ÖRTÜALTI ÜRET M S STEMLER

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2275 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1272 ÖRTÜALTI ÜRET M S STEMLER Yazarlar Doç.Dr. Erkan YASLIO LU (Ünite 1) Doç.Dr. Ercan fi MfiEK (Ünite 2, 3) Prof.Dr. Senih YAZGAN (Ünite 3) Yrd.Doç.Dr. Mehmet Ali DAYIO LU (Ünite 4-6) Prof.Dr. Yüksel TÜZEL (Ünite 7) Prof.Dr. Ayfle GÜL (Ünite 8) Yrd.Doç.Dr. Raflit Zeki ELTEZ (Ünite 9) Dr. Gölgen Bahar ÖZTEK N (Ünite 9) Prof.Dr. Sevgi PAYDAfi KARGI (Ünite 10) Prof.Dr. Semih TANGOLAR (Ünite 10) Editörler Prof.Dr. Ayfle GÜL (Ünite 7, 8, 9, 10) Doç.Dr. Erkan YASLIO LU (Ünite 1, 2, 3) Yrd.Doç.Dr. Mehmet Ali DAYIO LU (Ünite 4, 5, 6) ANADOLU ÜN VERS TES

2 Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K l ç Genel Koordinatör Yard mc s Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Ö retim Tasar mc s Yrd.Doç.Dr. Evrim Genç Kumtepe Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Ölçme De erlendirme Sorumlusu Ö r.gör. G. Tuba Türksavafl Grafikerler Nihal Sürücü Ayflegül Dibek Ufuk Önce Ali Burç Aç kkan Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Doç.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Örtüalt Üretim Sistemleri ISBN Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde adet bas lm flt r. ESK fieh R, Eylül 2011

3 çindekiler iii çindekiler Önsöz... ix Örtüalt Tar m... 2 ÖRTÜALTI YET fit R C L N N TANIMI, ÖNEM VE TAR HSEL GEL fi M... 3 Tan m... 3 Önemi... 3 Tarihsel Geliflimi... 4 ÖRTÜ T PLER... 6 Toprak Üzerine Serilen Örtüler... 6 Bitkilerin Üzerine Serilen Örtüler... 6 Gölge Evi... 6 SERA YER SEÇ M... 7 Ifl k... 7 klim Koflullar... 7 Rak m... 8 Su Kayna ve Kalitesi... 8 Zararl Tehdidi... 8 Toprak ve Topo rafya... 8 Yola Ba lant... 9 Kullan labilir flgücü Varl... 9 Özet Kendimizi S nayal m S ra Sizde Yan t Anahtar Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Sera Tipleri ve Yap Elemanlar...14 SERALARIN SINIFLANDIRILMASI VE SERA T PLER Kullan m Amac na Göre Sera Tipleri Kurulufl fiekillerine Göre Sera Tipleri Büyüklü üne Göre Sera Tipleri Yap skelet (Konstrüksiyon) Malzemelerine Göre Sera Tipleri Örtü Malzemelerine Göre Sera Tipleri Çat fiekillerine Göre Sera Tipleri Hareket Edebilme Özeliklerine Göre Sera Tipleri klimlendirme Sistemlerine Göre Sera Tipleri SERA YAPI ELEMANLARININ PLANLANMASI PLANLAMADA ETK L YÜKLER Sürekli Yükler Hareketli Yükler Rüzgâr Yükü Kar Yükü Ask ya Al nan Bitki Yükü Sera Üzerinde Çal flan flçi A rl Depremin Dinamik Yükü SERA YAPI ELEMANLARI ÜN TE 2. ÜN TE

4 iv çindekiler Temeller Sera skeleti Kolonlar ve Sera Duvar Çat ve Çat skeleti Çat Makas Afl klar Mertekler Rüzgârl klar Oluklar Örtü Malzemesi Kap lar Havaland rma Pencereleri Seralar n Boyutland r lmas Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar ÜN TE 4. ÜN TE Sera Taban n n Düzenlenmesi ve Sulama SERA TABANININ DÜZENLEMES Sera Do al Zemini Üzerinde Yetifltiricilik Masa (Tabla) Sistemi Raflar ve Çat Kirifllerinde Yetifltiricilik Alçak Tavalar (Hendek Tavalar ) Bank Sistemi Saks ve Torbalarda Yetifltiricilik Sera çi Yollar n n Düzenlenmesi SERALARDA SULAMA S STEMLER Ya murlama Sulama Yöntemi Üstten Ya murlama Toprak Yüzeyinde Ya murlama Sulama Sistemleri Damla Sulama Yöntemi Kapilar (Mat) Sulama Yöntemi Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Sera klimlendirme Tekni i SERADA KL M B LEfiENLER Enerji ve Kütle Dengesi GÜNEfi IfiINIMI IfiIK ve SICAKLIK Fotosentez Hava S cakl Bitki S cakl FOTOSENTEZ VE KARBOND OKS T TRANSP RASYON VE BA IL NEM... 61

5 çindekiler v Hava Hareketi PS KROMETR Duyulur Is tma fllemi Duyulur So utma fllemi Nemlendirme fllemi Nem Uzaklaflt rma fllemi Ara fllemler Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Sera Donan mlar HAVALANDIRMA S STEM Do al Havaland rma Zorlanm fl Havaland rma SER NLETME S STEM Fan-Petek Serinletme Sistemi PERDELEME S STEM Gölgeleme Perdesi Is Perdesi NEMLEND RME S STEM ISITMA S STEM KARBOND OKS T ENJEKS YON S STEM YAPAY AYDINLATMA S STEM SULAMA VE GÜBRE DOZAJ S STEM Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Seralarda Biliflim ve Otomasyon Teknolojisi MEKAN ZASYON VE OTOMASYON ELEKTRON K ÖLÇME TEKN Elektrik Ak m Nas l Oluflur? Analog Devreler Dijital Devreler SENSÖRLER Sensör Karakteristikleri S cakl k Sensörleri Nem Sensörleri Karbondioksit Sensörü Ifl n m Sensörleri Bas nç Sensörleri Seviye Sensörleri Toprak Nem Sensörü Elektriksel letkenlik (EC) - ph - Ak fl Sensörleri OTOMAT K KONTROL ÜN TE 6. ÜN TE

