BİR PETROL ŞİRKETİNİN ÇOK KRİTERLİ KARAR VERME TEKNİKLERİ İLE PERFORMANS DEĞERLENDİRMESİ *

Transkript

1 Süleymn Demirel Üniversitesi İktisdi ve İdri Bilimler Fkültesi Dergisi Y.2016, C.21, S.3, s Suleymn Demirel University The Journl of Fculty of Economics nd Administrtive Sciences Y.2016, Vol.21, No.3, pp BİR PETROL ŞİRKETİNİN ÇOK KRİTERLİ KARAR VERME TEKNİKLERİ İLE PERFORMANS DEĞERLENDİRMESİ * PERFORMANCE ASSESSMENT OF AN PETROLEUM COMPANY WITH THE MULTI- CRITERIA DECISION MAKING TECHNIQUES ÖZ Doç. Dr. Nuri ÖMÜRBEK ** Esr AKSOY *** Petrol ve petrol ürünleri, ulşım ve endüstri gibi frklı lnlrd d kullnılrk, düny enerji ihtiycının büyük bir bölümünü krşılmktdır. Ekonomide yer ln sektörlerin çoğunluğu, doğrudn yd dolylı olrk petrole bğımlıdır. Petrol, ülkemizde ve Dünyd d vzgeçilmez bir enerji kynğıdır. Bu çlışmd d Türkiye de petrol üretimi ypn bir şirketin; yıllrı rsınd; işlenen hm petrol miktrı, ytırım ypıln hrcmlr, üretim miktrı, stışlr miktrı, ürün dış lımı (ithlt) miktrı, ürün dış stımı (ihrct) miktrı, net stış tutrı, fliyet krı ve çlışn kişi syısı kriterleri çısındn performnsı değerlendirilecektir. Şirketin performnsını değerlendirmede kullnılck kriterlerin ğırlıklrı AHP ve ENTROPİ yöntemleri ile belirlenecektir. Dh sonr elde edilen kriter ğırlıklrı ve değerleri ile oldukç yygın olrk kullnıln, Çok Kriterli Krr Verme Yöntemleri nden TOPSIS ve ELECTRE II yöntemleri ile değerlendirilmesi mçlnmıştır. Değerlendirme sonucund tüm yöntemlere göre şirketin 2011 yılınd en iyi performnsı gösterdiği sonucun vrılmıştır. Anhtr Kelimeler: Çok Kriterli Krr Verme, Performns, Petrol, AHP, ENTROPİ, TOPSIS, ELECTRE II, Jel Kodlrı: C44, L25, M1, ABSTRACT Petroleum nd petroleum products supply in lrge prt of world energy requirement, which re used in different prts such s industril nd trnsporttion sector. The gretness of sectors in economy directly or indirectly depends on petroleum which is neccessry source in Turkey nd world. In this rticle will be hnded by compny in which hs been mnifctured between the yers , the spects of outlys n investment the mount of processed crude oil, output, sle mount, the mount of import, the mount of export, net selling price, its profit nd the number of workers. The criteri to be used to evlute the Compny's performnce will be determined by the weight of AHP nd ENTROPİ methods. TOPSIS nd ELECTRE technics of multicriteri desicion technic which re used common s performnce ssessment technic must be clculted with weights criteri then it is imed to evlute by this technic. According to ll of the evlution process ws concluded in 2011, the compny hs shown the best performnce. Keywords: Multi-Criteri Desicion Mking, Performnce, Petroleum, AHP, ENTROPİ, TOPSIS, ELECTRE II Jel Codes: C44, L25, M1, * Bu çlışm Süleymn Demirel Üniversitesi Bilimsel Arştırm Projeleri Koordinsyon Birimi trfındn desteklenen 4325-YL1-15 nolu yüksek lisns tez projesi kpsmınd ypılmıştır. ** Süleymn Demirel Üniversitesi, İktisdi ve İdri Bilimler Fkültesi, İşletme Bölümü, nuriomurbek@sdu.edu.tr *** Süleymn Demirel Üniversitesi, Sosyl Bilimler Enstitüsü, İşletme A.B.D, Y.L., esrksy@hotmil.com 723

