Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Sayı: / 13 Nisan 2011 EKONOMĐ NOTLARI. Türkiye nin Đhracatı Đçin Alternatif Dış Talep Göstergeleri

Transkript

1 EKONOMĐ NOTLARI Türkiye nin Đhracatı Đçin Alternatif Dış Talep Göstergeleri Uğur Çıplak Okan Eren Ferya Öğünç Mesut Saygılı Özet: Türkiye de ihracat dinamiklerini açıklamak için yapılan çalışmalarda, genelde dış talep göstergesi olarak, OECD ve AB ülkeleri gibi genel tanımlı ülke gruplarına ilişkin makroekonomik büyüklükler kullanılmaktadır. Ancak tanım gereği bu göstergeler, ülkelerin ihracat içindeki paylarını ve son yıllarda Türkiye nin ülke ticaret kompozisyonundaki değişimi dikkate almamaktadır. Bu çalışmanın amacı, Türkiye nin mal ve hizmet ihracatı yoğunluğuna göre potansiyel dış talep gelişmelerini yansıtan alternatif göstergeler oluşturmaktır. Hesaplanan göstergeler, 2-28 döneminde, OECD ve Euro Bölgesi iktisadi faaliyetinin ima ettiğine göre daha hızlı bir dış talep artışına işaret etmektedir. Abstract: The studies on export dynamics in Turkey usually relies on macroeconomic aggregates of broadly defined country groups, such as OECD and EU countries, as a foreign demand indicator. However, by construction, these measures disregards the country shares in Turkish exports as well as the changes in foreign trade decomposition that Turkey experienced in recent years. Utilizing the intensity of Turkish goods and service exports, this study aims at constructing alternative indicators that may serve as a proxy for potential foreign demand. The indicators calculated in this study point to a faster external demand growth during 2-28 period than implied by the OECD and Euro area economic activity growth. 1. Giriş: Türkiye gibi gelişmekte olan ekonomilerde dış ticaret gelişmeleri ekonomik büyümede önemli rol oynamaktadır ve 21 krizleri gibi yurt içi talebin daraldığı dönemlerde ihracat, kriz sonrası toparlanma sürecini desteklemiştir. 21 krizi sonrası hızlı ekonomik toparlanmanın yaşandığı döneminde Türkiye nin altın hariç reel ihracatı, büyüme hızının çok üzerinde artmıştır. Öte yandan, ihracat kanalı, 28 yılının sonlarına doğru ortaya Ekonomi Notları 1

2 çıkan küresel krizde, yurt dışı şokların Türkiye ekonomisini olumsuz etkilediği kanallardan biri olarak ortaya çıkmıştır döneminde yıllık ortalama yüzde 13,8 olan ihracat büyüme oranı, 28 ve 29 yıllarında sırasıyla yüzde 4,9 ve yüzde -7,7 olarak gerçekleşmiştir. 21 yılında ise, küresel ekonominin toparlanmaya başlamasıyla, reel ihracatta yüzde 8,2 oranında bir artış gözlenmiştir. Bu bağlamda Türkiye nin büyüme dinamiklerinin doğru analiz edilebilmesi ve geleceğe yönelik sağlıklı tespitler yapılabilmesi için ihracatın yakından takip edilmesi gerekmektedir. Yurt dışı talep, gerek teorik gerek ampirik açıdan, ihracatın en temel belirleyicisi olarak öne çıkmaktadır. Dış talep değişiminin ihracat artışları üzerindeki önemi, Türkiye üzerine yapılan ampirik çalışmalarda da vurgulanmaktadır. 