TARIMDA GİRİŞİMCİLİK ALTERNATİFİ: SERADA DOMATES YETİŞTİRİCİLİĞİ. Prof.Dr.Sait ENGİNDENİZ Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü

Transkript

1 Engindeniz, S., (2015), Tarımda Girişimcilik Alternatifi:Serada Domates Yetiştiriciliği, Tarım Türk Dergisi, 53: TARIMDA GİRİŞİMCİLİK ALTERNATİFİ: SERADA DOMATES YETİŞTİRİCİLİĞİ Prof.Dr.Sait ENGİNDENİZ Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü 1. Giriş Günümüzde kırsal kesimde tarımsal üretim yapan üreticiler yanında, farklı alanda faaliyet gösteren girişimcilerin de tarımsal üretime yatırım yaptıkları görülmektedir. Özellikle dışsatıma yönelik sera sebzeciliği, hayvancılık, fidancılık, meyvecilik ve tarımsal ürünlerin işlenmesine yönelik yatırımlar ön plana çıkmaktadır. Günümüzde bir çok girişimcinin kendi uzmanlığı olmamasına rağmen tarımsal üretimi seçmesi, bu alanı stratejik olarak görmesinden kaynaklanmaktadır. Özellikle tarım ve onun alt dallarına geleceğin sektörü olarak bakılmaktadır. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı ve diğer kurumların yatırımcılara ve girişimcilere verdiği teşvik ve desteklerin artmasıyla birlikte tarımsal yatırımlara ilgi de artmıştır. Bu çalışmanın amacı, Türkiye de serada domates yetiştiriciliğinin ekonomik yönlerini analiz ederek, kırsal kesimde üreticiler ve girişimciler için alternatif bir yatırım alanı olma koşul ve olanaklarını değerlendirmektir. Çalışmada, daha önce yapılmış araştırma sonuçları yanında, Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) ve Akdeniz İhracatçı Birliklerinin (AKİB) verilerinden yararlanılmıştır. 2. Seracılığın Genel Özellikleri TÜİK in 2014 yılı verilerine göre Türkiye deki toplam sera alanlarının ( ha) %79 unu plastik sera alanları oluşturmaktadır döneminde plastik sera alanları %75, cam sera alanları ise %24 oranında artış göstermiştir. Seracılıktaki artışın en önemli nedenleri; turfanda sebzeye oluşan yüksek iç talep, seracılığın hızla arttığı yılların bir yıl öncesinde yatırımcıyı yeni sera kurmaya yönlendiren cazip ürün fiyatları, aile işletmeciliğinin ( m 2 aralığı) hakim olması, ek iş gücü ihtiyacının ortakçı sistemi ile çözülmüş olması ve bu sistemin işverenüretici konumuna geçişe olanak sağlamasıdır (Tüzel ve ark., 2010). Türkiye deki sera işletmelerini, büyüklükleri, seraların yapısal özellikleri, sera yapım ve üretim maliyetleri, iklimlendirme koşulları, teknoloji kullanımları gibi çeşitli özellikleri dikkate alınarak küçük aile işletmeleri ve modern işletmeler olarak ikiye ayırmak mümkündür. Küçük ölçekli aile işletmelerinde sera alanı 0.5 hektardan azdır. Modern işletmelerin büyüklükleri ise 1 hektardan başlamakta olup, ortalama sera alanı 3-4 hektardır (Tüzel ve ark., 2010). Alan bazında incelendiğinde, seralarda yetiştirilen ana ürün grubu sebzelerdir (%95.3), bunu kesme çiçek ve iç mekan bitkileri (%3.5) ile meyve türleri (%1.2) izlemektedir. Türkiye de 2014 yılında seralarda 4.63 milyon ton sebze, ton meyve ve 1.05 milyar adet süs bitkisi