2 ÖMÜRBEK AKSOY 2016 GİRİŞ Krr verme yollrındn bir tnesi de çok kriterli krr verme yöntemlerini kullnmktır. Çok kriterli krr verme yöntemleri kişisel nlmd meslek seçiminden kurumsl nlmd mkine seçimine kdr çok frklı lnlrd uygulnbilmektedir. Bu yöntemlerin kullnılmsı her lnd olduğu gibi işletme lnınd d isbetli krrlr verilmesine imkân tnımktdır (Akyüz vd, 2011: 73). Bir krr ulşmk için, Yoon ve Hwng un çlışmsın göre Çok Kriterli Krr Verme (ÇKKV); Çok Nitelikli Krr Verme (ÇNKV) ve Çok Amçlı Krr Verme (ÇAKV) olmk üzere ikiye yrılmktdır (Yoon ve Hwng, 1995: 2). Çok kriterli krr verme problemlerinde Anlitik Hiyerrşik Süreci (AHP), Anlitik Ağ Süreci (ANP), ELECTRE, TOPSIS gibi yöntemler çözüm yöntemi olrk litertürde yer lmktdır (Erginel vd., 2010: 82). Bu çlışmd d Türkiye de petrol üretimi ypıln bir şirketin yıllrı rsı performnsı ve genel durumu hkkınd değerlendirilmesi ele lıncktır. Performns değerlendirme yöntemi olrk d, Çok Kriterli Krr Verme Yöntemleri nden TOPSIS ve ELECTRE II yöntemleri kullnılcktır. 1. LİTERATÜR İNCELEMESİ AHP, ENTROPİ, TOPSIS ve ELECTRE ile ilgili ypıln bzı çlışmlr Tblo 1. de görülmektedir. Tblo 1: AHP, ENTROPİ, TOPSIS ve ELECTRE II Yöntemleri İle Ypıln Bzı Çlışmlr AHP Yöntemi İle İlgili Ypıln Bzı Çlışmlr İkili Krşılştırm Ypılrını İnceleme (Slo ve Hmlinen, 1997: ). Yğ Rfinerisinde Bkım Strtejisi Belirleme (Bevilcqu ve Brgli, 2000: 71-83). Mütehhit Firm Seçimi (Al-Hrbi, 2001:19-27) Tedrikçi Seçimi (Tm ve Tumml, 2001: ), (Dğdeviren ve Eren, 2001: 41-52), (Hwng vd., 2005: 47-53). (Özdemir, 2002:2-11), (Ersln ve Algün, 2005:95-106), Performns Değerlendirme (Kdk, 2006), (Stnkeviciene ve Mencite, 2012: ), (Tyyr vd, 2014: 19-40). Kumş Seçimi (Bşky ve Akr, 2005: ) Üniversite Seçimi (Özgüven, 2011b: ). Online Alışveriş Sitesi Seçimi (Ömürbek ve Şimşek, 2014: ). Bursiyer Seçimi (Hcıköylü, 2006:) ENTROPİ Yöntemi İle İlgili Ypıln Bzı Çlışmlr Performns Değerlendirme (Öztel vd, 2012: 32-44), (Tunc vd, 2016: 1-12) Ar-Ge Performnslrının Ölçümü (Çkır ve Perçin, 2013: 77-95). Akıllı Telefon Seçimi (Konuşkn ve Uygun, 2014: ). İnşt Firmlrının İş Güvenliği Bşrım Düzeylerinin Ölçülmesi (Ülkeryıldız vd, 2011: ). TOPSIS Yöntemi İle İlgili Ypıln Bzı Çlışmlr (Yurdkul ve İç, 2003: 1-18), (Demireli, 2010: ), Performns Değerlendirme (Özgüven, 2011: ), (Akyüz vd, 2011: 73-92), (Türkmen ve Çğıl, 2012: 59-78), (Ömürbek ve Kıny, 2013: ). Mlzeme Tşım Sistemleri Seçimi (Yurdkul ve İpek, 2005: ). Personel Seçimi (Shih, vd., 2007: ). Proje Seçimi (Mhmoodzdeh vd, 2007: ). Tedrikçi Seçimi (Supçiller ve Çrpz, 2011:1-22),(Önder ve Dğ, 2013:56-74). Kesici Tkım Mlzemesi Seçimi (Çlışkn vd, 2012: 35-42). Bursiyer Seçimi (Ablı vd, 2012: ). Ditl Fotoğrf Mkinesi Seçimi (Pwr ve Verm, 2013: 51-53). 724

