramın tam olarak neye işaret ettiği, kapsamı, tarihi, içeriği, sınırları, kendiliğindenliği ya da ideolojikliği üzerinde yoğun bir tartışma sürmektedir. Öyle ki, bütün bir insanlık tarihinin aslında bir küreselleşme tarihi olduğundan, sadece 1960 lı yıllar sonrası için kullanmanın anlamlı olduğuna ya da değişen bir şeylerin olmayıp, emperyalizmin yeni bir versiyonu olduğuna, modernliğin bir devamı olarak algılanmasından, postmodern bir yaklaşımla tarihsel bir kopuşa işaret ettiğine, bir süreç olarak görülmesinden, başı sonu belirli bir proje olarak düşünülmesine, ulusdevletlerin küreselleşme süreçleri ile ölmekte olduğuna, ilgili süreçlerin yerel kültür, 1

2 kimlik ve değerler için daha fazla fırsatlar sunduğundan, küresel kültür teorilerine; homojenleşme, Amerikanlaşma yaklaşımlarına dair bir dizi teori üretilmektedir. Küreselleşme tartışmaları sosyal bilimlerin hemen hemen bütün disiplinlerini kuşatmış görünse de bu çalışmalarda ağırlıklı olarak iki temel unsurun öne çıktığı söylenebilir. İlki küreselleşme çalışmalarının, ilk dönemlerde daha fazla olmak üzere, ekonomik küreselleşme boyutunda daha çok yoğunlaştığıdır. Diğer boyutları ile birlikte küreselleşmenin sosyo-kültürel boyutu üzerine yapılan çalışmaların ikincil derecede kaldığı söylenebilir. İkincisi ise, ekonomik, teknolojik ya da sosyo-kültürel küreselleşme çalışmalarında ağırlıklı olarak küresel olanın yerel, ulusal ya da bölgesel olana etkileri üzerinde tartışılıyor olmasıdır. Çalışmalar daha çok küresel ekonomi/kültür/teknoloji/siyaset/tehdit vb.lerinin yerel, ulusal ya da bölgesel ekonomi/kültür/teknoloji/siyaset vb.leri üzerindeki etkileri; bir başka ifade ile akademik olarak ilk kez Edward Shils in önerdiği kavramları kullanmak gerekirse, (1975) merkez in çevre üzerindeki etkisi üzerinde yoğunlaşmaktadır. Çevrenin küresel etkiler karşısındaki tutumunu, tepkilerini irdelemeyi amaçlayan çalışmalara ise pek rastlanmamaktadır. Yerel, ulusal ya da bölgesel unsurların, küresel etkilere yönelik tepkilerini araştıran sınırlı sayıdaki çalışmalardan birkaçına değinmek gerekirse, Chakarin Komolsiri, Globalization and Local Voices isimli doktora çalışmasında Taylandlı entellektüellerin küreselleşmeye gösterdikleri tepkileri araştırır. Taylandlı entellektüellerle derinliğine mülakatlar yaparak, küreselleşme karşısında aldıkları pozisyonları ve buna bağlı olarak geliştirdikleri tavırları ortaya koymayı amaçlar. Komolsiri, Taylandlı küreselleşme karşıtlarının, küresel değerler ve pratikler ile sekülerleşmenin Tayland toplumuna zarar verdiğini, Budist değerleri tehdit ettiğini ve Budist değerlerin tüketim kültürü karşısında kendisini koruyamadığını düşündüklerini belirtir. Ama küreselleşme karşıtları, küreselleşme ile birlikte artacağını düşündükleri demokrasi standardı ve insan haklarından da memnundurlar. Taylandlı düşünürler, siyasal küreselleşme ile birlikte yükselecek demokrasi standardı ile sivil yönetim üzerindeki askeri otoritenin azalacağını düşünmektedirler (Komolsiri, 1995: ). 2

3 Komolsiri nin Taylandlı entellektüellere ilişkin yaptığı çalışmanın bir benzerini Loubna Skalli Faslı kadın dergileri üzerinde yapar. Faslı Kadın Dergileri Örnek Olayında Küresel ve Yereli Eklemlemek isimli doktora çalışmasında, amacının kültürel homojenleşme senaryolarını değerlendirerek alternatif modeller üzerinde tartışmak olduğunu söyleyen Skalli, Yerel ürünler, genellikle varsayıldığı gibi, küresel medya ürünlerini yeniden mi üretirler? Yerel ürünler küresel medya ürünlerinin sadece birer kopyaları mıdırlar yoksa özgün ürünler midirler? Ya da bunların bir kombinasyonu mudurlar (Skalli, 2000: 4-5) biçiminde formule ettiği sorularına yanıt arar. Homojenleşmeye ilişkin eleştirel yaklaşan Skalli, tezinde, ilerleyen bölümlerde daha geniş bir biçimde ele alınacak olan hibridleşme teorisini savunur. Stephen Entwisle da, La Chanson Hip-Hop laşıyor: Quebec Milliyetçiliğinde Yerel Kimlik, Küreselleşme ve Çağdaş Müzik isimli çalışmasında benzer kaygıları araştırır. Entwisle, ekonomik, sosyal ve kültürel küreselleşmenin yerel kimliklerin ifadesini ve oluşumunu tehdit edip etmediğini, müzikte Quebec milliyetçiliğinin gelişimini inceleyerek ortaya koymaya çalışır. Entwisle çalışmasında, küreselleşmenin bir açıdan kültürel söylemi homojenleştirme potansiyeli taşıdığını ve bu nedenle yerel kimliklerin ifadesi için bir tehdit oluşturduğunu bir başka açıdan ise yerel kimliklerin oluşumunu ve ifadesini kolaylaştırdığı sonucuna ulaşır (Entwisle, 1999). 1 Türkiye de de küreselleşme konusu son yıllarda pek çok akademisyen, entellektüel ve araştırmacının düşünce ürünlerinde gittikçe artan oranda yer almaya 1 Küreselleşme ile ilgili benzer alanlarda yapılmış akademik çalışmalar için bkz: Jeff Derksen, Globalism and the Role of the Cultural: Multiculturalism and Articulated Locals, Doktora tezi, Department of English, Calgary/Alberta/Canada: University of Calgary, 2000; Peter Robert Urtmetzer, Globalization and Canadian Society: Rhetoric and Reality, Doktora Tezi, The Faculty of Graduate Studies, Department of Antropology and Sociology, The University of British Colombia, 1999; Marlene Lori Zalka, Globalization of the Internet: Convergence or Multicultural Community? Doktora Tezi, Florida International University, Miami, Florida, 1999; Andrew J. Grant, Globalization and the State: An Illusion of Convergence, Master tezi, Department of Political Science, University of Calgary, Calgary/Alberta/Canada, 1999; Rafael R. Ioris, Intercultural Contacts, Globalization and Prospects For A Sustainable World Order: A Synthesis. Master tezi. Graduate Faculty of Global and Liberal Arts and Sciences, United States International University, San Diago, 1999; Olga Vladimirovna Kuznetsova, National Sovereignty and Economic Globalization: An Analysis of the Role of the IMF in the Changing World, Master Tezi, Department of Political Scinence, College of Liberal Arts, University of Nevada, Las Vegas,