6 vi çindekiler Kontrol Stratejileri Kontrol Yöntemleri Kumanda Cihazlar Elektrik Motorlar ENDÜSTR YEL KONTROL S STEMLER MODERN SERALARDA TÜMLEfi K S STEM YÖNET M Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar ÜN TE 8. ÜN TE Seralarda Üretim Teknikleri I SERACILI IN GEL fi M TÜRK YE DE SERACILIK SERT F KALI ÜRET M Y TARIM UYGULAMALARI SERALARDA Y TARIM UYGULAMALARI Toprak Haz rl Organik Madde çeri inin Art r lmas Tuzlulu un Giderilmesi Toprak ph s n n Düzeltilmesi Toprak Dezenfeksiyonu Üretim Materyali Dikim Ask ya Alma ve Budama Meyve Tutumuna Yard m Bitki Besleme Sulama Malçlama Entegre Hastal k ve Zararl Yönetimi Entegre Hastal k Yönetimi Entegre Zararl Yönetimi Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Seralarda Üretim Teknikleri II TOPRAKSIZ TARIMIN GEL fi M TOPRAKSIZ TARIM TEKN KLER Su Kültürü Durgun Su Kültürü Akan Su Kültürü Aeroponik Substrat Kültürü Yataklarda Yetifltiricilik Torbalarda Yetifltiricilik Saks larda Yetifltiricilik

7 çindekiler vii Dikey Torbalarda Yetifltiricilik BES N ÇÖZELT S HAZIRLI I VE UYGULAMASI Su Varl ve Kalitesi Besin Elementlerinin Uygulanma Dozlar Çözeltinin Haz rlan fl Bitkilere Uygulanacak Çözeltinin Özellikleri Çözeltinin Uygulan fl TOPRAKSIZ TARIMIN ÇEVREYE ETK LER Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Serada Sebze Yetifltiricili i G R fi SERADA DOMATES YET fit R C L Botanik Özellikleri Kök Yaprak Gövde Çiçek Meyve Tohum klim stekleri S cakl k Ifl k Oransal Nem Sera çi Hava Hareketi Karbondioksit (CO2) Gübrelemesi Toprak stekleri Üretim Takvimi Çeflit Seçimi Fide Üretimi Dikim Bak m fllemleri Ask ya Alma ve Sard rma Budama Meyve Tutumuna Yard m Gübreleme ve Sulama Hasat, Verim ve Muhafaza Fizyolojik Bozukluklar Hastal k ve Zararl lar SERADA HIYAR YET fit R C L Botanik Özellikleri Kök Gövde Yaprak Çiçek Meyve ÜN TE

8 viii çindekiler Tohum klim stekleri S cakl k Ifl k Oransal Nem Sera çi Hava Hareketi Karbondioksit (CO2) Gübrelemesi Toprak stekleri Üretim Takvimi Çeflit Seçimi Fide Üretimi ve Dikim Bak m fllemleri Ask ya Alma ve Sard rma Budama Gübreleme ve Sulama Hasat, Verim ve Muhafaza Fizyolojik Bozukluklar Hastal k ve Zararl lar Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ÜN TE Örtüalt nda Ba c l k ve Meyvecilik ÖRTÜALTINDA BA CILIK ÖRTÜALTINDA MEYVEC L K Ülkemizde Örtüalt nda Yetifltirilen Meyveler Sert Çekirdekli Meyveler Yumuflak Çekirdekli Meyveler Akdeniz Meyveleri Üzümsü Meyveler Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Sözlük Dizin

9 Önsöz ix Önsöz Marjinal alanlar n de erlendirilebilmesi ve etkin kaynak (arazi, su, iflçilik, vb) kullan m sa lamas nedeniyle örtüalt yetifltiricili i art fl göstermektedir. Toprak veya bitkilerin üzerine serilen örtüler, alçak plastik tüneller, yüksek tüneller ve seralar gibi farkl yap lar söz konusu olmakla birlikte en geliflmifl örtüalt üretimi seralarda gerçeklefltirilmektedir. Bu nedenle bu kitapta esasen serac l k ele al nm flt r. On üniteden oluflan Örtüalt Üretim Sistemleri kitab uzaktan e itim amac yla haz rlanm flt r. Üniteler Örtüalt Yetifltiricili inin Tarihsel Geliflimi ve Sera Yeri Seçimi, Sera Yap Elemanlar ve Sera Tipleri, Sera Taban n n Düzenlenmesi ve Sulama, Sera klimlendirme Tekni i, Sera Donan mlar, Seralarda Biliflim ve Otomasyon Teknolojisi, Seralarda Üretim Teknikleri I: yi Tar m Uygulamalar, Seralarda Üretim Teknikleri II: Topraks z Tar m, Serada Sebze Yetifltiricili i, Örtüalt nda Ba c l k ve Meyvecilik konular nda temel bilgiler içermektedir. Ünitelerin bafllang c nda verilen Amaçlar m z ö rencilerin üniteyi okuduktan ve anlad ktan sonra neleri bilece i ve yapabilece ini göstermektedir. Kitapta yer alan konular daha iyi anlafl labilmesi için flekillerle desteklenmifl, baz önemli kavramlar ise yana ç kmalar ve farkl harf karakterleri ile vurgulanm flt r. Üniteler içinde Dikkat, Kitap ve nternet gibi uyar bölümleri ile ö renciler baflka kaynaklardan yararlanmaya yönlendirilmifltir. Her ünite içinde ö rencilerin düflünüp, tart - flarak çözüm aramalar na yönelik S ra Sizde ve Kendimizi S nayal m bölümleri yer almaktad r. Bu kitap konular nda uzman olan yazar kadrosunun çabalar sonucunda ortaya konmufl ve kitab n bas ma haz rlanmas özel bir ekibin özenli çal flmas sonucu gerçekleflmifltir. Kitab n haz rlanmas nda eme i geçen herkese teflekkür eder, tüm ö rencilere baflar lar dileriz. Editörler Prof.Dr. Ayfle Gül Doç.Dr. Erkan Yasl o lu Yrd.Doç.Dr. Mehmet Ali Day o lu