3 C.21, S.3 Bir Petrol Şirketinin Çok Kriterli Krr Verme Teknikleri İle Performns Değerlendirmesi ELECTRE Yöntemi İle İlgili Ypıln Bzı Çlışmlr Proje Değerlendirme (Nkmp, 1975: ). Kuruluş Yeri Seçimi (Roy ve Bouyssou,1986: ),(Akyüz ve Sob,2013: ) Vk Anlizi Çlışmsı (Hung ve Cheng, 2005: ). Ulştırm Ytırımlrının Değerlendirilmesi (Krcsu, 2007: ). Ktı Atık Yönetim Sistemi Oluşturm (Özkn, 2008). Trruz Helikopterleri Seçiminde (Yürekli, 2008). Petrol Byi Seçimi (Montzer vd., 2009: ). Muhsebe Pket Progrmı Seçimi (Tunc vd, 2015: 53-71) Bnk Yeri Seçimi (Sob, 2014: ). 2. ÇOK KRİTERLİ KARAR VERME Krr verme; bir krr vericinin krşılştığı bir sorun y d sonrdn sorun oluşturbilecek bir durum krşısınd, frklı çözüm lterntiflerini orty koymsı ve bunlrın rsındn birini yd birkçını seçerek uygulmy koymsı süreci olrk tnımlnmktdır (Yrlıoğlu, 2010: 3). Bir bşk ifdeyle krr verme, eyleme geçmek için mevcut lterntiflerden birinin seçilmesi süreci olrk tnımlnır (Nutt, 1976: 84 den ktrn, Tekin ve Ehtiyr 2010: 3396). Çok Kriterli Krr Verme (Multi Criteri Decision Mking); somut ve soyut kriterlere vey niteliklere (özelliklere) göre potnsiyel krr seçeneklerinden en iyisinin seçimiyle ilgilenmektedir (Cho, 2003: 1099). Çok Kriterli Krr Anlizi, çoklu ve genellikle birbiriyle uyuşmyn kriterlerin olduğu durumd bir probleme çözüm getirecek krr verme süreci olrk tnımlnbilir. Günlük hytt çok kriterli krr verme problemleriyle çok frklı lnlrd krşılşılmktdır. Kişisel krrlrdn işletmelerin verdikleri strtejik ve kritik krrlr kdr frklılık göstermektedir. Çok kriterli krr verme, çok syıd kriter ile lterntifi bir ry getirerek eş zmnlı olrk çözebilen bir ypıy shiptir. Çok Kriterli Krr Verme Yöntemlerinden özellikle ELECTRE ve TOPSIS krr problemlerinin çözümünde yoğun bir şekilde uygulnmktdır (Bysl ve Tecim, 2006: 2). Günümüzde kdemik yzınd d çok frklı sektörlerde fliyette bulunn işletmelerin performnslrının değerlendirilmesinde ÇKKV yöntemlerinden AHP, ELECTRE, TOPSIS, VIKOR, PROMETHEE benzeri yöntemler sıklıkl tercih edilmektedir. Ypılck oln uygulmd d performns değerlendirilmesinde çoğunlukl kullnıln TOPSIS ve ELECTRE II yöntemleri uygulncktır. Uygulmd ğırlıklr AHP ve nesnel ğırlık belirleme yöntemi ENTROPİ ile hesplncktır. 3. ANALİTİK HİYERARŞİ SÜRECİ YÖNTEMİ (AHP) Anlitik Hiyerrşi Süreci (Anlytic Hierrchy Process) ilk olrk 1968 yılınd Myers ve Albert trfındn orty tılmış 1977 yılınd ise Sty trfındn geliştirilerek krr verme problemlerinin çözümünde kullnılbilir hle getirilmiştir (Yrlıoğlu, 2010: 42). AHP yöntemi problemleri hiyerrşik bir ypıd ele ln ve ikili krşılştırm mntığın dynn çok kriterli krr verme tekniğidir (Felek vd., 2007: 8). AHP de problemler hiyerrşik bir ypı ile gösterilmektedir. Hiyerrşi, hedef ve krr lterntifleri belirlendikten sonr, bu lterntifleri değerlendirmek için hngi kriterlerin ele lıncğını belirlemek mcıyl tüm n kriterlerin ve lt kriterlerinin belirlenmesiyle oluşturulur (Tütek vd., 2012: 332). Hiyerrşide oluşturuln kriterleri belirleyebilmek için nket çlışmsı ypılmkt y d uzmn kişilerin görüşlerinden yrrlnılmktdır (Dğdeviren vd., 2004: 132). Şekil 1. de üç seviyeli Anlitik Hiyerrşi Modeli verilmiştir (Sty ve Vrgs, 2001: 3.). 725