4 başlamış olmakla birlikte, spesifik olarak bu olguyu konu alan ve küreselleşmeye ilişkin teorik bir çerçeve oluşturarak, Türkiye den bakıldığında küreselleşmenin nasıl algılandığını, nasıl yorumlandığını ve sağdan veya soldan nasıl tepki verildiğini tartışan bir doktora çalışması yapılmış değildir. Akademik literatürde, birkaç makale ve bazı master çalışmalarının dışında 2 küreselleşmenin Türkiye de genel olarak nasıl yorumlandığını araştıran ve bu anlamda bir Türkiye resmi çizen doktora çalışmaları da bulunmamaktadır. Oysa, küreselleşmenin gerçek veya kurgusal boyutuyla, bir akım olarak etkisinin reel veya abartılı olduğuna ilişkin tartışmalar bir yana, Türkiye nin son yıllardaki akademik ve siyasal tartışmalarında önemli bir yeri olan, sağda ve solda karşıtları ve destekleyicileri bulunan bir olgu olarak önemli bir araştırma nesnesi olduğuna kuşku yoktur. Bu çerçevede, tezin temel konusu, içinde bulunduğumuz zamanda küreselleşmenin ne olduğunu, literatüre katkı yapan başlıca düşünür ve akademisyenlerin kuramsal yaklaşımları çerçevesinde tanımlamak ve bu çerçeveden hareketle, bir çevre ülkesi sayılabilecek olan Türkiye de küreselleşme olgusunun nasıl algılandığını, nasıl tepki verildiğini, yorumlandığını araştırmak ve buradan hareketle siyasal tartışmanın geleceğine ilişkin öngörülerde bulunmaktır. Bu yönüyle tezin her üç bölümünün ilk kısımları ağırlıklı olarak betimsel (descriptive) bir nitelik taşımakta olup, küreselleşmeyi tanımlamayı ve onunla ilgili başlıca yaklaşımları farklı perspektiflerden tartışmaları da kapsayacak biçimde- ortaya koymayı amaçlamakta; her bölümün ikinci ve üçüncü kısımları ise küreselleşmenin bir çevre ülke olarak Türkiye deki reel ve olası etkisine ilişkin yaklaşımları farklı bir boyutuyla ele almaktadır. Bu yönüyle tez, yöntemsel bakımdan Komolsiri, Skalli ve Entwisle ın çalışmalarıyla paralel olup, küreselleşmenin kendisinden çok çevreden görünümünü konu almakta, çevrenin (tez özelinde Türkiye nin) küresel gelişmeleri algılayışı, bu gelişmeler karşısında geliştirdiği tavır ve tepkileri anlamayı amaçlamaktadır. Türkiye de küreselleşme konusunda düşünen, yazan veya siyasa oluşturanların onu nasıl değerlendirdiklerini anlamak, siyasal spektrumda mecliste bulunan partilerin ona yüklediği misyonu somutlaştırmak, Türkiye de küreselleşme konusunda alınacak genel tutumun, yasa koyucunun izleyeceği politikaların ve aydınların çözüm önerilerinin neler olabileceğini kestirebilmek bakımından önemli 2 Bu master çalışmalarının en kapsamlılarından birisinin, Pınar Kaya nın AÜ, SBE, Sosyoloji Anabilim Dalı nda, yaptığı Türkiye de Küreselleşme Tartışmaları isimli tezinin olduğu söylenebilir (2002). 4

5 görünmektedir. Bu yönüyle bu çalışmanın, 21. yüzyılın başında bulunduğumuz bir zaman diliminde, Türkiye nin üzerinde dolaşmakta olan devasa bir bulutun, aşağıdakiler tarafından nasıl algılandığını, nasıl yorumlandığını ve ona karşı yapılması gerekenlere ilişkin ne tür stratejiler geliştirilmeye çalışıldığını belirlemeyi amaçlaması bakımından bir ilki oluşturması nedeniyle de önemli olacağı düşünülmüştür. Bu çerçevede tezdeki temel amaç, küreselleşme politikalarını üreten değil, daha çok onlardan etkilenen bir ülkenin, entellektüeli ve siyasetçisiyle süreci nasıl algıladığını ve nasıl bir tepki geliştirdiğini ortaya koymaktır. Küreselleşme teorilerine ilişkin herhangi bir tezin desteklenmesi, karşı çıkılması veya küresel gelişmelerin yerel/ulusal unsurlar üzerindeki etkilerinin araştırılması, bu tezin birincil amaçları arasında değildir. Bununla birlikte, küreselleşme olgusunun betimlenmesi, hiç kuşkusuz, konuyla ilgili tüm kuramsal yaklaşımların aynı değerde ele alınacağı veya eleştirel bir perspektiften değerlendirilmeyeceği anlamını taşımayacaktır. Doğal olarak, oldukça dağınık bir küreselleşme literatürü ve teorileri arasında anlamlı bir çerçeve oluşturabilmek için ileri sürülen pek çok teze karşı çıkılacak ya da pek çok tez paylaşılacaktır (Zira olguyu betimlemek, örneğin küreselleşmeyi insanlığın ulaşacağı sonul bir aşama olarak gören ve onunla tarihin sonu nu ilan eden yaklaşımların değer bağımlı olduğu veya örtük bir ideoloji içerdiği eleştirisini dışta bırakmayı gerektirmemektedir). Yukarıda da belirtildiği gibi, küreselleşmenin stratejik araştırmalardan, kadın çalışmalarına, ekolojik boyutundan genetik çalışmalara kadar pek çok boyutundan bahsedilebilir. Küreselleşmenin bütün bu boyutları ile nasıl algılandığının araştırılması, anlamlı olup olmaması bir tarafa, bir doktora çalışmasının boyutlarını aşacaktır. Siyaset Bilimi Doktora Programı çerçevesindeki bir tezin doğal olarak küreselleşmenin siyasal boyutu üzerinde yoğunlaşması beklenir. Bununla birlikte, ilerleyen bölümlerde de tartışılacağı gibi, bu çalışmada küreselleşmenin, önceki dönemlerden ayırıcı ve farklı özelliğinin, eğer niteliksel bir değişimden söz etmek mümkünse, özellikle onun kültürel boyutunda aranması gerektiği ve değişimin somut sonuçlarının önemli ölçüde kültürel alanda görünürlük kazandığı söylenebilir. Bu 5