10 1ÖRTÜALTI ÜRET M S STEMLER Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Örtüalt tar m n n Türkiyedeki ve dünyadaki geliflimini aç klayabilecek, Kullan lan tüm örtü tiplerini s ralayabilecek, flletmecilik yönünden en uygun sera yerini belirleyebilecek bilgi ve beceriler kazanacaks n z. Anahtar Kavramlar Alçak tünel Sera Örtü tipleri Sera yeri seçimi çindekiler Örtüalt Üretim Sistemleri Örtüalt Tar m ÖRTÜALTI YET fit R C L N N TANIMI, ÖNEM VE TAR HSEL GEL fi M ÖRTÜ T PLER SERA YER SEÇ M

11 Örtüalt Tar m ÖRTÜALTI YET fit R C L N N TANIMI, ÖNEM VE TAR HSEL GEL fi M Tan m Örtüalt yetifltiricili i; bitkinin gereksinim duydu u çevre koflullar n n yapay yollarla yarat l p sürekli denetim alt nda tutuldu u, y l boyunca üretimi olanakl k lmas nedeniyle birim alandan yüksek verim al nmas n sa layan bir yetifltiricilik dal d r. Örtüalt tar m ; sera ve alçak plastik tüneller alt ndaki üretimi kapsamaktad r. Alçak plastik tüneller; bir yetifltiricilik dönemi için infla edilen, bitkileri düflük s - cakl k, rüzgâr, ya mur, dolu, kufl ve haflerelerden korumak amac yla bitki s ralar üzerine yar m daire kesitli yerlefltirilmifl iskeletlerin üzerinin yumuflak plastik örtülerle örtülmesi sonucu elde edilen yap lard r. Alçak plastik tünel alt nda yap lan bitkisel üretimde erkencilik amaçlan r. Seralar ise; iklim koflullar n n aç kta bitki yetifltirmeye elveriflli olmad dönemlerde, kültür bitkileri ile bunlar n tohum, fide ve fidanlar n n ekonomik olarak üretilmesi, yetifltirilmesi, sergilenmesi ve korunmas n olanakl k lan, uygun bir bitki geliflimi için ideal koflullar yaratmay ve y l boyunca üretim yapmay amaçlayan, içinde hareket edilebilen yüksek sistemli yap lard r. Sera yap elemanlar n n görevi, iyi bir bitkisel üretim sa lamak amac yla, bütün y l boyunca sera içi çevre koflullar n n ekonomik olarak ve bitkilerin iste ine yak n bir biçimde sa lanmas d r. Seralar ile alçak plastik tüneller aras ndaki farklar nelerdir? yi tasarlanm fl bir sera, bitki geliflimi için gerekli olan iklim koflullar n sa lamal, y l boyunca üretime olanak tan mal ve önemli iklim faktörlerini belirlenen op- DÜfiÜNEL M timum de erlere olabildi ince yak n olacak biçimde sa lamal d r. Bu nedenle, seralar n yüksek fl k geçirgenli ine, düflük s tüketimine, yeterli havaland rma SORU etkinli ine, yeterli yap mukavemetine ve yap n n tamam n n iyi bir mekanik davran fla sahip olmas, inflaat ve iflletme maliyetinin düflük olmas gerekir. D KKAT Önemi DÜfiÜNEL M SORU D KKAT Dünya nüfusu giderek artmakta, buna karfl n ekilebilir arazi varl erozyon, çölleflme, kentleflme vb. birçok faktörün etkisi alt nda giderek azalmaktad r. Bu durumda, artan nüfusu besleyebilmek için birim alandan elde AMAÇLARIMIZ edilen ürün miktar n AMAÇLARIMIZ 1 K T A P K T A P TELEV ZYON TELEV ZYON