4 ÖMÜRBEK AKSOY 2016 Şekil 1: Üç Seviyeli Anlitik Hiyerrşi Modeli Kynk: (Sty ve Vrgs, 2001: 3) Hiyerrşi oluşturulduktn sonr ikili krr mtrisleri oluşturulrk krr vericiden krşılştırm ypmlrı istenmektedir. Bu krşılştırmlrın tutrlılık testini sğlyıp sğlmdığı kontrol edilir. İkili krşılştırmlr ypıldıktn sonr ikili krşılştırm mtrislerinden göreli ğırlıklr hesplnmktdır (Asln, 2005: 5). AHP yönteminde ikili krşılştırm mtrislerinin oluşturulmsı ve önem ğırlıklrının belirlenmesinde Sty trfındn önerilen ve Tblo.2 de verilen 1-9 önem sklsı kullnılmktdır (Sty, 1990: 15). Önem Derecesi Tblo 2: İkili Krşılştırmlrd Kullnıln Önem Sklsı Tnım Açıklm 1 Eşit Önem İki kriterde eşit derece öneme shiptir. 3 Birz Önemli Deneyimler ve yrgılr bir kriteri diğerine krşı birz önemli kılr. 5 Fzl Önemli Deneyimler ve yrgılr birini diğerine krşı güçlü şekilde önemli kılmktdır. 7 Çok Fzl Önemli Kriter diğerine göre çok güçlü şekilde üstündür 9 Son Derece Eldeki bilgiler ve deneyimler bir kriterin diğerine göre çok Önemli büyük ornd üstün olduğunu belirtmektedir. 2, 4, 6, 8 Ar Önem Dereceleri Ar rkmlr gerektiğinde kullnılbilir Kynk: (Sty, 1990: 15). AHP Yönteminin Aşmlrı AHP yöntemi temelde 4 dımdn oluşmktdır. 1.Adım: Hiyerrşik Ypının Oluşturulmsı: Krr mcı ile n kriterden bşlyrk krr hiyerrşisi oluşturulur. Ort seviyede kriterler ve en düşük seviyede ise lterntifler bulunur (Sty, 2008: 85). 2.Adım: İkili Krşılştırm Mtrisleri ve Üstünlüklerin Belirlenmesi: Amç, kriterler ve lt kriterler belirlendikten sonr kriterlerin ve lt kriterlerin kendi rlrınd önem derecelerinin belirlenmesi için (nxn) ikili krşılştırm mtrisi oluşturulur (Sty, 1990: 12). 726

5 C.21, S.3 Bir Petrol Şirketinin Çok Kriterli Krr Verme Teknikleri İle Performns Değerlendirmesi. A.. n n n 2n... nn 3.Adım: Krşılştırm Mtrisinin Normlize Edilmesi ve Öncelik Vektörünün Hesplnmsı: İkili krşılştırm mtrisinde her sütun için, sütun toplmlrı lınrk ve her bir sütun elemnının ilgili sütun toplmın bölünerek mtris normlize edilmektedir. Dh sonr normlize edilmiş oln mtriste her lterntif y d kriter için oluşmuş stır toplmlrının ortlmsı lınmktdır. Bu şekilde hesplnn değerler kriterler için öncelik değerleridir ve bu değerlerin oluşturduğu mtris ise öncelik vektör mtrisidir. Öncelik vektörü ile oluşturuln öncelik mtrisindeki, her kriter elde edilmiş oln öncelik değerlerinin, o kriter y d seçeneğe it ikili krşılştırm mtrisinde bulunn sütundki tüm elemnlrl çrpılmktdır. Böylelikle hesplnn değerlerle, ğırlıklndırılmış toplm mtris elde edilmektedir. Ağırlıklndırılmış toplm mtristeki stır toplm değerlerinin, elde edilen öncelik mtrisi stır değerlerine bölünmesi ve oluşn (nx1) boyutundki son mtrisdeki değerlerin ritmetik ortlmsının lınmsı ile λmx değeri hesplnmktdır (Kml ve Subhi, 2001 den ktrn, Özyörük ve Özcn, 2005: 627). 