6 nedenle, tez kapsamında küreselleşmenin kültürel ve siyasal boyutu ile Türkiye de nasıl algılandığının araştırılması öngörülmektedir. Temel olarak küreselleşmenin, özellikle siyasal ve kültürel boyutları ile Türkiye de nasıl algılandığını, bu algılamanın özgün olup-olmadığını araştıran bir araştırmanın kimler üzerinden yapılacağı sorunu, gerçeğe en yakın görüntüye ulaşabilmek bakımından önemlidir. Küreselleşmenin siyasal ve kültürel boyutları ile Türkiye de nasıl anlaşıldığını araştıran bir çalışmanın Türkiye deki entellektüel yaşamın yaklaşımlarını konu edinmemesi herhalde düşünülemez. Bu nedenle bu çalışmada Türkiye li aydınların, entellektüellerin, yazarların, akademisyenlerin ve küreselleşme üzerine görüş belirten düşünürlerin yorumları önemli bir yer tutacaktır. Entellektüellerin yaklaşımları sadece küreselleşme tartışmalarında yönlendirici bir rol üstlenmeleri açısından değil, doğrudan siyasa üreten organları dolaylı olarak etkileyebilme potansiyelleri açısından da önemlidir. Bununla birlikte Türkiye gibi ülkelerde küreselleşmeye ilişkin gelişmelerin, değerlendirmelerin sadece düşünsel çabalardan ibaret olduğu söylenemez. Türkiye de küreselleşmeye ilişkin gelişmelerin, düşünsel uğraşların ötesinde belki de daha çok reel-pratikler aracılığı ile işlediği söylenebilir. Reel pratik ifadesi ile kastedilen, pratik uygulamaların ya da gündelik gelişmeleri belirleyen pratiklerin küreselleşmeye ilişkin gelişmelerde öncü bir rol oynadığıdır. Daha açıklıkla söylemek gerekirse, Türkiye de, en temel siyasa oluşturucu organ olan TBMM tarafından Avrupa Birliği sürecinde belirleyici olan uyum politikaları çerçevesinde kabul edilen ve uygulamaya konulan yasaların, küreselleşmeye ilişkin gelişmeleri, düşünürlerin görüşleri kadar ve belki de daha fazla etkilediğidir. Bu çalışmada ilk aşamada milletvekilleri yerine bürokratlarla mülakatlar yapılması, bürokratların yaklaşımlarının derlenmesi düşünülmüştü. Ancak daha sonra, bu süreçte, Anayasadan başlayarak yürürlükteki hukuk sistemine ilişkin değişimin taşıyıcısı işlevi gören başlıca siyasal aktör olarak TBMM nin icra ettiği bu fonksiyon nedeniyle milletvekilleri ile görüşmeler yapılması daha anlamlı bulunmuştur. Açıklanan nedenlerle siyasal ve kültürel boyutları ile küreselleşmenin milletvekilleri ve düşünürler üzerinden araştırılması amaçlanmaktadır. Bu noktada 6

7 TBMM nden geçen yasalar üzerinde milletvekillerinin gerçek anlamda ne kadar söz sahibi oldukları sorulabilir. Parti politikalarının ya da siyasal liderlerin siyasa oluşturma sürecinde daha belirleyici oldukları düşünülebilir. Hiç kuşkusuz bu savda önemli ölçüde doğruluk payı bulunmakla birlikte, milletvekilleri üzerinden yapılacak bir çalışma bu tezin sınanması açısından da anlamlıdır. TBMM nin 1980 sonrasında uyum yasaları için yoğun çaba harcadığı düşünüldüğünde, milletvekillerinin küreselleşmeye ilişkin olarak, bu çabaya karşıt bir tutum içerisinde oldukları sonucuna ulaşılırsa, bu sonuç da başlı başına önemli bir sonuç olacaktır. Bu çerçevede tez; 1) Öncelikle, küreselleşme olgusunu, ona katkı yapan başlıca düşünürlerin fikirleri çerçevesinde ele alarak betimlemeyi amaçlayan ve ardından, buna bağlı olarak çevre de (Türkiye de) küreselleşmenin nasıl algılandığını araştıran bir çalışma, -özellikle çevrede küreselleşmenin nasıl algılandığına ilişkin fazlaca çalışmanın olmadığı düşünülürse- küreselleşme literatürüne bir katkı niteliğini taşıyacaktır. 2) Küreselleşmenin kültürel ve siyasal boyutuna dair geliştirilen teorilerin, çevredeki (Türkiye deki) düşünürlerin ve siyasa yapıcılarının yaklaşımları ile ne kadar örtüştüğünü veya ayrıştığını; varsa eğer, çevrede geliştirilen, teorilerin özgünlüğünü gözlemleyebilme olanağı sağlayacaktır. 3) Ulusal düzeyde, Türkiyeli düşünürlerin ve siyasa yapıcılarının, oldukça dağınık bir küreselleşme literatürü içerisinde ve devam eden bir küreselleşme sürecinde kendilerini nasıl konumlandırdıklarını, bu literatür ve sürecin hangi boyutlarına vurgu yaptıklarını araştıran bir çalışma doğal olarak devam eden bir süreç niteliğindeki küreselleşmenin Türkiye deki geleceğine ilişkin olarak da bize ipuçları verecektir. 4) Böylesi bir çalışma, Türkiye de küreselleşme olgusuna daha kuramsal bir bakış sergileyeceği düşünülen düşünürlerle, daha pratik bir yaklaşım göstermesi 7