1 Ancak, yapılan analizler genelde dış talep göstergesi olarak, OECD ve AB ülkeleri gibi genel tanımlı ülke gruplarına veya belirli bir büyüklüğe sahip ekonomilere ilişkin makroekonomik büyüklükleri kullanmaktadır. Öte yandan, son yıllarda Türkiye nin ülke ticaret kompozisyonu yeni ihraç pazarlarının önem kazanması ile birlikte hızlı bir biçimde değişim göstermiştir. Bu durum, ihracat dinamiklerinin daha iyi anlaşılması bakımından, AB ve OECD ülkelerinin yanı sıra diğer ihraç pazarlarının da dahil edildiği alternatif göstergelerin önemini artırmaktadır. Ayrıca, AB ve OECD ülkeleri iktisadi faaliyeti gibi genel tanımlı istatistikler, ticaret ortaklarının dış ticaret içerisindeki göreli öneminden ziyade toplam büyüklüklerini yansıtmaları nedeniyle dış talep gelişmelerine ilişkin eksik bilgi sunmaktadır. Buna istinaden, çalışmanın amacı, Türkiye nin mal ve hizmet ihracatı yoğunluğuna göre dış talep gelişmelerini yansıtabilecek dört alternatif gösterge oluşturmaktır. 2. Alternatif Dış Talep Gösterge Tanımları Bu çalışmada hesaplanan dış talep göstergeleri, Türkiye nin ürettiği mal ve hizmetlere olan yurt dışı talepteki reel değişimi ülkelere göre ağırlıklandırarak ölçmeyi amaçlamaktadır: T t = N i= 1 w i * yt, i (1) Bu denklemde T t t zamanında gerçekleşen reel dış talep artış oranını, w i, i ülkesinin Türkiye nin ihracatındaki payını, y, i ülkesinin t zamanında gerçekleşen reel milli gelir büyümesini temsil etmektedir. 2 oluşturulan göstergeleri dört gruba ayırmak mümkündür: t i N ise analize dahil edilen ülke sayısıdır. Çalışmada 1 Daha geniş bilgi için bakınız Şahinbeyoğlu ve Ulaşan (1999), Aydın ve diğerleri (24), Sarıkaya (24) ve Aydın ve diğerleri (27). 2 Türkiye nin bu ülkelerdeki pazar payının dönemler arası değişmediği varsayılmış ve pazar payı büyümesi hesaplamalara dahil edilmemiştir. Ekonomi Notları 2

3 1. Đhracat payı ağırlıklı ve yurt dışı milli gelir büyüme hızı bazlı göstergeler. 2. Đhracat ve turizm ağırlıklı ve yurt dışı milli gelir büyüme hızı bazlı göstergeler. 3. Đhracat ve turizm ağırlıklı ve yurt dışı ithalat büyüme hızı bazlı göstergeler. 4. Đhracat payı ağırlıklı ve yurt dışı çeyreklik milli gelir büyüme hızı bazlı göstergeler. Đlk göstergede, ülkelerin milli gelir büyüme hızları ve ülkelerin Türkiye ihracatındaki payları kullanılmaktadır. Đkinci gösterge, ülke ağırlıklarının hesaplanmasında ülkelerin Türkiye nin ihracatındaki payına ek olarak Türkiye ye gelen turistlerin ülke kompozisyonunu da göz önüne almaktadır. Üçüncü gösterge grubunda, ikinci göstergeden farklı olarak y değişkeni için ülkelerin milli gelir büyüme hızları yerine toplam reel ithalat artış oranlarını kullanmaktadır. Son göstergede, ilk göstergede olduğu gibi, ülkelerin Türkiye nin ihracatında payları kullanılmakta fakat çeyreklik milli gelir büyüme hızı verilerinden faydalanılmaktadır. 3. Veriler Bu çalışmanın bir başka amacı, uluslararası kuruluşlar tarafından yapılan büyüme projeksiyonlarının toplulaştırılması suretiyle, Türkiye nin ihraç mallarına yönelik kısa-orta vadeli dış talep görünümünü yansıtacak bir endeks oluşturulmasıdır. Bu nedenle analize uluslararası kuruluşların reel milli gelir ve ithalat büyümeleri tahminleri sunduğu ülkeler dahil edilmiştir. Çalışmada hem yıllık hem de çeyreklik veriler kullanılmaktadır. Türkiye nin dış ticaret ve turizm verileri TÜĐK ten, analize dahil edilen ülkelerin yıllık milli gelir ve ithalat büyüme oranları IMF ve