4.Adım: Krşılştırm Mtrislerinin Tutrlılık Anlizlerinin Ypılmsı: Ypıln ikili krşılştırmlrd belirlenen etkileşimin tutrlı olup olmdığı tutrlılık ornı (T.O) hesplnrk ölçülmektedir. Tutrlılık indeksi (T.İ) nin yni T.İ= (λmx n)/(n 1), Rstgele Tutrlılık indeksi (R.İ) y bölümü ile tutrlılık ornı elde edilir ve bu değer 0.10 değerinden z ise ikili krşılştırmlrın tutrlı olduğu söylenebilir. Eğer 0.10 dn büyükse krr verici grup, ypıln krşılştırmlrı tekrr gözden geçirmelidir. Tutrlılık indeksi Sty trfındn geliştirilmiştir (Göktolg ve Göklp, 2012: 75-76). Rstgele Tutrlılık İndeksi (Rİ) değerinin frklı n değerlerine göre hesplnn değerleri Tblo 3. de gösterilmiştir (Sty ve Trn, 2007: 966). Tblo 3: Rstgele Syı İndeksi N R.I Kynk: (Sty ve Trn, 2007: 966) 4. ENTROPİ YÖNTEMİ ENTROPİ kvrmı olsılık teorisi çısındn; bilginin içerisindeki belirsizliğin ölçülmesi olrk tnımlnmktdır (Abdullh nd Othemn, 2013: 26). ENTROPİ, Shnnon (1948) trfındn enformsyon teorisine dpte edilmiştir. Enformsyon Entropisine göre eldeki bilginin syısı vey klitesi, bir krr verme probleminde verilecek krrın doğruluğunun ve güvenirliğinin en önemli belirleyicilerinden biridir. Bu bğlmd Entropi Ağırlık yöntemi eldeki verinin sğldığı yrrlı bilginin miktrını ölçmede kullnılmktdır (Wu vd., 2011: 5163). Nesnel ğırlıklrın kullnıldığı bu yöntemde ğırlıklrı hesplmk için krr mtrisinin verilerinin bilinmesi gerekmektedir. Fiziksel bilimlerden ve enformsyon biliminden lınn Entropi kvrmı üzerine kuruln yöntemde, krr mtrisinin nitelik önemine dir bilgiyi bünyesinde brındırdığı düşünülmektedir (Hwng, ve Yoon, 1981: den ktrn, Konuşkn ve Uygun, 2014: 1406). 727

6 ÖMÜRBEK AKSOY 2016 ENTROPİ Yönteminin Aşmlrı Shnnon un (1948) önerdiği bu kvrm, dh sonr Wng ve Lee (2009) trfındn bir ğırlık hesplm yöntemi olrk geliştirilmiştir. Geliştirilen bu yöntemin dımlrı şğıdki gibidir (Öztel vd., 2012: 36; Li vd., 2011: 2087); 1.Adım: Krr Mtrisinin (A) Oluşturulmsı: Krr mtrisinin stırlrınd üstünlükleri sırlnmk istenen krr noktlrı, sütunlrınd ise krr vermede kullnılck değerlendirme kriterleri yer lır. A mtrisi krr verici trfındn oluşturuln bşlngıç mtrisidir. Krr mtrisi şğıdki gibidir: A... m m n 2n... mn 2.Adım: Krr Mtrisinin Normlize (R) Edilmesi: Oluşturuln krr mtrisinde birbirinden frklı indeks boyutlrının eşölçülemezlik üzerindeki etkilerini yok etmek mcıyl indeksler çeşitli tekniklerle stndrdize edilmektedir. Fyd indeksine göre kriterler eşitlik (1) ile gösterilen denklem yrdımıyl normlize edilir. r / mx ( i=1,m; J=1,,n ) (1) x Mliyet indeksine göre indeksler şğıdki denklem yrdımıyl normlize edilir. r min / x ( i=1,m; J=1,,n ) (2) İndeksler normlize edildikten sonr R r mxn mtrisinde göstermektedir. 