8 beklenen Türk siyasal yaşamının karar alıcıları, milletin temsilcileri arasındaki örtüşmeleri ve ayrışmaları gözlemleyebilmeyi de olanaklı kılacaktır. 5) Çalışma, başkaca düşünürlerce de dile getirilmekle birlikte, Türkiye de küreselleşme tartışmalarının önde gelen isimlerinden Fuat Keyman ın ısrarla vurguladığı küreselleşmenin Antonio Gramsci nin ifadesi ile eskinin ölmekte olduğu ama yeninin doğmadığı bir durumu simgelemesi nedeniyle siyasetin yeni bağlamını oluşturduğu (Keyman, 2004: 36; Keyman-Sarıbay, 2000: 2; Keyman- Sarıbay; 1998: 10; Keyman, 1998: 35) tezinin de Türkiye pratiğinde gözlemlenebilmesine fırsat verecektir. Henüz ideolojik temellerini oluşturmamış ve muhafazakar-demokrat bir söylem arayışı içerisinde olsa da, çok genel anlamda Türk siyasal yaşamının sağ ya da milliyetçi-muhafazakar ana arteri içerisinde değerlendirilebilecek AKP ile Türk siyasal yaşamının sol ya da sosyal demokrat geleneğinin köklü bir temsilcisi olarak görülebilecek CHP arasında, küreselleşmeye yönelik bir ayrışma ya da uzlaşmanın bulunup bulunmadığının, küreselleşmenin bu iki partinin yaklaşımları arasında bir benzeşme sağlayıp sağlamadığının görülmesine katkı sağlayacaktır. Küreselleşme, Kültür ve Siyaset: Türk Düşünsel ve Siyasal Yaşamında Küreselleşme Yaklaşımları başlıklı tez üç bölümden oluşmaktadır. Küreselleşme ekseninde süregiden yoğun ve kapsamlı tartışmalar nedeni ile kavramsal ve kuramsal çerçeveye yönelik tartışmalar, genellikle yapıldığı gibi 1. bölümde değil, ilgili bölümlerin ilk kısmında yapılmıştır. Bu bağlamda, küreselleşme genel yaklaşımlarına ve Türkiye deki küreselleşme üzerindeki genel tartışmalara Kavramsal Çerçeve, Genel Kuramsal Tartışmalar ve Türkiye adını taşıyan birinci bölümde; siyasal alana ilişkin literatürdeki ve Türkiye deki yaklaşımlara Küreselleşme, Siyasal Alan ve Türkiye başlıklı ikinci bölümde ve kültürel alana ilişkin tartışmalara da Küreselleşme, Kültürel Alan ve Türkiye başlıklı üçüncü bölümde yer verilmiştir. Böylelikle küreselleşmenin genel, siyasal ve kültürel boyutlarına yönelik bütün kuramsal tartışmaların tek bölümde analizi ile oluşacak bölümler arası kopukluk önlenmiş ve ilgili bölümlerdeki kuramsal ve pratik tartışmaların daha yakından izlenebilmesi sağlanmıştır. Ayrıca küreselleşme ile ilgili her bölümün ilk kısmını oluşturan kavramsal çerçeve ve kuramsal tartışmalar 8

9 özellikle Türkiye dışı ya da Türkçe olmayan kaynaklardan hareketle yapılmaya çalışıldı. Bu iki açıdan önemliydi. İlki Türkiye dışındaki literatürdeki kuramsal tartışmalar ile Türkiye deki tartışmaların örtüştüğü, ayrıştığı noktaları ya da Türkiye deki tartışmaların, Türkiye dışındaki literatürden ne kadar bağımsız olduğunu gözlemleyebilmek; ikincisi ise, Türkiye deki tartışmalar zaten bir sonraki kısmın konusu olacağı için tekrara düşmemek. Bu çerçevede üç bölümden oluşacak tezin her bölümü de üç kısımdan oluşacaktır. Bölümlerin ilk kısmında ilgili kavramsal ve kuramsal tartışmalara yer verilirken, ikinci kısmında TBMM üyelerinin ve 3. kısımda düşünürlerin o bölümle ilgili yaklaşımları değerlendirilecektir. İzleyen bölümlerde de görülebileceği gibi, milletvekillerinin ve düşünürlerin küreselleşmeye ilişkin olumlu, olumsuz ve kuşkucu bir yaklaşım içerisinde oldukları söylenebilir. Bu nedenle bu yaklaşım içerisindeki vekil ve düşünürlerin görüşlerinin birlikte değerlendirilmesi de düşünülebilirdi. Bununla birlikte, bir ölçüde tekrara düşme riskini de göze alarak, ayrıntı ve farklılıkların daha iyi gözlemlenebilmesi adına, vekil ve düşünürlerin yaklaşımlarının ayrı ayrı değerlendirilmesi tercih edilmiştir. Son olarak, bir dipnot bağlamında belirtilmesi gerekirse, bu çalışmanın bir bölümü, yıllarında araştırma amacıyla bulunduğum, bazı düşünürlerce küreselleşmenin öncüsü sayılan, Amerika Birleşik Devletleri nde, bir bölümü bir ulus-devletin başkenti Ankara da ve bir bölümü de Anadolu nun kırsal bir köyünde yazıldı. Bu dağılım, tezin temel inceleme birimi küreselleşmenin farklı katmanlarını gösteren küresel/yerel/ulusal düzeylere de denk düşmektedir. 9