Economist Intelligence Unit (EIU) Viewswire veri tabanlarından alınmıştır. Çeyreklik milli gelir verileri için ise, gerçekleşmiş veriler Bloomberg den, tahminler Consensus Forecasts tan alınmıştır. Đhracat ağırlıklı dış talep göstergeleri, Türkiye nin ihracatının yaklaşık yüzde 8 ini temsil eden, ihracatta en yüksek paya sahip ilk 35 ülkenin verileri kullanılarak hesaplanmıştır. Đhracat ağırlıkları hesaplanırken, bu ülkelerin Türkiye'nin dönemi ihracatındaki payları kullanılmıştır. 3 Ancak, dönemine ilişkin reel ithalat artış tahminleri verisinin her bir ülke için mevcut olmaması nedeniyle, ithalat artış hızı bazlı göstergenin hesaplanmasında sadece 22 ülkenin verileri kullanılmıştır. 4 Çeyreklik verilerle hesaplanan göstergede ise, Türkiye ihracatında en fazla paya sahip ve verisi mevcut olan 58 ülke dahil edilmiştir. 5 Reel ihracat büyüme oranı Türkiye nin altın hariç ihracat miktar endeksindeki yüzdelik değişimi temsil etmektedir. 3 Milli gelir bazlı analize dahil edilen ülkeler: Almanya, Đngiltere, Đtalya, Fransa, ABD, Rusya, Đspanya, BAE, Romanya, Hollanda, Yunanistan, Đsviçre, Bulgaristan, Belçika, Đsrail, Đran, S.Arabistan, Ukrayna, Cezayir, Mısır, Polonya, Azerbaycan, Çin, Suriye, Libya, Danimarka, Avusturya, Đsveç, Kazakistan, Güney Afrika, Fas, Gürcistan, Tunus, Türkmenistan, Lübnan. 4 Đthalat bazlı analize dahil edilen ülkeler: Almanya, Đngiltere, Đtalya, Fransa, ABD, Rusya, Đspanya, Romanya, Hollanda, Yunanistan, Đsviçre, Bulgaristan, Belçika, Đsrail, Đran, Cezayir, Polonya, Çin, Danimarka, Avusturya, Đsveç, Güney Afrika. 5 Çeyreklik gösterge, veri kısıtı nedeniyle yıllık endekslere dahil edilen Türkiye nin önemli ticaret ortaklarından bazılarını kapsamamaktadır. Bu göstergenin temsil gücünü artırabilmek için hesaplamalara dahil edilen ülke sayısı artırılmıstır. Tüm bunlar değerlendirildiğinde yıllık ve çeyreklik göstergeler 21 yılında ihracat içerisinde sırasıyla yaklaşık yüzde 8 ve yüzde 73 temsil gücüne sahiptirler. Ekonomi Notları 3

4 4. Bulgular Bu bölümde, oluşturulan dış talep göstergelerinin ima ettiği ihracat dinamikleri incelenmektedir. Grafik 1 te, ihracat payı ağırlıklı büyüme göstergesi ile OECD ve AB büyüme oranlarının, analiz döneminde benzer eğilimler sergilediği gözlenmektedir. Ancak, 2-21 dönemi sonrasında, ihracat payı ağırlıklı küresel büyüme göstergesinin OECD ve AB büyüme oranından belirgin bir şekilde ayrıştığı görülmektedir. Hesaplanan ihracat payı ağırlıklı göstergenin 2 li yıllar boyunca OECD ve AB büyüme oranlarının üzerinde seyretmesi, Türkiye nin ihracatını artırdığı yeni piyasaların büyüme hızlarının göreli olarak OECD ve AB genelinden yüksek olmasından kaynaklanmaktadır. Ayrıca, 21 krizinin ardından Türkiye yeni ihraç pazarlarına yönelmiş, buna istinaden, 1999 yılında yüzde 69,9 olan OECD ülkelerinin toplam ihracatımızdaki payı 29 yılında yüzde 53,1 e gerilemiştir. Buna karşın bu dönemde Afrika ülkelerinin payı yüzde 6,2 den yüzde 1 a, Yakın ve Orta Doğu ülkelerinin payı da yüzde 9,7 den yüzde 18,8 e yükselmiştir. 