3.Adım: Her Bir Kriter İçin Entropi Değerinin Hesplnmsı: e j k n j1 r. ln( r ) ( i=1, m; J=1,,n ) (3) j Burd, ln doğl logritmyı; k = 1/ ln m 'den hesplnn ve 0 e j 1 olmsını grntileyen bir sbiti temsil etmektedir. 4.Adım: Herhngi Bir Nitelik J Trfındn Sğlnn Bilginin Frklılşm Derecesi dj nin Hesplnmsı: d 1 ( i=1, m; J=1,,n ) (4) j e j olrk belirlenir. d j, bir X j niteliğinin doğsınd oln krşıtlık yoğunluğunu göstermektedir. Bir X j için, dh frklı performns çıktılrı (r ) krşılığınd dh yüksek d j değeri hesplnır. Bu d kriterin problem için göreli olrk dh fzl önemli olduğunu göstermektedir. Diğer yndn, eğer bir kriter de tüm lterntiflerin performns çıktılrı birbiriyle ynı vey ykın ise, söz konusu kriter problem için z önemlidir denilir. Bundn dolyı, bir kriter için tüm performns punlrının eşit olduğu uç durumd, ilgili nitelik veri oln krr durumu için elimine edilebilir, çünkü krr vericiye hiçbir bilgi iletmemektedir (Çınr, 2004: 106). 728

7 C.21, S.3 Bir Petrol Şirketinin Çok Kriterli Krr Verme Teknikleri İle Performns Değerlendirmesi 5.Adım: Entropi Kriter Ağırlığının Hesplnmsı: Entropi kriter ğırlıklrı şğıdki formül kullnılrk hesplnır W j n i1 1 e j (1 e ) j n, W 1 ( J=1,n) (5) J 1 i Yukrıd d belirtildiği gibi Entropi ğırlığı fydlı bilginin derecesini gösterdiğinden dh büyük Entropi ğırlığın ship kriterin krr verme/değerlendirme çısındn dh önemli olduğu sonucun vrılmktdır. 5. TOPSIS YÖNTEMİ TOPSIS (Technique for Order Preference by Similrity to Idel Solution) yöntemi çok kriterli krr verme yöntemlerinden biridir. Yöntem de m syıd lterntifi ve n syıd kriteri oln çok mçlı krr verme problemi n-boyutlu uzyd m noktlrı ile gösterilebilir. Hwng ve Yoon (1981) TOPSIS yöntemini, çözüm lterntifinin pozitif-idel çözüme en kıs mesfe ve negtif-idel çözüme en uzk mesfe düşüncesine göre oluşturmuşlrdır (Öktür, 2008: 55). TOPSIS Yönteminin Aşmlrı TOPSIS yöntemi 6 dımdn oluşn bir çözüm sürecini içermektedir. Aşğıd TOPSIS yönteminin uygulm şmlrı gösterilmektedir (Yoon ve Hwng, 1995: 40-41; Ünl, 2010: 65; Demireli, 2010: 105). 1.Adım: Krr Mtrisinin (A) Oluşturulmsı: Krr mtrisinin stırlrınd üstünlükleri sırlnmk istenen krr noktlrı, sütunlrınd ise krr vermede kullnılck değerlendirme kriterleri yer lır. A mtrisi krr verici trfındn oluşturuln bşlngıç mtrisidir. Krr mtrisi şğıdki gibidir: A... m m n 2n... mn 2.Adım: Krr Mtrisinin Normlize (R) Edilmesi: Normlize edilmiş krr mtrisi, A mtrisinin elemnlrındn yrrlnılrk ve şğıdki formül kullnılrk hesplnmktdır. R mtrisi şğıdki gibi elde edilir. r m 2 kj k 1 r11 r12 r21 r22. R.. rm 1 rm i=1,m; J=1,,n (6) r1 n r 2n... rmn 729