10 METODOLOJİ ARAŞTIRMANIN KAPSAM VE SINIRLARI Araştırma küreselleşmenin, genel, siyasal ve kültürel boyutları ve bu boyutların Türkiye de nasıl algılandığı, nasıl tepki verildiği ile ilgilidir. Bu bağlamda küreselleşme olgusunun ekonomik, stratejik, çevresel, etik, sağlık, kadın çalışmaları vb gibi boyutlarına Türkiye de nasıl tepkilerin verildiği araştırmanın kapsamı dışındadır. Varsayımlar Önceki paragraflarda kısmen değinildiği gibi bu çalışma tümdengelimli, hipotetik bir araştırma değildir. Bununla birlikte literatür taramalarından, okumalardan ve yakın tarih TBMM uygulamalarından hareketle, tezin kalkış noktası, ya da temel hipotezi aşağıdaki gibi özetlenebilir: Siyasal ve kültürel boyutu ile Türkiye de küreselleşme homojen bir yaklaşıma değil, birbirleri ile çelişen, çatışan, örtüşen değerlendirmelere konu olmaktadır. Örneğin bu çalışma bağlamında vekillerin, Meclis in yakın dönemde AB süreci ve uluslararası mevzuata ilişkin yaptığı uyum çalışmaları nedeni ile, entellektüellere göre küreselleşmeye daha yakın durdurdukları söylenebilir. Bununla birlikte, kendi içerisindeki onca çatışan/örtüşen değerlendirmelere rağmen Türkiye deki küreselleşme tartışmalarının dünyadaki tartışmalardan çokça farklılaştığını, genel 10

11 küreselleşme tartışmalarından fazlası ile ayrıştığını söyleyebilmek zor görünmektedir. Türkiye deki küreselleşmeye ilişkin tutum, algı ve yorumlar homojen bir görünüm sergilememekle birlikte, bu tartışmalar sadece Türkiye ye özgü değildir. Türkiye de küreselleşme üzerine yapılan tartışmaların sadece Türkiye ye özgü değil, genel küreselleşme tartışmalarının bir uzantısı olduğunu söylemek, küreselleşme, AB ilişkileri, insan hakları, demokrasi ve özgürlüklere ilişkin tartışmalarda sıklıkla dile getirilen Türkiye nin kendine özgü koşullarının bulunduğu tezine karşılık, aslında koşulların çok da Türkiye ye özgü olmadığının, ama benzer tartışmaların Türkiye de de yaşandığının görülebilmesi açısından da önemlidir. Hatları çok genel çizilmiş bu varsayımlar, araştırma nesnesinin genel çerçevesi ve neyin araştırılacağı konusunda da yardımcı olacaktır. Araştırmanın Yöntemi Küreselleşmenin genel, siyasal ve kültürel boyutlarını içeren kavramsal ve kuramsal çerçevesinin ortaya konabilmesi için, Türkiye de ve yılları arasında bulunduğum ABD deki University of Kansas da yoğun bir literatür taraması yapılmıştır. Türkiye de YÖK kütüphanesi aracılığı ile ABD de de Kansas Üniversitesi aracılığı ile farklı üniversitelerdeki ilgili akademik tezler taranmıştır. Türk düşünsel ve siyasal yaşamındaki küreselleşme yaklaşımlarını ortaya koymak için ise düşünülen araştırma metodu nitel alan araştırmasıdır. Nitel araştırma metodu, nicel (Qualitative) yöntemden farklı olarak, bir hipotezin testinin değil, yeni bir teori geliştirilmesinin amaçlandığı (Cherry, 2000: 49), insanların kendi bölgelerinde, tercih ettikleri dil ve kavramlar ile gözlemlenmek istendiği (Kirk and Miller, 1986:9) ya da sayılarla ölçülebilir istatistiksel bilgiler elde etmenin mümkün 11

12 veya arzu edilir olmadığı (King, Keohane and Verba, 5), durumlar için önerilmektedir. Nitel araştırmayı anlamlı kılan yukarıdaki nedenlerin herbiri bu çalışmanın niteliklerine de denk düşmektedir. Bu çalışmada, öncelikle küreselleşme teorilerine dair geliştirilen bir kuramın, Türk düşünürleri ya da siyasetçileri üzerinden doğruluğu ya da yanlışlığı test edilmemektedir. Tersine, Türkiye de küreselleşmenin kültürel ve siyasal boyutuna ilişkin öne sürülen yaklaşımları, algıları ve tutumları ortaya koymayı ve bu çerçevede mümkün olabilirse küreselleşmenin Türkiye deki algılanmasına yönelik teorik bir çerçeve geliştirmeyi amaçlamaktadır. İkinci olarak, böylesi bir çalışma, doğal olarak, araştırmaya katılanların kendi kavramlarını ve analiz birimlerini kullanmalarına olanak verecek nitelikte olmalıdır. Üçüncü olarak, araştırmanın amaçlanan sonuçlarını elde etmek için sayılarla ölçülebilir somut istatistiksel veriler gerektiren tek başına anket yöntemi uygun düşmediği gibi arzu da edilmemektedir. Bu nedenle bu çalışmada milletvekilleri ile derinliğine görüşmeler (deep interview) yöntemi uygulanırken, düşünürlerin görüşlerinin elde edilebilmesi için ortaya koydukları, makale, kitap, bildiri ve söyleşilerinden faydalanılmıştır. Bununla birlikte, düşünürlerin ve milletvekillerinin tanımlarının ve yaklaşımlarının genel bir resmini çizebilmek, bir Türkiye fotoğrafı çekebilmek, düşünürler ve milletvekilleri arasında karşılaştırmalı analizler yapabilmek amacıyla, elde edilen bilgilerin istatistik yöntemlerinin de kullanılarak analiz edilmesi anlamlı görünmektedir. Bu nedenle verilerin istatistik metotlarının kullanımına uygun hale getirilebilmesi için, belirlenen kriterler çerçevesinde ilgili düşünür ve milletvekilinin küreselleşmenin genel, siyasal ve kültürel boyutları karşısında, küreselleşmeci, küreselleşme karşıtı, dönüşümcü ya da olumlu, olumsuz, kuşkucu olarak nasıl bir tutum aldığı belirlenmeye çalışılmıştır. Bu yapılırken ilgili metinler ve konuşmalar, genel, siyasal ve kültürel alanlara göre belirlenen kriterler ölçüsünde değerlendirilmiş, bir tür metin analizi yapılmıştır. Küreselleşmeye ilişkin yapılan tanımlar da sınıflandırılarak, tanımlar ve tutumlar üzerinde istatistik yöntemlerinin uygulanabilmesi sağlanmıştır. Daha sonra, SPSS 10.0 istatistik metodu kullanılarak elde edilen verilerin analizi yapılmıştır. Böylelikle istatistiksel yöntemlerle de değerlendirilebilir hale gelen verilerle, gerek bir Türkiye fotoğrafı çizmek ve 12