üretilmiştir. Serada üretilen sebze türleri arasında ilk sırada domates yer almakta, daha sonra sırası ile hıyar, biber ve patlıcan gelmektedir. TÜİK in 2014 yılı verilerine göre Türkiye de seralarda 3.02 milyon ton domates, ton hıyar, ton sivri biber ve ton patlıcan üretilmiştir ( 3. Sera Sebzeciliğine Yönelik Destek ve Teşvikler Türkiye de sera sebzeciliği halen farklı kurumlar tarafından desteklenmektedir yılında Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından örtü altında biyolojik mücadele yapan üreticilere 350 TL/dekar, biyoteknik mücadele yapan üreticilere ise 110 TL/dekar destek sağlamıştır. Ayrıca örtü altında iyi tarım uygulamalarıyla üretim yapan üreticilere 150 TL/dekar, Bombus arısı kullanan üreticilere koloni başına 60 TL, sera sigortası yaptıran üreticilere ise poliçe tutarının %50 si oranında destek sağlanmıştır ( Seracılığın yoğun olduğu bölgelerde bazı üreticiler özel danışmanlardan yararlanma yoluna gitmektedir. Özellikle girdi kullanımı ve yeni üretim tekniklerinin adaptasyonu açısından tüm bölgelerde tarımsal danışmanlık sisteminin geliştirilmesi kalite ve verimlilik açısından önemli 1

2 katkılar sağlayabilecektir. Nitekim Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından hazırlanan "Tarımsal Yayım ve Danışmanlık Hizmetlerine Destekleme Ödemesi Yapılmasına Dair Tebliğ (No:2012/41)" 12 Haziran 2012 tarih ve sayılı resmi gazetede yayınlanmıştır. Tebliğ uyarınca 3 dekar veya daha fazla alanda örtü altı tarımı yapan ve danışmanlık hizmeti alan üreticilere destek uygulanmaktadır. Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlükleri tarafından yürütülen Kırsal Kalkınma Yatırımlarının Desteklenmesi Programı kapsamında Alternatif Enerji Kaynakları Kullanan Yeni Seraların Yapımına Yönelik Yatırımlar desteklenmektedir. Destek tutarı KDV hariç olarak hazırlanmış proje tutarının %50 sine kadar hibe desteği olarak sağlanmaktadır. Bu hibe tutarı gerçek kişi başvurularında en fazla TL, tüzel kişi başvurularında ise en fazla TL olarak belirlenmiştir. Ayrıca, 2012 tarihli Yatırımlarda Devlet Yardımları hakkında Bakanlar Kurulu Kararına göre bölgesel teşvik uygulamaları kapsamında kurulacak asgari TL yatırım tutarına sahip 5 ile 40 dekar arası sera yatırımları, Genel Teşvik Uygulaması kapsamında KDV istisnası ve Gümrük Muafiyeti desteklerinden yararlanabilmektedir. 40 dekar üstü sera yatırımları ise, Bölgesel Teşvik Uygulaması kapsamında KDV İstisnası ve Gümrük Muafiyeti desteklerine ilave olarak Sigorta Primi İşveren Hissesi Desteği ve Kurumlar/Gelir Vergisi İndirimi desteklerinden yararlanabilmektedir. 