8 ÖMÜRBEK AKSOY Adım: Ağırlıklı Krr Mtrisi (V) Oluşturulmsı: Bu dımd normlize edilmiş krr mtrisinin elemnlrı kriterlere verilen önem doğrultusund ğırlıklndırılmktdır. Kriterlere verilen önem doğrultusund ğırlık değerleri ( w i ) belirlenir. ( n w i i1 1 ) Ağırlıklrın belirlenmesinden sonr R mtrisinin her bir sütunundki elemnlr ilgili değeri ile çrpılrk V mtrisi oluşturulur. V mtrisi şğıd gösterilmiştir: w1r11 w1r21. V.. w1r m1 w r w r w r v =w j.r, i=1,., m; j=1,,,n (7) m2... wnr1 n... w nr2 n wnrmn w i 4.Adım: İdel (A* ) ve Negtif İdel (A - ) Çözümlerinin Oluşturulmsı: İdel çözüm, ğırlıklı normlleştirilmiş krr mtrisinin en iyi performns değerlerinden oluşmkt iken; negtif idel çözüm, en kötü değerlerinden oluşmktdır. İdel çözüm setinin bulunmsı şğıdki denklemde gösterilmiştir. * ' A (mx v j J),(min v j J denklemden hesplnck set i i * * A v v,..., v * şeklinde gösterilebilir. A * 1, 2 n Negtif idel çözüm setinin bulunmsı şğıdki denklemde gösterilmiştir. ' (min v j J),(mx v j J denklemden hesplnck set i i A v, v 2,..., v n 1 şeklinde gösterilebilir. 5. Adım: Ayırım Kriterlerinin Hesplnmsı: Ayırım kriterlerinin hesplnmsı için Euclidin Uzklık Yklşımı ndn yrrlnılmktdır. Her bir lterntifin idel çözüme uzklığı; S * i n j1 * 2 ( v v ) i=1,..,m. (8) j Benzer şekilde, her bir lterntifin negtif idel çözüme uzklığı; S i n j1 2 ( v v ) i=1,,m. (9) j 6.Adım: İdel Çözüme Göreli Ykınlığın Hesplnmsı: Krr noktlrının idel çözüme göreli ykınlığının (C i * ) hesplnmsı şğıdki formülde gösterilmiştir. C * i i S i S S * i i=1,,m. (10) 730

9 C.21, S.3 Bir Petrol Şirketinin Çok Kriterli Krr Verme Teknikleri İle Performns Değerlendirmesi Kullnıln kriter, negtif yırım ölçüsünün toplm yırım ölçüsü içindeki pyıdır. Burd C i değeri O C i 1 rlığınd değer lır ve C i = 1 ilgili lterntifin pozitif idel çözüm noktsınd bulunduğunu, C i = 0 ilgili lterntifin negtif idel çözüm noktsınd bulunduğunu belirtmektedir. 6. ELECTRE YÖNTEMİ ELECTRE kelimesi Elimintion Et Choix Trduisnt l Relite kelimelerinin bş hrflerinden oluşrk gerçeği ynsıtn eleme ve seçim nlmın gelmektedir (Türker, 1988: 73). ELECTRE yöntemi Bernrd ve Roy trfındn geliştirilmiş oln ve lterntiflerin birbirlerine oln üstünlüklerini (sırlm ilişkilerini) uyum ve uyumsuzluk kvrmlrın dyndırrk seçim ypn bir yöntemdir (Pksoy ve Esnf, 1995: 47). ELECTRE yöntemi lterntiflerin her biri için tnımlnn uyum indeksi ve uyumsuzluk indeksi çısındn değerlendirmesine dynmktdır (Wng ve Trintphyllou, 2008: 48). Optimizsyon mçlı mtemtiksel progrmlm yöntemlerinden oln ELECTRE Yöntemi dı ltınd litertür de ELECTRE I, II, III, IV, IS, TRI metodlrı bulunmktdır. Bu metodlr birbirlerinden küçük frklılıklr içermesine rğmen hepsinin temelinde, lterntiflerin birbirleri ile krşılştırılmsı ve üstün oln seçeneğin tercih edilmesi vrdır (Dşdemir ve Güngör, 2002: 3). Sırlnn bu yöntemler syesinde krr verici çok syıd kntittif ve klittif kriteri krr verme sürecine dhil edebilmekte, kriterleri mçlrı doğrultusund ğırlndırbilmekte ve bir sır işlem şmsı sonucund en uygun lterntifi belirleyebilmektedir (Yoon ve Hwng, 1995: 47). ELECTRE yöntemleri ile seçim, sırlm ve tm problemlerine çözüm bulunbilmektedir. ELECTRE I ve ELECTRE IS seçim problemlerinde, ELECTRE II, III ve IV sırlm problemlerinde ELECTRE TRI ise tm problemlerinde kullnılmktdır (Schrlig, 1985: 67 den ktrn Yürekli, 2008: 41). ELECTRE II Yönteminin Aşmlrı ELECTRE II yönteminin uygulm şmlrı şğıd belirtilmiştir. 