12 Grafik 1. Đhracat Ağırlıklı Küresel Büyüme ve Reel Đhracat Büyüme Oranları Đhracat Ağırlıklı Küresel Büyüme OECD Euro Bölgesi Reel Đhracat (sağ eksen) Grafik 1 de dikkat çeken bir diğer nokta, ihracat artış oranlarının analiz döneminde dış talep göstergelerinden daha dalgalı bir seyir izlemesidir döneminde, önemli bir dış talep artışı olmamasına karşın, yurt içi talep daralması ve kur hareketleri sonucunda ihracatın yüksek oranda büyüdüğü görülmüştür. Öte yandan bu dönem dışında, bu göstergelerin ihracat artışı ile paralel hareket ettiği gözlenmektedir. IMF veri tabanı kullanılarak dış talep göstergelerinin döneminde ima ettiği talep artışı patikası Grafik 1 de mavi bölgede gösterilmiştir. Her bir gösterge, 211 yılı ve sonrasında istikrarlı bir dış talep toparlanmasına işaret etmektedir. Bununla birlikte, OECD ve Ekonomi Notları 4

5 Euro Bölgesi ülkelerine ilişkin göstergeler dış talepte nispeten yavaş bir toparlanma öngörürken, ihracat ağırlıklı küresel büyüme göstergesi daha yüksek oranlı bir talep artışına işaret etmektedir. 6 Alternatif olarak, dış talep göstergelerini, ülkelerin Türkiye nin ihracatındaki payına dayalı ağırlıklar yerine, turizm gelirlerini de içeren mal ve hizmet gelirleri bazlı ağırlıklar da hesaplamak mümkündür. Grafik 2 de, ihracat ağırlıklı seri ile turizm gelirlerinin ülke kompozisyonunu da göz önüne alan serinin oldukça benzer sonuçlar verdiği gözlenmektedir. 7 Dış talep göstergelerinin hesaplanmasında alternatif bir uygulama, dönem boyunca sabit ülke ağırlıkları yerine yıldan yıla değişen ülke ağırlıklarının kullanılmasıdır. Türkiye ihracatının ülke kompozisyonunun zamanla değişmesi nedeniyle sabit bir döneme ilişkin ağırlıkların kullanılması yanıltıcı sonuçlara yol açabilmektedir. Nitekim, Grafik 2 den de anlaşılacağı üzere, değişken ağırlıklı seri sabit ağırlıklıya göre dönem dönem farklılıklar göstermektedir. 27 yılı öncesinde değişken ağırlıklı seri sabit ağırlıklı serinin altında kalırken, 27 yılından itibaren bu durumun tersi gerçekleşmiştir. Bu gelişme, ağırlığı artan ülkelerin, ağırlığı azalanlara nazaran daha hızlı büyüdüğünü göstermektedir. Grafik 2. Đhracat ve Turizm Dahil Dış Talep Göstergeleri (yüzde değişim, ) Đhracat Ağırlıklı (Sabit) Đhracat ve Turizm Ağırlıklı (Sabit) Đhracat ve Turizm Ağırlıklı (Değişken) Bir başka alternatif dış talep göstergesinde, (1) numaralı denklemde yer alan y değişkeni için Türkiye nin ticaret ortaklarının milli gelir büyüme hızları yerine ülkelerin toplam reel ithalat büyüme oranları kullanılmıştır. Grafik 3 ten de anlaşılacağı üzere ithalat büyüme oranlarını ve döneminde OECD ve Euro Bölgesi ülkelerinde yıllık ortalama büyümenin sırasıyla yüzde 2.1 ve yüzde 1,7, ihracat ağırlıklı küresel büyümenin ise yüzde 2,9 olacağı öngörülmektedir. 7 Mal ve hizmet toplam talebine yönelik ağırlıklar, ülkelerin Türkiye ihracat ve turizm gelirlerindeki ağırlıkları birlikte dikkate alınarak yeniden hesaplanmıştır. Ekonomi Notları 5