19 Haziran 2012 tarihinde yayımlanmış olan Yatırımlarda Devlet Yardımları hakkında Bakanlar Kurulu Kararına göre 40 dekar ve üstü sera yatırımlarına, yatırım toplam tutarının en az tahsis edilecek arazinin rayiç değeri tutarında olması şartıyla hazine arazisi tahsis edilebilmektedir. Proje maliyetinin en az 5 milyon ABD doları olması karşılığında ve en az 10 kişiye 5 yıl süreyle istihdam taahhüdü verilmesi halinde, yatırımcılara ön izin işlemlerine gerek kalmaksızın doğrudan hazine arazisi tahsisi yapılabilmektedir. Yatırımcılarla yapılacak kullanma izni ve irtifak hakkı sözleşmeleri 49 yıldan fazla olamamaktadır. T.C. Ziraat Bankası kontrollü örtü altı (modern seralarda) üretme koşullarına sahip en az 1 dekar büyüklüğündeki seralarda "Örtüaltı inin Kayıt Altına Alınması Hakkında Yönetmelik" esaslarına uygun olarak örtüaltı yetiştiriciliği yaptığı Bakanlık tarafından tespit edilen ve Örtüaltı Kayıt Sisteminde (ÖKS) kayıt altına alınan işletmeler ile hazırladıkları fizibilite raporları Bakanlık İl/İlçe Müdürlüklerince onaylanan yeni kurulacak işletmelere seracılık kredileri sunmaktadır. Seracılık kredileri kapsamında; yatırıma yönelik giderlerin finansmanı amacıyla yatırım kredisi ve işletme giderlerinin finansmanı amacıyla işletme kredisi kullandırılmaktadır. Benze şekilde birçok özel banka sera kredileri kapsamında yatırım ve işletme kredisi kullandırmaktadır. 4. Sera Domatesi indeki Gelişmeler TÜİK in 2014 yılı verilerine göre domates üretimi yapılan sera alanlarının yaklaşık %75 ini plastik sera alanları oluşturmaktadır döneminde domates üretimi yapılan toplam sera alanı %5.77 oranında, domates üretimi ise %16.77 oranında artış göstermiştir (Çizelge 1). Çizelge 1: Türkiye de Sera Domatesi indeki Gelişmeler Yıllar Cam seralar Plastik seralar Toplam alanı (da) Kaynak: 2

3 Türkiye de sera domatesi üretimi çoğunlukla Akdeniz bölgesinde yapılmaktadır. Ege ve Marmara Bölgeleri bu açıdan önemli diğer bölgelerdir yılında Türkiye domates üretiminin %79.17 si Akdeniz Bölgesinden sağlanmıştır. Aynı yıl Ege Bölgesi %18.69, Marmara Bölgesi ise %1.07 oranında pay almıştır. Türkiye de sera domatesi üretimi iller düzeyinde incelendiğinde en önemli illerin Antalya, Muğla ve Mersin olduğu görülmektedir. Bu üç il 2014 yılında Türkiye üretiminin %92.73 ünü sağlamıştır (Çizelge 2). Çizelge 2: Türkiye de İllere Göre Sera Domatesi i (2014) İller Cam seralar Plastik seralar Toplam Antalya Muğla Mersin İzmir Burdur Manisa Diğer iller Toplam Kaynak: 5. Sera Domatesinin Pazarlanması Türkiye de üreticiler ürettikleri sera domateslerini çoğunlukla tüccar, mahalli alıcı veya pazarcılara satmaktadır. Bunun dışında, toptancı halleri ve bu hallerdeki komisyoncular ile işleme sanayindeki firmalar da önemli rol oynamaktadır. Son yıllarda sayıları artan Yaş Meyve Sebze Pazarlama Kooperatiflerinin bu yöndeki etkinliği çok azdır. Ayrıca, üretilen sebzelerin bir kısmının aracılar vasıtasıyla dışsatımı da gerçekleştirilmektedir (Kadanalı ve ark. 2008; Engindeniz ve ark., 2009; Engindeniz ve Coşar, 2011; Daka ve ark., 2012; Engindeniz, 2013). Türkiye de 2005 yılından itibaren bazı üreticiler Örtü Altı Sebze Üreticileri Birliği çatısı altında örgütlenmeye başlamışlardır. Halen ilçe bazında Antalya da beş (Merkez, Manavgat, Serik, Elmalı, Kumluca ve Kaş), Mersin de üç (Silifke, Erdemli ve Akdeniz), Kırklareli (Pınarhisar), İzmir (Menderes), Mersin (Aydıncık), Balıkesir (Merkez) ve Samsun da bir (Çarşamba), il bazında ise Sinop ta bir birlik bu amaçla faaliyet göstermektedir ( Halen çok az olmakla birlikte, zaman içerisinde bu birliklerin pazarlamadaki etkinlikleri de artacaktır. TÜİK verileri incelendiğinde döneminde üretici eline geçen ortalama sofralık domates fiyatının dalgalanma gösterdiği ve TL/kg arasında değiştiği, aynı dönemde tüketicilerin domates için ödedikleri ortalama perakende fiyatın ise TL/kg arasında değiştiği görülmektedir (Çizelge 3). Çizelge 3: Türkiye de Üretici Eline Geçen Sofralık Domates Fiyatları ve Pazarlama Marjı Yıllar Üretici eline geçen fiyat (TL/kg) (1) Perakende fiyat (TL/kg) (2) Pazarlama marjı (TL/kg) (2-1) Kaynak: Türkiye de açıkta ve seralarda üretilen domateslerin önemli bir bölümü yurtiçinde tüketilmekle birlikte, bir kısmının dışsatımı da gerçekleştirilmektedir. Ancak dışsatım, üretim 3

4 potansiyeli ile doğru orantılı değildir. Son yıllarda bazı kimyasal girdilerin çevre ve insan sağlığına olumsuz etkilerinin ortaya çıkmasıyla, Türkiye de ve diğer ülkelerde, bilinçli tüketiciler aldıkları sebzelerde hangi girdilerin, ne miktarda kullanıldığını araştırmaya başlamışlardır. Dolayısıyla serada yetiştirilen ürünlerde kullanılan girdiler kamuoyunda da tartışma konusu olmuştur (Engindeniz, 2013). Tüketiciler giderek organik ya da daha az kimyasal girdi ile üretilmiş sebze tüketmenin yollarını araştırmaktadır. Nitekim AB ülkeleri dışalımını yaptıkları sebzelerin iyi tarım uygulamaları ile kontrollü ve sertifikalı olarak üretilmesi şartını getirmiştir. Türkiye de AB ülkelerine sera sebzeleri satabilmek için bu şartları taşıyan sebzeler üretmelidir. AB nde pazarı istikrarlı hale getirmek ve taze meyve ve sebze yetiştiricilerine adil bir gelir düzeyi sağlamak üzere taze meyve ve sebze ortak piyasa düzeni hazırlanmıştır. Piyasa düzeni içinde serada yetiştirilen sebzeler için de pazarlama standartları düzenlenmiştir. Standartlar, iç pazar ve üçüncü ülkelerde tüketicilere ulaşacak ürünler için uygulanmaktadır. Bunlar ürün tanımı, kalite gerekleri, ölçü, tolerans, paketleme, sunum ve işaretlemeyi içermektedir (Engindeniz ve Coşar, 2011). Türkiye de 1 Ocak 2012 tarihinde 5957 sayılı Sebze ve Meyveler İle Yeterli Arz ve Talep Derinliği Bulunan Diğer Malların Ticaretinin Düzenlenmesi Hakkında Kanun yürürlüğe girmiştir. Kanunun amacı sebze ve meyve ticaretinin kaliteli, standartlara ve gıda güvenilirliğine uygun olarak yapılmasını sağlamak, toptancı hali içinde veya dışında işlem gören sebze ve meyvelere ilişkin bilgileri elektronik ortamda tutarak buna yönelik veri tabanı oluşturmaktır. Hal kanununda yapılan düzenlemeler ile kayıt dışı işlemleri azaltmak hedeflenmiştir. Bu çerçevede, malları satın alanlarca toptan satış bedeli üzerinden ödenen meblağ olarak tanımlanan hal rüsumu azaltılmıştır. Buna göre; toptancı halinde satılan mallardan %1, toptancı hali dışında satılan mallardan %2 oranında hal rüsumu tahsil edilmektedir. Ayrıca