12 4 Örtüalt Üretim Sistemleri Foto raf 1.1 Almanya da 18 inci yüzy lda yap lm fl bir narenciye seras art rmak gerekmektedir. Birim alandan elde edilen ürün miktar n art rmada en önemli araçlardan biri de örtüalt tar m d r. Ülkemizde de nüfus h zla artm fl, araziler parçalanarak küçülmüfltür. Nüfusun bölgesel da l m nda da önemli de ifliklikler ortaya ç km fl, tar msal nüfusun toplam nüfus içerisindeki pay 1923 de % 88 iken 2006 y l nda % 26,8 e inmifltir. Sera yetifltiricili i, ülkemizde iflsizli i azaltan, birim alandan daha fazla ürün al nmas n sa layan, nüfusu k rsal kesimde tutarak çarp k kentleflmeyi engelleyen önlemlerden biridir. Sera yetifltiricili i afla daki yararlar sa lamaktad r. Yetifltiricili in tüm y la yay lmas yla y lda birden fazla ürün al nmas, dolay - s yla birim alandan elde edilen gelirde art fl sa lan r. Seradan elde edilen ürünlerin pazara erken ya da geç ç kart lmas sorunu yoktur. Pazarda sürekli ürün bulunmaktad r. Birim alandan elde edilen verim ve ürün kalitesi artar. flletmede sürekli ifl oldu undan iflgücü yönünden y l boyunca büyük de ifliklik olmaz. Tar mdaki mevsimlik iflgücü gereksinimi süreklilik kazan r. Sera yap elemanlar ve ekipmanlar n n üretimiyle ilgili yeni sanayi kollar - n n geliflmesine yard mc olur. Tarihsel Geliflimi Koruma yap lar arac l yla bitkisel üretim için gerekli ortam yaratma çabalar Romal lara (MÖ 1 inci yüzy l) kadar dayanmaktad r. Roma mparatorlu u nun y k lmas yla birlikte, bu dönemdeki serac l k teknikleri de ortadan kaybolmufltur. Seralar, 15 inci yüzy l n sonlar ile 18 inci yüzy l aras nda ngiltere, Fransa ve Hollanda da tekrar görülmüfltür. Avrupa da yap lan ilk seralar özellikle narenciye bitkilerini k fl aylar nda korumak amac yla kullan lm flt r (Foto raf 1.1). Özellikle 1720 y - l nda seran n yanlar na duvar örülmüfl, çat ya fl ktan yararlanmak için pencereler yerlefltirilmifltir. Ticari anlamda sera yetifltiricili i 19 uncu yüzy l n sonlar nda bafllam fl ve 1945 ten sonra da h zl bir art fl göstermifltir. Seralar n ticari bir nitelik kazanmas yla birlikte seralarda kullan lan iskelet malzemesinde de bir de iflim gözlenmifl, ah-

13 1. Ünite - Örtüalt Tar m 5 flap iskeletin yerini çelik iskelet almaya bafllam flt r. Plastik filmlerin kullan lmaya baflland 1960 l y llar n bafllar na kadar cam seralar örtüalt tar m nda egemen olmufl, bu tarihten sonra da plastik seralar yay lmaya bafllam flt r. Plasti in tar mda kullan lmaya bafllanmas, örtüalt tar m aç s ndan dönüm noktas olmufl ve üretim l man (Akdeniz) iklimin hüküm sürdü ü bölgelere de kaym flt r. Günümüzde ABD, Japonya, Avrupa ve Akdeniz ülkelerinde serac l k yayg nd r. Avrupa n n güneyinde yer alan spanya, talya, Yunanistan baflta olmak üzere Almanya, ngiltere, Fransa ve Hollanda da sera yetifltiricili i oldukça geliflmifltir. Günümüzde serac l k, s tma ve so utma giderlerinin düflük oldu u nc enlemler aras nda kalan ülkelerde yay lmaktad r. K rk nc enlemin üzerine ç k ld - nda s tma giderleri, 30 uncu enlemin alt na inildi inde ise so utma giderleri h zla yükselmektedir. Günümüzde serac l n nc enlemler aras nda kalan ülkelerde SIRA yay lmas n n S ZDE nedeni nedir? 2 DÜfiÜNEL M Ülkemizde sera tar m n n bafllang c di er ülkelerle karfl laflt r ld nda oldukça DÜfiÜNEL M yenidir. Türkiye de örtüalt tar m 1940 l y llarda kamu kurulufllar taraf ndan Antalya ve çel de kurulan seralarla bafllam flt r. Deneme ve araflt rma SORU amac yla kurulan SORU bu ilk seralardan sonra sera tar m, tar mda plasti in kullan lmaya bafllad 1960 l y llardan itibaren yayg nlaflm fl, zamanla Ege, Marmara ve D KKAT Karadeniz Bölgesi ne yay lm flt r. Yetifltiricili i yap lan ürünler baflta sebze olmak üzere, kesme çiçek D KKAT ve iç mekân bitkileri ile meyvedir. Örtüalt üretim sistemlerinde yetifltiricili i yap lan sebze türleri domates, h yar, karpuz, biber, patl can, marul, fasulye, kavun, kabak ve çilek, meyve türleri ise muz ve asmad r. Ülkemizde 1990 y l nda yaklafl k ha olan örtüalt AMAÇLARIMIZ alan 2009 y l nda ,0 ha a ulaflm flt r. Bu alan n ,6 ha alçak tünel (%33), 7.704,6 ha yüksek tünel(% 13,6), 8.293,0 ha cam (%14,6) ve ,6 ha plastik sera (%38,8) alanlar ndan oluflmaktad r (Anonim, 2010) (fiekil 1.1). K T A P K T A P Ülkemiz sera varl n n % 90 Akdeniz sahil fleridinde, % 5 i ise Ege de yer almaktad r. Türkiye genelinde iller baz nda seralar n (alçak tünel hariç), % 47 si Antalya da, % 29 u Mersin de ve % 10 u da Mu la (Fethiye) dad r. TELEV ZYON TELEV ZYON %38.8 %33 NTERNET Alçak Tünel Yüksek Tünel fiekil 1.1 Örtüalt alanlar m z n NTERNET yap tipine göre da l m %14.6 %13.6 Cam Plastik Ülkemizde geleneksel sera iflletmelerinin yan nda, son y llarda büyük kapasiteli, uzman teknik personelin istihdam edildi i, iklim kontrolü yap lan, tam donan ml modern iflletmeler de yayg nlaflmaya bafllam flt r. Yüksek teknolojinin kullan ld bu iflletmelerde insan sa l na ve çevreye duyarl, özellikle ihracata yönelik bir üretim gerçeklefltirilmektedir.