6 değişken ihracat ve turizm paylarını kullanan bu gösterge, ticaret hacmi değişimlerini daha doğrudan ölçtüğünden dolayı, büyüme bazlı göstergeye kıyasla gerçekleşen reel ihracat artışlarını daha yakından takip etmektedir. Ancak, veri kısıtı nedeniyle analize dahil edilemeyen ülkelerden dolayı, söz konusu gösterge 2-27 döneminde ihracat artışlarını gerçekleşmeden daha düşük tahmin etmiştir. Grafik 3. Đhracat Ağırlıklı Küresel Büyüme ve Küresel Đthalat Talebi (yüzde değişim, ) Đhracat Ağırlıklı Küresel Büyüme Đhracat Ağırlıklı Küresel Đthalat Talebi Reel Đhracat Büyüme bazlı gösterge, 211 yılından itibaren kriz öncesi ortalama dış talep artış hızına yaklaşılacağını öngörürken, ithalat bazlı gösterge bu dönemde küresel kriz öncesi ortalamanın çok altında kalınacağını tahmin etmektedir döneminde milli gelir büyüme hızı bazlı göstergenin yıllık ortalama yüzde 3,1 büyüyeceği öngörülürken, ithalat büyüme hızı bazlı göstergenin yıllık ortalama yüzde 3,7 oranında artacağı tahmin edilmektdir. Ancak burada unutulmaması gereken bir nokta ithalat büyüme tahminlerini kullanan göstergenin toplam 22 ülke verisi ile elde edildiği ve Türkiye nin pazar payını artırdığı bazı önemli ülkeleri veri yetersizliği nedeniyle içermediğidir. 8 Dış talep gelişmelerini daha yüksek bir frekansta takip edebilmek amacıyla, Türkiye nin ihracat yaptığı ülkelerin çeyreklik reel büyüme oranları ve Türkiye nin toplam ihracatı içindeki payları kullanılarak alternatif bir gösterge oluşturulmuştur. Ülkelerin büyüme oranları çeyreklik reel Gayri Safi Yurtiçi Hasıla'nın bir önceki yılın aynı çeyreğine göre yüzdelik değişiminden elde edilmiş, hesaplamada kullanılan ağırlıkların çeyreklik dönemler itibarıyla değişmesine izin verilmiştir. Hesaplamaya, 21 yılı ilk çeyreği itibarıyla, Türkiye nin ihracatındaki toplam payı yaklaşık yüzde 73 olan toplam 58 ülke dahil edilmiştir. Ancak bu sayı, bazı ülke verilerinin başlangıç yılı olarak seçilen 1998 den sonra başlaması nedeniyle 8 Đki dış talep göstergesinin farklı tahminde bulunmalarının muhtemel bir sebebi de milli gelir ve ithalat büyüme tahminlerinin farklı veri kaynaklarından alınıyor olmasıdır. Büyüme tahminleri Consensus Forecasts ithalat tahminleri EIU veri kaynaklarından alınmaktadır. Ekonomi Notları 6

7 yıllara göre değişim göstermektedir. Gösterge, hem geçmiş dönem gerçekleşmelerinden hem de 21 ve 211 yıllarına ait Consensus Forecast büyüme tahminlerinden faydalanmaktadır. Grafik 4 te de görüleceği üzere, dış talep büyümesi ile reel ihracat büyümesi, dönemi dışında, genelde benzer eğilim sergilemektedir. Bu gösterge, dış talep büyümesinin 211 yılı sonuna kadar artmaya devam edeceğine fakat yine de krizden önceki seviyesinin altında seyredeceğine işaret etmektedir. 9 Grafik 4. Đhracat Ağırlıklı Küresel Büyüme ve Reel Đhracat Büyümesi (yıllık yüzde değişim, ) Đhracat Ağırlıklı Küresel Büyüme Reel Đhracat (sağ eksen) Son olarak, çalışmada oluşturulan milli gelir büyüme hızı ve ithalat büyüme hızı bazlı göstergeler ve EIU Viewswire veri tabanından elde edilen ülke milli gelir ve ithalat büyüme hızı tahminleri kullanılarak dönemi reel ihracat artış oranları tahmin edilmektedir. Bu tahminler oluşturulurken, döneminde reel ihracat büyümesinin dış talep göstergesine oranının, dönemi ortalamasına eşit olacağı varsayılmıştır. 9 Bu basit hesaplamaya göre döneminde, milli gelir büyüme hızı bazlı gösterge ortalama yüzde 1,2, ithalat büyüme hızı bazlı gösterge ortalama yüzde 5,6 reel ihracat artışı tahmin etmektedir (Tablo 1). Bu tahminler, döneminde yüzde 11,8 olarak gerçekleşen yıllık ortalama reel ihracat artışının gerisinde kalmaktadır. 9 Bu hesaplamada ihracat artışı fonksiyonunda olabilecek sabit katsayı ve kurlardan kaynaklanabilecek etkiler göz ardı edilmiştir. Ekonomi Notları 7