kanundaki bir diğer düzenleme ile, ticarete konu olan gıda ürünlerinin güvenilirliğinin sağlanması ve kalitesinin iyileştirilmesi amacıyla hal rüsumu bir teşvik aracı olarak kullanılmaktadır. İyi tarım uygulamaları kapsamında sertifikalandırılan ürünlerden ve organik tarım faaliyetleri esaslarına uygun olarak üretilen sertifikalı ürünlerden, hal rüsumu alınmamaktadır (Adanacıoğlu ve Yercan, 2012). AKİB in dönemi verileri incelendiğinde; Türkiye nin bu dönemdeki taze sebze dışsatımının dalgalanma gösterdiği, ancak domates dışsatım miktarının %2.87 oranında arttığı görülmektedir. Türkiye nin 2014 yılında taze sebze dışsatım değerinin yaklaşık %61 ini domates oluşturmuştur (Çizelge 4). Domates dışsatımı çoğunlukla Rusya Federasyonu, Almanya, Ukrayna, Bulgaristan, Romanya, Hollanda, Fransa, Irak, Suudi Arabistan, İngiltere ve Yunanistan a gerçekleştirilmektedir. Çizelge 4: Türkiye nin Domates Dışsatımındaki Gelişmeler Yıllar Dışsatım Miktarı Dışsatım Değeri (1000 $) Toplam taze sebze dışsatım değeri (1000 $) Toplam taze sebze dışsatım değeri içinde domatesin payı (%) Kaynak: 6. Sera Domatesinin Yatırım Özellikleri Antalya, Muğla, Mersin ve İzmir ilerini ve dönemini kapsayan bir araştırmada işletmeler genelinde olmak üzere; güz dönemi domates yetiştiriciliğinde yapılan masrafların plastik seralarda %2.19 unu toprak işleme, %57.19 unu materyal, %25.81 ini işgücü, %14.81 ini diğer masrafların; cam seralarda ise %1.89 unu toprak işleme, %51.52 sini materyal, % sını işgücü, %18.98 ini de diğer masrafların oluşturduğu saptanmıştır. Bahar dönemi domates yetiştiriciliğinde yapılan masrafların ise; plastik seralarda %1.94 ünü 4

5 toprak işleme, %55.19 unu materyal, %28.08 ini işgücü, %14.79 unu diğer masrafların; cam seralarda ise %1.99 unu toprak işleme, %46.56 sını materyal, %32.16 sını işgücü, %19.29 unu da diğer masrafların oluşturduğu saptanmıştır (Engindeniz ve ark., 2009). Ayrıca sera domatesinden elde edilen net gelirin saptanmasına yönelik yapılmış bazı araştırmaların sonuçları Çizelge 5 de sunulmuştur. Çizelge 5: Sera Domatesi inin Ekonomik Analiz Sonuçları Araştırma Bölgesi dönemi Sera örtü tipi Verim (kg/m 2 ) Ürün fiyatı ( /kg) Brüt Değeri ( /m 2 ) Toplam Masraf ( /m 2 ) Net Gelir ( /m 2 ) İzmir * Güz Plastik Muğla ** Tek ürün Cam Antalya ** Bahar Cam İzmir *** Güz (organik üretim) Plastik Kaynak: * Engindeniz, 2003; ** Engindeniz ve ark., 2009; *** Engindeniz ve Tüzel, 2002 Son dönemde girişimcilerin özellikle topraksız sera sebze yetiştiriciliğine yöneldikleri görülmektedir. Türkiye de topraksız tarım yapılan alanının halen 800 hektar civarında olduğu tahmin edilmektedir (Gül, 2013). Modern seralarda topraksız kültürle dışsatıma yönelik sebzeler üretilmektedir. Türkiye de topraksız tarım yapılan alanın yaklaşık %40 ı Antalya da yer almaktadır. Topraksız tarım yapılan alanın ise yaklaşık %85 inde domates üretimi yapılmaktadır ( Topraksız tarım modern seralarda tercih edilen bir tekniktir. Bunun da nedeni, yatırım