14 6 Örtüalt Üretim Sistemleri ÖRTÜ T PLER Örtüalt yetifltiricili inde örtü kullan m n n birincil amac bitkiyi d fl etkilerden korumak ve bitki geliflimi için en önemli faktör olan fl n bitkilere yeterli oranda ulaflmas n sa lamakt r. Bu amaçla cam ve plastik örtüler kullan lmaktad r. Bunlar n yan nda, bitkiyi kum, kufl, böcek vb. haflerelerden korumak, buharlaflmay azaltmak, yabanc ot geliflimini önlemek gibi amaçlarla da plastik örtüler kullan lmaktad r. Toprak Üzerine Serilen Örtüler Plastik malçlar, örtüalt üretim sistemlerinde erkencilik ve yüksek verim için kullan lmaktad r. Piyasada beyaz, gri, siyah, mavi vb. renklerde bulunmaktad r. Siyah renkli malçlar yabanc ot geliflimini önlerken, fleffaf malçlar topra n korunmas n ve toprak neminin tutulmas n sa lamas n n yan nda topra n s nmas na da yard mc olur. Malç kullan lmas n n yararlar afla daki gibi özetlenebilir: Yabanc otlar n geliflmesini engelleyerek bitki besin maddelerinin bitkiler taraf ndan daha etkin bir flekilde kullan lmas n sa lar. Toprak yüzeyinden oluflacak buharlaflmay azaltarak topraktaki nemin tutulmas n sa lar ve tuz birikimini önler. Ürünlerin toprakla temas n önledi inden kay plar önler, kaliteyi art r r. Hastal k ve zararl lara karfl bitkiyi korur. Örne in, yaprak galeri kurduyla mücadelede malç kullan m etkili bir önlemdir. Bitkilerin Üzerine Serilen Örtüler Bitki üzerine serilen örtülerin en yayg n kullan lan dokunmam fl gözenekli plastiklerdir. Bu örtüler, s örtüsü olarak kullan lmas n n yan nda bitkiyi kum, kufl, böcek ve haflerelerden korumak amac yla da kullan lmaktad r. Gölge Evi Son y llarda, pestisit kullan m n azaltmas, geleneksel seralardan daha düflük maliyetle infla edilebilmesi ve bitki mikroklimas üzerine etkilerinin az oldu una inan lmas nedeniyle, zararl lar n (böceklerin) içeri giriflinin engellendi i gölge evi üreticiler taraf ndan yayg n bir biçimde kullan lmaktad r. Ayn zamanda, meyve kalitesini art rmas ve su kullan m n azaltmas nedeniyle meyve yetifltiricili inde de kullan m giderek artmaktad r. Gölge evinde yetifltiricili in yararlar afla daki gibi özetlenebilir. Gölgelemeyle optimum de erin üzerindeki solar radyasyondan korunma sa lamas, Bitkileri rüzgâr ve doludan koruma, Termal koflullar iyilefltirme, Böceklerin yap içerisine giriflini engelleme. Gölge evlerin en ilginç özelli i pasif yap lar olmas d r. Bitki yetifltirme ortam n düzenleme araçlar na sahip de ildir. Bu yönüyle tam iklim kontrolüne sahip seralardan tamamen farkl d r. Beyazsinekler ve daha büyük böcekler taraf ndan bulaflt r lan virüs hastal klar - n n önlenmesi için 0,19-0,29 milimetre boyutunda gözlere sahip tüller kullan lmaktad r. Göz çaplar n n bu derece küçük olmas havaland rma etkinli ini, dolay s yla iç ortam s cakl n ve nem miktar n olumsuz etkilemektedir.

15 1. Ünite - Örtüalt Tar m 7 SERA YER SEÇ M Serada yetifltirilen bitkilerden optimum düzeyde verim alabilmek için uygun çevre koflullar n n yarat lmas gerekmektedir. Bunun da ilk ad m uygun bir sera yeri seçimidir. Kârl bir üretim için; seçilen yerin serac l k yönünden uygun olmas, seran n yönlendirmesinin do ru yap lm fl olmas ve uygun bir avlu düzeni oluflturulmas yaflamsal öneme sahiptir. Yönlendirmede uygun çözümü bulmada sera kurulacak yerin enlem derecesi, sera tipi, çat e imi ve çat tipi ile mevsim etkilidir. Genelde, yap elemanlar ndan kaynaklanan gölgelemeyi önlemek için seran n uzun ekseni do u-bat yönünde yönlendirilir. Sera kurulacak yer 40 nc enlemin üzerinde bulunuyorsa do u-bat yönlendirmesine daha fazla önem vermek gerekir. Özellikle, Kuzey Yar m Küre de bu flekilde yönlendirmeyle k fl mevsiminde güneflten yararlanma olana art r lm fl olur. Sera al n duvar n n egemen k fl rüzgârlar n n esti i yöne yönlendirilmesiyle s tma giderleri de azalt labilir. Sera uzun ekseni, günefllenme etkisinin az oldu u yerlerde do u-bat, fazla oldu u yerlerde kuzey-güney do rultusunda olmal d r. Çat elemanlar n n sera taban nda oluflturaca- sürekli gölgeleme etkisini gidermek için genifl aç kl kl ya da blok seralar n kuzey-güney yönünde yerlefltirilmesi tercih edilir. Sera yeri seçiminde dikkate al nmas gereken belli bafll faktörler aras nda fl k, iklim koflullar, rak m, su kayna ve kalitesi, zararl tehdidi, toprak ve topo rafya, yola ba lant, kullan labilir iflgücü varl say labilir. Al n duvar, bireysel seralarda seran n k sa ön cephesi. Bir sera iflletmesinin baflar s n etkileyen yer seçim kriterleri nelerdir? Ifl k DÜfiÜNEL M Bitkiler fotosentez için fl a gereksinim duyarlar. Bulutlu günlerde bitkilerin fotosentez miktar ve buna ba l olarak da büyüme ve verim yeteneklerinde bir azalma meydana gelir. Bu nedenle y l boyunca, özellikle de k fl aylar nda SORUgünefllenme- nin fazla oldu u yerler sera yeri olarak tercih edilmelidir. Bitkilerin günefllenme gereksinimlerindeki farkl l k bölgesel düzeyde farkl sera tiplerinin D KKAT ortaya ç kmas - na yol açmaktad r. 3 DÜfiÜNEL M SORU D KKAT klim Koflullar Sera kurulacak bölgede deniz, göl, akarsu gibi bir su kütlesinin bulunmas o bölgede l man bir iklimin egemen olmas na yol açmaktad r. Örne in AMAÇLARIMIZ deniz k y s nda bulunan bölgelerde gece gündüz aras ndaki s cakl k fark iç bölgelere oranla daha AMAÇLARIMIZ düflüktür. A açlar, da lar veya di er engeller özellikle sabah ve ö leden K Tsonralar A P seralarda gölgeleme etkisi yapabilir. K T A P Baz bölgelerde y l n belirli zamanlar nda bulut ve sis oluflumunun meydana gelebilece i unutulmamal d r. Örne in, baz da s ralar n n rüzgâr TELEV ZYON almayan yönüne bakan kuytu yerler veya sahile yak n alanlar bu aç dan iyi analiz edilmelidir. TELEV ZYON Rüzgâr h z n n yüksek olmas sera s s n n emme yoluyla d flar ya ç k fl n art r r. Dolay s yla sera içinde arzu edilen s cakl n oluflturulabilmesi için daha fazla s enerjisi harcanmas na yol açar. Ayr ca, fliddetli rüzgâr sera yap NTERNET elemanlar na da zarar NTERNET verebilir.