8 Tablo 1. Đhracat Büyüme Tahminleri (yıllık yüzde değişim, )* Gösterge Ortalama Küresel büyüme bazlı 9, 1, 1, 1,4 1,2 Đthalat büyümesi bazlı * Tüm göstergelerde değişken ülke ağırlıkları kullanılmıştır. 5,8 6, 5,2 5,7 5,6 5. Sonuç ve Değerlendirme Bu çalışmada Türkiye için farklı dış talep göstergeleri oluşturulmuştur. Göstergelerin ortak özelliği, ülkelerin Türkiye nin ihracat ve turizm gelirlerinde aldığı paylara göre ağırlıklandırılmasıdır. Çalışmanın bulguları, sadece ülke ihracat paylarının kullanıldığı göstergeler ile ihracat ve turizm gelirlerini baz alan göstergelerin çok benzer sonuçlar verdiği şeklindedir. Ancak, ülke ağırlıklarının sabit bir döneme ilişkin paylarını kullanmak yerine her dönem değişen paylara göre yeniden hesaplanmasının, sonuçları sınırlı bir şekilde farklılaştırdığı gözlenmektedir. Bunun temel sebebi, Türkiye ihracatının ülke kompozisyonunun son dönemlerde hızla değişmesidir. Özellikle dış ticarette önemli paya sahip olan OECD ülkelerinin 199 lardan 2 lere payının gerilediğini, bu ülkelerin yerini Afrika ve Yakın-Orta Doğu ülkelerinin aldığı görülmektedir. Ülke yoğunlaşma oranının gerilediği bu dönemde ihracat ağırlıklı küresel büyüme, OECD ve Euro Bölgesi gibi göreli olarak dar tanımlı dış talep göstergelerinden daha hızlı artmıştır. Uluslararası kuruluşların ülke milli gelir ve ithalat büyüme hızları tahminleri kullanılarak hesaplanan göstergelerin dönemine ilişkin ima ettiği dış talep artışı da çalışmada sunulmuştur. Milli gelir büyüme hızı bazlı göstergelere göre, döneminde ihracatın dönemi ortalamasının sınırlı ölçüde altında kalacağı öngörülmektedir. Đthalat büyüme hızı bazlı gösterge ise, yurt dışı talebin artış hızının uzun yıllar boyunca kriz öncesi seviyelerinin gerisinde kalacağına işaret etmektedir. Ekonomi Notları 8

9 Kaynakça Aydın, F., Çıplak, U. and Yücel, E. (24), Export supply and import demand models for the Turkish economy, The Central Bank of Republic of Turkey Working Paper No. 4/9. Aydın, F., H. Saygılı ve M. Saygılı (27), Empircal analysis of structural change in Turkish exports, CBRT Working Paper Series, WP No: 7/8. Sarıkaya, Ç. (24), Export dynamics in Turkey, Central Bank Review, 2, Şahinbeyoğlu, G. and Ulaşan, B. (1999), An empirical examination of the structural stability of export function, Central Bank of Turkey Discussion Paper No Ekonomi Notları, ekonomik gelişmelere dair tartışmalara zamanlı bir katkıda bulunmak ve TCMB bünyesinde Türkiye ekonomisi ve para politikası üzerine yapılan çalışmaların sonuçlarını kamuoyuyla paylaşmak amacıyla hazırlanan bir yayındır. Burada sunulan görüşler tamamıyla yazarlara aittir, dolayısıyla TCMB nin ya da çalışanlarının görüşlerini temsil etmeyebilir. Bu seri Yusuf Soner Başkaya nın editörlüğünde yayımlanmaktadır. Burada yer alan metnin tamamının başka bir yerde yayımlanabilmesi için TCMB den yazılı izin alınması gerekmektedir. Görüş ve öneriler için: Editör, Ekonomi Notları, TCMB Đdare Merkezi, Đstiklal Cad, No: 1, Kat:15, 61, Ulus/Ankara/Türkiye. Ekonomi Notları 9