masraflarının yüksek olduğu modern seralarda, üreticiler karlılığı sağlamak için yüksek verim ve kaliteye ulaşmak zorundadırlar. Türkiye de topraksız tarım yapan modern sera işletmelerinde ağırlıklı olarak sebze yetiştiriciliği yapılmaktadır. En önemli tür domatestir, özellikle salkım domates yetiştiriciliği yaygındır (Gül-Aydoğan ve ark., 2009). Ortalama domates verimi 30 ton/dekar düzeyindedir, verimin 40 ton/dekara çıkarılabileceği düşünülmektedir. Türkiye de topraksız tarım yapılan modern sera işletmelerinde arazi satın alma bedeli hariç olmak üzere, yatırım masrafı (topraksız tarım sistemleri dahil) plastik örtülü seralar için /m 2, cam seralar için ise /m 2 olarak hesaplanmaktadır (Tüzel ve ark., 2015). Domates üretiminde yıllık işletme giderleri (üretim, personel ve dışsatım giderleri), işletmenin büyüklüğüne bağlı olarak /dekar arasında değişmektedir. Bu nedenle modern işletmelerde, işletme büyüklüğü karlılığı büyük ölçüde etkilemektedir (Gül, 2013). Topraksız tarım, geleneksel tarzda toprakta yapılan yetiştiriciliğe kıyasla, teknik bilgi gerektiren bir yetiştiricilik şeklidir. Başlangıçta yapılan hataların üretime başladıktan sonra giderilmesi güç olacağından, özellikle yüksek yatırım gerektiren modern topraksız tarım işletmelerinde arazi seçimi, işletme tesisi, personel seçimi gibi her aşamada titiz davranılmalıdır. Türkiye de topraksız tarımın gelişimi açısından jeotermal alanlar yatırımcılara cazip fırsatlar sunmaktadır. Bu alanlara sera işletmesi kurmayı düşünen yatırımcıların, işletme yerini seçerken öncelikle sulama suyu varlığı ve kalitesi ile ilgili etütleri yaptırmaları gerekmektedir (Tüzel ve ark., 2015). Esasen Türkiye de bölgeler düzeyinde verimli çalışabilecek ve kaliteli üretim yapabilecek modern ve ekonomik sera tipleri ile optimum sera büyüklükleri belirlenmeli, yeni kurulacak seraların buna göre tesis edilmesi ve mevcut seraların modernizasyonu sağlanmalıdır. Nitekim, Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı 2015 yılı hedefleri doğrultusunda 10 ilde tarıma dayalı organize sera bölgesi kurmayı hedeflemektedir. Bu iller; Afyonkarahisar, Aydın, Denizli, Diyarbakır, İzmir, Konya, Kütahya, Manisa, Şanlıurfa ve Yozgat illeridir ( 5

6 7. Sonuç Arazilerin ekonomik kullanımına olanak sağlaması nedeniyle Türkiye de seracılığın önümüzdeki yıllarda da hızla artış göstermesi beklenmektedir. Türkiye, uygun iklimsel ve coğrafi koşullar, pazar ülkelere yakınlık, ucuz işgücü, sulama suyu miktarı ve kalitesi, alternatif yenilenebilir enerji kaynaklarının varlığı gibi nedenlerle seracılık açısından önemli avantajlara sahiptir. Ancak alan artışına paralel olarak üretimin de sürdürülebilir bir şekilde artması gerekmektedir. İnsan ve çevre sağlığının ön plana çıktığı günümüzde seralardaki üretim de ekonomik ve çevre dostu koşullarda gerçekleştirilmelidir. Gerek kırsal alandaki üreticiler, gerekse bu alana yatırım yapan girişimciler öncelikle mevcut ve potansiyel pazarları araştırmalı ve bu