13 gerekse, AKP li ve CHP li vekiller ve düşünürler arasında karşılaştırmalar yapabilmek olanaklı hale gelmiştir. Son olarak bu çalışma, yöntem olarak 4 temel nitel araştırma metodundan, yeni durumları önceki durumlarla karşılaştırmak için kullanılan gerekçeli kuram teorisine (grounded theory), gündelik gelişmeleri izlemeyi amaçlayan çalışmalar için önerilen doğal (naturalistic) yaklaşıma, insanların kendi bakışlarından kendi kültürlerini nasıl gördüklerini araştırmak için kullanılan etnografi (ethnography) yöntemine değil, yukarıdaki üç yaklaşımdan herhangi birisi de olabilen, bununla birlikte araştırmacının gözlemlediği olguyu birincil tanık olarak gözlemlediği, gözlemlerinin doğruluk oranını arttırmak için olguya dair kendi düşünce ve duygularını sürekli kontrol ettiği bir yöntem olarak yol gösterici/sezgisel (heuristic) yaklaşıma (Cherry, 2000: 49) denk düşmektedir. Araştırma Evreni Araştırmanın iki evreni bulunmaktadır. İlki, Türkiye de küreselleşmenin kültürel ve siyasal boyutuna ilişkin düşünce üreten akademisyenler, düşünürler ve yazarlardır. İkincisi ise, 22. dönem TBMM üyeleridir. Örneklem Türkiye de yaşayan akademisyenlerin, yazarların, düşünürlerin ve milletvekillerinin küreselleşmenin kültürel ve siyasal boyutuna dair yaklaşımlarını tespit edebilmek için, doğaldır ki herbiri ile derinliğine görüşmeler yapma ya da her 13

14 birinin eserlerinin tamamının taranması olanağı bulunmamaktadır. Bu nedenle belirli bir sınırlamaya gidilmesi kaçınılmazdır. Görüşülecek milletvekilleri için TBMM üyelerinin %10 u hedeflenmiştir. 55 milletvekili ile mülakat yapmanın TBMM üyelerinin küreselleşme yaklaşımlarını elde edebilmek için yeterli olduğu düşünülmektedir. Görüşülecek milletvekillerinin tespitine yönelik olarak rastlantısal ve kartopu örnekleme 3 (snowball sampling) yöntemleri birlikte kullanılmıştır. Görüşme yapılacak milletvekilleri belirlenirken kota yöntemi uygulanarak, Türkiye nin coğrafi dağılımına göre partilerin çıkardıkları milletvekilleri oranları dikkate alınmıştır. Özetle, coğrafi dağılım esasına göre o bölgede çıkarılan milletvekili sayısının %10 u ile görüşülmesi hedeflenmiş, ama bu %10 luk dilim belirlenirken partilerin ülke genelinde değil o bölgede çıkardıkları milletvekili sayısı dikkate alınmıştır 4. Bu çerçevede 51 MV ile görüşülmüştür. Marmara bölgesinden 2 AKP ve 1 CHP, Karadeniz bölgesinden de 1 AKP kontenjanı eksik kalmıştır. Görüşülen MV oranı, amaçlanan oranın %92.7 sine ve Meclisin yaklaşık %10 una denk düşmektedir. Meclisin tamamına yakınını oluşturan sayısal dağılımları nedeni ile sadece AKP ve CHP li vekillerle görüşmeler yapılmıştır. İlgili yöntemle belirlenen ve görüşülen milletvekilleri şu isimlerden oluşmaktadır: Tablo 1: Görüşülen MV listesi Görüşülen MV Parti Seçildiği Meclis ya da Parti Görevi MV öncesi İl Mesleği/Görevi Abdullah Torun AKP Adana Anayasa Komisyonu Üyesi Avukat Ahmet Koca AKP Afyon İş Adamı Ali A. Dumanoğlu AKP Trabzon Türkiye-AB Parlamento Öğretim Üyesi, KTÜ Komisyonu Bşk. Rektörü Ali Osman Sali AKP BalıkesirPlan ve Bütçe Kom. Üyesi Devlet Personel Bşk. 3 Bir deneğin kendisinden sonraki deneği belirlemesi ve belirlenen yeni deneğin bir sonraki deneği belirlemesi süreci (Aziz, 1994: 59-60). 4 Görüşme yapılan bir AKP li ve bir de CHP li vekilin yorumları, kota uygulaması nedeni ile değerlendirmeye alınmamıştır. 14