16 8 Örtüalt Üretim Sistemleri Rak m Bir yerin deniz seviyesinden olan yüksekli i yaz aylar nda görülen maksimum s - cakl k ile k fl aylar nda görülen minimum s cakl etkilemektedir. Rak m uygun olan bir yerin seçilmesiyle k fl aylar nda s tma giderleri, yaz aylar nda ise so utma giderleri azalt labilir. Su Kayna ve Kalitesi Sera yetifltiricili inde, sulama, s tma, so utma, nemlendirme, elde edilen ürünlerin temizlenmesi ve ilaçlar n seyreltilmesi gibi kültürel ifllemlerde kullan lmak üzere yeterli miktarda ve kaliteli bir su kayna n n bulunmas oldukça önemlidir. Su kayna olarak akarsular, göller gibi yerüstü su kaynaklar n n yan nda aç lan artezyen ve derin kuyularla yeralt suyundan veya içmesuyu flebekesinden yararlan labilir. Gereksinim duyulan su miktar sulanacak alan n büyüklü üne, yetifltirilen bitki türüne, hava koflullar na, y l n hangi döneminde bulunuldu una ve havaland rma veya s tma sisteminin çal flt r l p çal flt r lmama durumuna göre de ifliklik gösterir. Sulama için maksimum su gereksinimi lt/m 2 aras ndad r (Anonim, 1994). Su kayna ne kadar güvenilir olursa olsun mutlaka analiz edilmelilidir. Su kayna - n n toplam tuz konsantrasyonunun belirli bir düzeyin alt nda olmas gerekir. Çözünebilir mineral elementlerin yüksek oldu u sulara kimyasal gübre ilave edilmesi toplam tuz konsantrasyonunu art rmaktad r. Su kayna n n tuz içeri ine iliflkin üst limitler Çizelge 1.1 de verilmifltir. Çizelge 1.1 Su kayna tuz konsantrasyonu üst limit de erleri (ppm) Kaynak: ag.arizona.edu/ceac/ sites/ag.arizona.edu. ceac/files/pls217nbc H11_0.pdf Kimyasal Gübre Kullan lmas Durumunda SO 4 < 240 ppm Fe < 5 ppm Ca < 120 ppm Zn < 5 ppm Mg < 24 ppm Mn < 2 ppm K < 10 ppm B < 0.8 ppm P < 5 ppm Cu < 0.2 ppm NO 3 < 5 ppm Mo < 0.02 ppm Cl < 140 ppm Kimyasal Gübre Kullan lmamas Durumunda Na <50 ppm F < 1 ppm Al < 5 ppm Zararl Tehdidi Sera yeri seçilirken arazide zararl böceklerin konaklad mevcut tar m alanlar ndan uzakta olmas na özen gösterilmelidir. Zararl böcekler içerisinde beyazsinek, yaprak biti, örümcekler (akarlar) ve kirpikkanatl (trips) say labilir. Drenaj, fazla suyun uzaklaflt r lmas ifllemine verilen add r. Toprak ve Topo rafya Bitkisel üretimde verim ve kaliteyi etkileyen en önemli unsurlardan biri olmas nedeniyle sera kurulacak yerin topra n n kaliteli olmas gerekmektedir. Sera topra olarak geçirgen, besin içeri i zengin yani verimli, su tutma yetene i iyi, drenaj, tafll l k sorunu olmayan derin topraklar idealdir. T nl kumlu ve kumlu topraklar en çok tercih edilen topraklard r.