pazarların talebine uygun olarak üretimlerini yönlendirmelidir. Dolayısıyla üretimden önce pazar araştırmaları yapılmalıdır. Bununla birlikte, son dönemde dünyada giderek yaygınlaşan doğrudan pazarlamanın önemi de yadsınamaz. Bu çerçevede üreticiler ve girişimciler ürünlerini doğrudan tüketicilere ulaştırmanın yollarını da araştırmalıdır. Örneğin günümüzde internet kullanımındaki artışlar dikkate alındığında e-ticaret veya dijital pazarlamanın önemli bir alternatif olabileceği düşünülebilir. Bunun yanında, dışsatım firmalarına sözleşme ile üretim gerçekleştirilmesi bu alanda gelecek için de uygulanabilecek bir diğer modeldir. Esasen serada üretilen ürünlerin pazarlamasında üretici örgütlerinin oluşturulması ve etkin olarak çalışabilmesi sağlanmalıdır. Bu amaçla gerek yurtdışında, gerekse Türkiye nin farklı bölgelerindeki örnek ve başarılı örgütler (kooperatif, birlik, şirket vb.) izlenmeli ve diğer bölgelerde de oluşturulması sağlanmalıdır. Yararlanılan Kaynaklar Adanacıoğlu, H., Yercan, M., 2012., Yeni Hal Kanununun Tarım Kesimine Muhtemel Etkilerinin Değerlendirilmesi, 10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi, 5-7 Eylül, 2012, Konya, s Daka, K., Gül, A., Engindeniz, S., 2012, Muğla ilinde seralarda dışsatıma yönelik domates üretimi ve pazarlaması, E.Ü. Ziraat Fakültesi Dergisi, 49(2): Engindeniz, S., 2003, An Economic Analysis of Growing Conventional Greenhouse Tomatoes in Turkey, Practical Hydroponics and Greenhouses, 69: Engindeniz, S., 2013, Sera Sebzeciliğinde Pazarlama Alternatifleri, Tarlasera, 31: Engindeniz, S., Tüzel, Y., 2002, The Economic Analysis of Organic Greenhouse Tomato Production: A Case Study for Turkey, Agro Food Industry Hi-Tech, 13(5): Engindeniz, S., Yılmaz, İ., Durmuşoğlu, E., Yağmur, B., Eltez, R.Z., Demirtaş, B., Engindeniz, D., Tatarhan, A.H., Seralarda Güvenli Sebze inin Geliştirilmesi Açısından Girdi Kullanımının Analizi, Ziraat Mühendisleri Odası İzmir Şubesi Yayınları No:3, İzmir. Engindeniz, S., Öztürk Coşar, G., 2011, Greenhouse Tomato Production in Turkey, Practical Hydroponics and Greenhouses, 120: Gül, A., 2013, Progress in Soilless Cultivation in Turkey. Soil-Water Journal, 2 (2) : Gül-Aydoğan, N., Kidoglu, F., Gül, A., 2009, A Survey on the Current Status of Soilless Cultivation in Turkey, Acta Horticulturae, 807: Kadanalı, E., Saklıca, A., Dağdemir, V., 2008, Erzurum ili Uzundere Ilçesinde Serada Hıyar ve Domates Maliyeti ve Pazarlama Yapısı, 8.Türkiye Tarım Ekonomisi Kongresi, Haziran 2008, Bursa, s Tüzel, Y., Gül, A., Daşgan, H.Y., Öztekin, G.B., Engindeniz, S., Boyacı, H.F., Ersoy, A., Tepe, A., Uğur, A., 2010, Örtüaltı Yetiştiriciliğinin Gelişimi, TMMOB Türkiye Ziraat Mühendisliği VII. Teknik Kongresi, Ocak 2010, Ankara, 1.Cilt, s Tüzel, Y., Gül, A., Daşgan, H.Y., Öztekin, G.B., Engindeniz, S., Boyacı, H.F., 2015, Örtüaltı Yetiştiriciliğinde Değişimler ve Yeni Arayışlar, TMMOB Türkiye Ziraat Mühendisliği VIII. Teknik Kongresi, Ocak 2015, Ankara, 1. Cilt, s