15 Avni Doğan AKP K.Maraş Milli Eğitim, Kültür, Gençlik Gazeteci Yazar ve Spor Kom. Üyesi Ersönmez Yarbay AKP Ankara İnsan Haklarını İnceleme Yönetici-Özel Sektör Kom. Üyesi Fahrettin Poyraz AKP Bilecik Vakıflar İnceleme ve Sayıştay Denetçisi Araştırma Kom. Bşk. Vekili Faruk Ünsal AKP Adıyamanİnsan Haklarını İnceleme Makina Mühendisi Komisyonu Sözcüsü F. Fikret Baloğlu CHP Antalya CHP TBMM Grup Yön. Avukat Kur. Üyesi Gökhan Durgun CHP Hatay TBMM Hesaplarını Serbest Ticaret İnceleme komisyonu Üyesi Gürol Ergin CHP Muğla Plan ve Bütçe Kom. Üyesi Öğretim Üyesi Hacı Biner AKP Van Merkez Disiplin Kur. Üyesi Bürokrat Hakan Taşçı AKP Manisa İnsan Haklarını İnceleme İş Adamı Kom. Üyesi Hamit Taşçı AKP Ordu Dilekçe Kom. Üyesi Bürokrat Hasan Angı AKP Konya Ticaret, Enerji, Tabii Uçak Mühendisi Kaynaklar,... Kom. Üyesi Hüseyin Bayındır CHP Kırşehir CHP Grup Yön. Kur. Üyesi Bürokrat Hüseyin Kansu AKP İstanbul Dış İşleri Kom. Bşk. V. Yönetici-Özel Sektör İbrahim Özdoğan AKP Erzurum Çevre Komisyonu Üyesi Eczacı,Köşe Yazarı İhsan Arslan AKP D.Bakır Dış İşleri Kom. Üyesi Gazeteci/Mazlum-Der Bşk. İsmail Özay CHP Ç.kale KİT Komisyonu Üyesi Mühendis,Ç.kale Bld.bşk. Kemal Derviş CHP İstanbul CHP Genel Başkan Yrd. DB Bşk. Yrd/Bakan Kemal CHP İstanbul CHP Parti Meclisi Üyesi Bürokrat/SSK, Bağkur Kılıçdaroğlu Gen. Müd. M. Said AKP Ankara İslam Konferansı Örgütü Diyanet İşleri Bşk/ YÖK Yazıcıoğlu Parlamento Birliği Bşk. üyesi M.Akif CHP Trabzon Plan ve Bütçe Komisyonu Bürokrat/Gelirler 15

16 Hamzaçebi Üyesi Gen.Müd Medeni Yılmaz AKP Muş Türkiye-Lübnan Dostluk Tıp Doktoru Grubu Bşk. Mehdi Eker AKP D.bakır Merkez Karar Yönetim Veteriner, Koruma ve Kurulu Üyesi Kontrol Genel Müd. Mehmet Ali Bulut AKP Maraş Merkez Disiplin Kur. Üyesi Avukat Mehmet Ceylan AKP Karabük Plan ve Bütçe Komisyonu DPT Uzmanı, Belediye Üyesi Bşk. Mehmet Elkatmış AKP Nevşehirİnsan Haklarını İnceleme Avukat Komisyonu Başkanı M. Emin Tutan AKP Bursa KİT Komisyonu Üyesi Mali Müşavir M. Melik Özmen AKP Ağrı Plan vebütçe Kom. Üyesi Endüstri Mühendisi MehmetTekelioğlu AKP İzmir Öğretim Üyesi Mehmet Tomanbay CHP Ankara Parti meclisi üyesi Öğretim Üyesi Muharrem Kılıç CHP Malatya CHP Grup Yön. Kur. Üyesi Öğretmen Musa Uzunkaya AKP Samsun Plan ve Bütçe Kom. Üyesi Müftü Nezir üyükcengiz CHP Konya CHP Parti Meclisi Üyesi Tüccar Oğuz Oyan CHP İzmir CHP Genel Sekreter Yrd. Öğretim Üyesi Orhan Erdem AKP Konya Grup Yön. Kur. Üyesi Mali Müşavir Osman oşkunoğlu CHP Uşak Plan ve Bütçe Kom. Üyesi Öğretim Üyesi Osman Nuri Filiz AKP Denizli Milli Savunma Komisyonu DPT Uzmanı, Aile Üyesi Araştırma Kurumu Bşk. Ömer Abuşoğlu AKP G.Antep Barış İçin Asyalı Kom. Bşk. Öğretim Üyesi Ömer İnan AKP Mersin AB Uyum Kom. Bşk. V. Öğretim Üyesi Resul Tosun AKP Tokat İnsan Haklarını İnceleme Gazeteci-Yazar Kom. Üyesi Süleyman Gündüz AKP İstanbul Dış İşleri Kom. Üyesi Gazeteci-yazar Tacidar Ayhan CHP Adana Parti meclisi üyesi Mühendis, Şirket G. Müd Telat Karapınar AKP Ankara Milli Savunma Kom. Üyesi Avukat Turhan Çömez AKP B.kesir Türkiye-Brezilya Dostluk Doktor Grubu Bşk. 16

17 Vahit Erdem AKP Kırıkkale NATO Parlamenter Savunma Sanayi Asamblesi Türk Grubu Bşk. Müsteşarı, Büyükelçi Vedat Melik CHP Ş.Urfa Sanayici Yüksel Ç.oğlu CHP Artvin Adalet Kom. Üyesi Avukat Zülfü Livaneli CHP İstanbul Avrupa Konseyi Meclisi Yazar, Sanatçı BAB Asamblesi Üyesi Görüşülen milletvekillerinin bölgesel dağılımları ise aşağıdaki gibidir: Tablo 2: Görüşme yapılan MV lerinin bölgelere göre dağılımı Bölge AKP li MV CHP li MV sayısı Toplam sayısı İç Anadolu Ege Marmara Karadeniz Akdeniz Doğu Anadolu Güney Doğu Teze başlarken, küreselleşme tartışmalarına düşünsel katkıda bulunanların görüşlerini elde etmek için de mülakat yöntemi düşünülmüştür. Bu düşünce ile iki akademisyen ile görüşülmesine rağmen, görüşülecek düşünürlerin önemli bir kısmının Ankara dışında yaşamaları nedeni ile karşılaşılabilecek ulaşım, ekonomik ve pratik zorluklar gözönüne alınarak ve zaten ortaya koydukları çalışmalardan elde edilebileceği düşüncesi ile düşünürlerin görüşlerinin eserlerinden derlenmesine karar verilmiştir. Araştırma kapsamındaki düşünürlerin belirlenebilmesi için olasılıksız örnekleme (non-probability sampling) 5 ve kota örnekleme (quota sampling) 6 yöntemleri birlikte değerlendirilerek olasılıksız kota örnekleme metodu 5 Olasılıksız Örnekleme Metodu: Örneklemin, araştırma evrenindeki birey ve objelerden, eşit şansları oranında ya da rastlantısal olarak değil, belirli özellikler dikkate alınarak belirlenmesi yöntemi (Aziz, 1994: 57-58). 6 Kota Örnekleme: Örneklemin belirli kriterlere göre gruplandırılarak belirlenmesi yöntemi ((Aziz, 1994: 58-59). 17