17 1. Ünite - Örtüalt Tar m 9 Bitkilerin tezgâhlar, saks lar veya özel yetifltirme ortamlar nda yetifltirimesi durumunda toprak sera yeri seçiminde önemli bir faktör olmamaktad r. Alt tabakas geçirimsiz olan yerlere sera kurulmas zorunlulu u varsa, sulama ve ya fl sular yla taban suyu seviyesinin yükselebilece i göz önünde tutularak, drenaj sorunlar giderilmeli ve sera taban yükseltilmelidir. Taban suyu derinli inin azalmas, topra n so umas na, havas z kalmas na ve bitki köklerinin hastalanmas na neden olaca ndan, taban suyu derinli inin en az 1 m olmas gerekir. Seradan gelen yükler zemin taraf ndan tafl nd ndan sera topra n n yük tafl - ma kapasitesi yeterli düzeyde olmal d r. Yük tafl ma kapasitesi olarak 2-2,5 kg/cm 2 önerilmektedir. Gevflek yap l topraklar üzerinde kurulacak seralar n inflaat maliyeti daha yüksek olur. Çünkü bu tür zeminlerde yap emniyeti nedeniyle sera temeli daha derine indirilmekte ve temelde kullan lan malzemelerde bir art fl gözlenmektedir. Arazi topo rafyas da yer seçiminde etkilidir. Arazinin e imi ve e im yönü de dikkate al nmal d r. K fl güneflinden yararlanma ve kuzey rüzgârlar ndan korunma yönünden arazi e iminin güney ya da güneydo uya bakmas arzu edilir. Çok e imli alanlarda sera kurulmas, tesviye ve dolgu yap m n gerektirmesi, iflgücü kullan m yönünden güçlükler yaratmas nedeniyle tercih edilmemektedir. Ya fll iklime sahip bölgelerde, ya fl sular n n tahliyesinin güç oldu u çok düz alanlar da sera yeri için uygun de ildir. Sera yap m için % 0,5-1,5 aras nda e ime sahip alanlar uygundur. Yola Ba lant Elde edilen ürünün bozulmadan pazara ulaflt r labilmesi için sera kurulacak yerin mutlaka ifllek bir yola ba lant s olmal d r. Ayr ca, sera örtü malzemesi ve yap elemanlar n n tafl nmas, gübre, ilaç, yak t, alet ekipman vb. girdilerin kolayl kla seraya ulaflt r labilmesi yönünden de yola ba lant oldukça önemlidir. Ürünün zarar görmeden ve görünümü bozulmadan tafl nabilmesi için yol kalitesi iyi olmal d r. Ulafl mda kara yolu ve demir yolu kullan labilece i gibi ekonomik yönden uygun olmas durumunda hava yolu da tercih edilebilir. Seran n yola çok yak n olmas durumunda, özellikle trafik nedeniyle oluflan toz örtü materyalinin kirlenmesine, dolay s yla fl k geçirgenli inin azalmas na yol açmaktad r. Kullan labilir flgücü Varl Serac l k y l boyunca üretim yap lan ve yo un iflgücü kullan lan bir sektör oldu- undan, ek iflgücüne gereksinim duyulmaktad r. Budama, yetifltirme, hasat ve paketleme ifllemlerini yerine getirebilecek nitelikli iflgücünün yak n çevreden sa lanabilir olmas na özen gösterilmelidir. Bunlar n d fl nda elektrik, telefon, internet vb. hizmetlere yak nl k, pazara yak nl k, termal ve jeotermal enerji kaynaklar n n varl, baca gazlar ve toz oluflumuna yol açan sanayi bölgelerine olan uzakl k gibi faktörler de dikkate al nmal d r.

18 10 Örtüalt Üretim Sistemleri Özet A MAÇ 1 Örtüalt tar m n n Türkiye deki ve dünyadaki geliflimini aç klamak Örtüalt üretim sistemleri içerisinde alçak tüneller ve seralar yer almaktad r. Alçak tüneller daha çok erkencilik sa lamak amac yla bir üretim dönemi için infla edilen plastik örtülü yap lard r. Seralar, bitkiler için uygun çevre koflullar n n yapay olarak yarat ld, y l boyunca üretime olanak sa layan, bitkileri d fl etkilere karfl koruyan ve içerisinde hareket edilebilen yüksek yap lard r. Örtüalt tar m Romal lara kadar dayanmaktad r. Bunu 15 inci yüzy l n sonlar yla 18 inci yüzy l aras nda yap lan koruma amaçl seralar izlemifltir. Plastik filmlerin yayg nlaflmaya bafllad 1960 l y llara kadar örtüalt tar m nda cam seralar egemen olmufl, bu tarihten sonra plastik seralar giderek yayg nlaflm flt r. Sera yetifltiricili i, birim alandan daha kaliteli ve daha fazla ürün al nmas n sa lamas, y l boyunca istihdam yaratmas, yap elemanlar n n üretimiyle ilgili yan sanayi kollar n n geliflmesini sa lamas, ihracat yoluyla ülkeye döviz girdisi sa lamas nedeniyle oldukça önemli bir sektördür. Ülkemizde bafllang c 1940 l y llarda kamu kurulufllar taraf ndan Antalya ve çel de kurulan seralara dayanan örtüalt tar m, tar mda plasti in kullan lmaya baflland 1960 l y llardan itibaren iklim koflullar n n uygun oldu u bölgelere yay lm flt r. Dünyadaki geliflmelere paralel olarak ülkemizde de önemli geliflmeler kaydedilmifl, büyük kapasiteli, iklim kontrollü modern iflletmeler yayg nlaflmaya bafllam flt r. A MAÇ 3 flletmecilik yönünden en uygun sera yerini belirlemek Serac l ktan arzu edilen yarar n sa lanabilmesinde sera kurulacak yerin özellikleri oldukça önemlidir. Bu nedenle sera yeri seçilirken belirli faktörler dikkatle incelenmelidir. Sera yeri seçiminde etkili olan bafll ca faktörler: fl k, iklim koflullar, rak m, su kayna ve kalitesi, zararl tehdidi, toprak ve topo rafya, yola ba lant, kullan labilir iflgücü varl, telefon, elektrik, internet gibi çeflitli hizmetlere eriflim kolayl, pazara yak nl k, enerji kaynaklar n n varl d r. A MAÇ 2 Kullan lan tüm örtü tiplerini s ralamak Sera yetifltiricili inde kullan lan belli bafll örtü tipleri cam ve plastiktir. Bunlar n yan nda, bitkiyi kum, kufl vb. zararl lardan korumak, buharlaflmay azaltmak, yabanc ot geliflimini önlemek gibi amaçlarla toprak ve bitki üzerine serilen plastik örtülerle gölge evler de kullan lmaktad r.

19 1. Ünite - Örtüalt Tar m 11 Kendimizi S nayal m 1. Afla dakilerden hangisi iyi tasarlanm fl bir serada bulunmas gereken özelliklerden de ildir? a. Bitki geliflimi için gerekli olan iklim koflullar n sa lamas, b. Ifl k geçirgenli inin düflük olmas, c. Y l boyunca üretime olanak tan mas, d. Önemli iklim faktörlerini belirlenen optimum de erlere olabildi ince yak n olacak biçimde sa lamas, e. Düflük s tüketimine sahip olmas. 2. Dünyada ticari anlamda sera yetifltiricili i ne zaman bafllam flt r? a. MÖ 1 inci yüzy l b. 15 inci yüzy l c. 19 uncu yüzy l n sonlar d. 18 inci yüzy l n bafllar, e. 17 nci yüzy l 3. Afla dakilerden hangisi malç kullan lmas n n yararlar ndan de ildir? a. Toprakta nem tutulmas n önler, b. Yabanc ot geliflimini engeller, c. Toprak yüzeyinden oluflan buharlaflmay azalt r, d. Ürün kalitesini art r r, e. Hastal k ve zararl lara karfl koruma sa lar. 4. Afla dakilerden hangisi iyi bir sera topra nda bulunmas gereken özelliklerdendir? a. Geçirgenli inin düflük olmas, b. Besin içeri inin düflük olmas, c. Su tutma yetene inin düflük olmas, d. S olmas, e. Drenaj sorunun bulunmamas. 5. K fl güneflinden yararlanma ve kuzey rüzgârlar ndan korunma yönünden arazi e iminin hangi yöne bakmas arzu edilir? a. Kuzey b. Bat c. Kuzeybat d. Güney e. Do u 6. Afla dakilerden hangisi örtüalt üretim sistemlerinde yetifltiricili i yap lan sebze türlerinden de ildir? a. Domates b. Karpuz c. Asma d. H yar e. Fasulye 7. Sera kurulacak arazinin sahip olmas gereken e im de eri afla daki seçeneklerin hangisinde do ru verilmifltir? a. % 0,5-1,0 b. % 1,0-1,5 c. % 1,0-2,0 d. % 1,0-2,5 e. % 0,5-1,5 8. Afla dakilerden hangisi gölge evlerde yetifltiricili in yararlar ndan de ildir? a. Maliyetinin geleneksel seralardan daha yüksek olmas, b. Bitkileri rüzgâr ve doludan koruma, c. Termal koflullar iyilefltirme, d. Böceklerin yap içerisine giriflini engelleme, e. Gölgelemeyle solar radyasyondan koruma sa lamas, 9. Ülkemizde en fazla sera varl na sahip olan il afla - dakilerden hangisidir? a. Yalova b. Antalya c. Mu la d. zmir e. Hatay 10. Birim sera taban alan (m 2 ) bafl na ayr lmas gereken maksimum sulama suyu miktar afla dakilerden hangisidir? a lt b lt c lt d lt e lt

20 12 Örtüalt Üretim Sistemleri Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar 1. b Yan t n z yanl fl ise, Tan m konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. c Yan t n z yanl fl ise, Tarihsel Geliflimi konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. a Yan t n z yanl fl ise, Toprak Üzerine Serilen Örtüler konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. e Yan t n z yanl fl ise, Toprak ve Topo rafya konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. d Yan t n z yanl fl ise, Toprak ve Topo rafya konusunu yeniden gözden geçiriniz. 6. c Yan t n z yanl fl ise, Tarihsel Geliflimi konusunu yeniden gözden geçiriniz. 7. e Yan t n z yanl fl ise, Toprak ve Topo rafya konusunu yeniden gözden geçiriniz. 8. a Yan t n z yanl fl ise, Gölge Evi konusunu yeniden gözden geçiriniz. 9. b Yan t n z yanl fl ise, Tarihsel Geliflimi konusunu yeniden gözden geçiriniz. 10. d Yan t n z yanl fl ise, Su Kayna ve Kalitesi konusunu yeniden gözden geçiriniz. S ra Sizde Yan t Anahtar S ra Sizde 1 Alçak plastik tünellerde yap lan üretimde erkencilik amaçlan r. Genellikle bir üretim dönemi için infla edilirler. Seralarda ise y l boyunca üretim yapmak amaçlan r. Seralarda iklim koflullar n n aç kta bitki yetifltirmeye elveriflli olmad dönemlerde, kültür bitkileri ile bunlar n tohum, fide ve fidanlar n n ekonomik olarak üretilmesi, yetifltirilmesi, sergilenmesi ve korunmas olanakl d r. Seralar içinde hareket edilebilen yüksek sistemli yap lard r. S ra Sizde 2 Sera yetifltiricili inde, ekolojik faktörlerin ekonomik bir biçimde sa lanmas amaçland ndan, k fl aylar nda s tma, yaz aylar nda ise so utma giderlerinin düflük oldu u yerler serac l k için avantajl d r. Bu yönüyle irdelendi inde, nc enlemler aras nda kalan ülkelerde s tma ve so utma giderleri düflüktür. K rk nc enlemin üzerine ç k ld nda s tma giderleri, 30 uncu enlemin alt na inildi inde ise so utma giderleri h zla yükselmektedir. S ra Sizde 3 Bir sera iflletmesinin baflar s n etkileyen yer seçim kriterleri aras nda fl k, iklim koflullar, rak m, su kayna ve kalitesi, zararl tehdidi, toprak ve topo rafya, yola ba lant, kullan labilir iflgücü varl say labilir.