18 kullanılmıştır. Bu yöntemin uygulanabilmesi için Türkiye de küreselleşmenin kültürel ve siyasal boyutuna ilişkin üretilen makale, kitap, bildiri ve söyleşi gibi bilimsel eserlerden hareket edilmiştir. Küreselleşme gibi sınırları belirsiz bir alanda, gazetelerde çok sayıda yazarlar tarafından oldukça fazla makale yazılmış olabileceği, böylesi bir dağınıklık içerisinde yol alabilmenin ve anlamlı bir sonuca ulaşabilmenin mümkün olmayabileceği nedenleri ile gazete yazıları uygulanacak olasılıksız kota örnekleme metodunun kapsamı dışında bırakılmıştır. Kitap, makale, bildiri ve söyleşi gibi bilimsel eserlerin Türkiye nin düşünsel yaşamını değerlendirmek için yeterli olacağı düşünülmektedir. Araştırma kapsamındaki düşünürlerin tespit edilebilmesi için öncelikle geniş çaplı bir literatür taraması yapılmıştır. Bu amaçla tarihinden önce yayınlanmış olmak kaydı ile Milli Kütüphane, Bilkent, ODTÜ A.Ü. SBF kütüphanesi ve bilimsel dergiler gözden geçirilmiş ve Milli Kütüphane Türkiye Makaleler Bibliyografyasından faydalanılmıştır. Sonuç olarak Türkiye de yazılan, kitap, makale ve bildiri ve söyleşilerden oluşan küreselleşmeyle ilgili 839 çalışma elde edilmiştir. Bu çalışmalar arasından küreselleşmeye ilişkin 2 ya da daha fazla eser verenler seçilerek, bunlar arasından eserlerinden en az birisi küreselleşmenin kültürel ya da siyasal boyutuna ilişkin olan düşünürler ayrılmış ve böylelikle 53 düşünüre ulaşılmıştır. Ulaşılan 53 düşünürden üçü eserlerine ulaşılamaması ya da eserlerinin çok geç tespit edilmesi nedeni ile değerlendirme dışı bırakılmış, kalan 50 düşünürün küreselleşmenin kültürel ya da siyasal boyutuna ilişkin çalışmaları araştırma kapsamına alınmıştır. 50 düşünürün küreselleşmeye ilişkin olarak toplam 181 çalışması bulunmaktadır. Bu sayı elde edilen 839 çalışmanın %21 ine karşılık gelmektedir. Ağırlıklı olarak akademisyenlerden ve az sayıdaki bürokrat, gazeteci ve yazarlardan oluşan araştırma kapsamındaki bu düşünürler, tezin ilerleyen aşamalarında, kullanım kolaylığı sağlaması açısından sadece düşünürler olarak adlandırılacaktır. Aksi belirtilmediği sürece düşünürler ifadesi, yukarıdaki biçimde belirlenen akademisyen, aydın, yazar ve bürokratlara işaret etmektedir. 18

19 Araştırma kapsamındaki düşünürlerin listesi, meslekleri ve küreselleşmeye ilişkin çalışma sayıları aşağıdaki gibidir: Tablo 3: Araştırma kapsamındaki düşünürlerin listesi Araştırma Küreselleşme Mesleği kapsamındaki ile ilgili düşünürler çalışma sayısı Ahmet Davudoğlu 2 Öğr. Üyesi/Başbakanlık Baş Danışmanı Ahmet İnsel 3 Öğretim Üyesi Ali Bulaç 2 Yazar Ali Rıza Büyüksulu 3 Öğretim Üyesi Ali Yaşar Sarıbay 5 Öğretim Üyesi Alparslan Işıklı 4 Öğretim Üyesi/YÖK Üyesi Anıl Çeçen 4 Öğretim Üyesi Aydın Çubukçu 2 Yazar Baskın Oran 4 Öğretim Üyesi Birgül Ayman Güler 3 Öğretim Üyesi Cem Somel 4 Öğretim Üyesi Coşkun Can Aktan 2 Öğretim Üyesi Çağlar Keyder 4 Öğretim Üyesi Deniz Ü. Arıboğan 2 Öğretim Üyesi Emre Kongar 2 Öğretim Üyesi Erol Manisalı 3 Öğretim Üyesi Feyzullah Eroğlu 3 Öğretim Üyesi Fikret Başkaya 4 Yazar Fuat Keyman 24 Öğretim Üyesi Gaye Yılmaz 5 Sendikacı Gencay Şeylan 2 Öğretim Üyesi Güliz Uluç 2 Öğretim Üyesi Gülten Kazgan 4 Öğretim Üyesi 19

20 Hayriye Erbaş 4 Öğretim Üyesi İbrahim Canbolat 2 Öğretim Üyesi İhsan D. Dağı 3 Öğretim Üyesi İlhan Tekeli 2 Öğretim Üyesi Kadir Cangızbay 3 Öğretim Üyesi Kadir Koçdemir 5 Yazar Korkut Boratav 5 Öğretim Üyesi Mehmet A. Kılıçbay 3 Öğretim Üyesi Mehmet Altan 3 Öğretim Üyesi Mehmet Yüksel 3 Öğretim Üyesi Mim Kemal Öke 4 Öğretim Üyesi Mithat Sancar 2 Öğretim Üyesi Mustafa Acar 4 Öğretim Üyesi Mustafa Erdoğan 2 Öğretim Üyesi Muzaffer İ. Erdost 2 Yazar Nimet Önür 4 Öğretim Üyesi Nuri Gürgür 3 Yazar Osman Ulagay 6 Gazeteci-Yazar Ömer Demir 3 Bürokrat/DİE Başkanı Ramazan Gözen 3 Öğretim Üyesi Rana Aslanoğlu 3 Öğretim Üyesi Sadun Aren 4 Öğretim Üyesi Servet Karabağ 2 Öğretim Üyesi Taner Timur 3 Öğretim Üyesi Veysel Bozkurt 2 Öğretim Üyesi Yasemin Özdek 4 Öğretim Üyesi Yusuf Erbay 4 Bürokrat/Yalova Valisi Tablo 4:Düşünürlerin mesleki dağılımı Akademisyen Bürokrat Yazar Sendikacı