1.Adım: Krr Mtrisinin (A) Oluşturulmsı: Krr mtrisinin stırlrınd üstünlükleri sırlnmk istenen lterntifler, sütunlrınd ise krr vermede kullnılck değerlendirme kriterleri yer lmktdır. A mtrisi krr verici trfındn oluşturuln bşlngıç mtrisidir. Krr mtrisi şğıdki gibi gösterilir (Soner ve Önüt, 2006: 111): A mtrisinde m lterntif syısını, n değerlendirme kriter syısını vermektedir A.. m m n 2n... mn 2.Adım: Normlize Edilmiş Krr Mtrisinin (X) Oluşturulmsı: Normlize Krr Mtrisi, A mtrisinin elemnlrı kullnılrk hesplnır. Mliyet ve fyd kriteri için frklı normlizsyon formülleri kullnılır. 731

10 ÖMÜRBEK AKSOY 2016 Mliyet kriteri için; fyd kriteri için ise; x x 1/ m i1 1 m k kj i=1, 2, K,,..m J=1,2,K,..,n (11) i=1,2,km J=1,2,K,,n (12) formülü kullnılır. Hesplmlr sonund X mtrisi şğıdki gibi elde edilir (Ertuğrul ve Krkşoğlu, 2010: 28). x11 x12... x1 n x21 x22... x2n.. X.... xm 1 xm2... xmn 3.Adım: Ağırlıklı Krr Mtrisi (V) Oluşturulmsı: Krr verici öncelikle değerlendirme kriterlerinin ğırlıklrını ( W j ) belirlemelidir ( n w i i1 1 ). Normlize edilmiş krr mtrisi kriterlerin ğırlıklrıyl çrpılrk ğırlıklndırılmış normlize mtris elde edilir (Soner ve Önüt, 2006: 112). V = W ix ; J = 1;... ; J; i =1;... ; n (13) w1 x11 w2 x12... wn x1 n w1 x21 w2 x22... wn x2n.. V.... w1 xm 1 w2 xm2... wn xmn 4. Adım: Uyum ( Ckl ) ve Uyumsuzluk ( Dkl ) Setlerinin Belirlenmesi: Her ikili lterntif kıyslmsı için kriterler iki yrı kümeye yrılır. Arnn ve sorun çözüm olck lterntif y d lterntiflerin tüm kriterlere göre en iyi olmdığı durumlrd, bunlrın bu kriterlerin büyük çoğunluğun göre iyi olmsı istenir ve ikili krşılştırmlr ypılır ve A k ve A l (1,2,...,m ve k l) uyum kümesinde A k lterntifi A l y tercih edilir. C kl kj lj j, y y (14) A k lterntifi A l dn dh kotü bir lterntif ise uyumsuzluk kümesi oluşturulur (Çğıl, 2011: 72-73). D kl kj lj j, V V (15) Formül temel olrk stır elemnlrının birbirlerine göre büyüklüklerinin krşılştırılmsın dynmktdır. Bir çoklu krr problemindeki uyum seti syısı (m.m-m) tnedir. Çünkü uyum setleri oluşturulurken k ve l indisleri için k l olmlıdır. Bir uyum setindeki elemn syısı ise en fzl değerlendirme kriter syısı ( n ) tne olbilir (Yrlıoğlu, 2010: 16). 732

11 C.21, S.3 Bir Petrol Şirketinin Çok Kriterli Krr Verme Teknikleri İle Performns Değerlendirmesi ELECTRE II yönteminde her uyum setine ( Ckl ) bir uyumsuzluk seti ( Dkl ) krşılık gelir. Bşk bir deyişle uyum seti syısı kdr uyumsuzluk seti syısı vrdır. Uyumsuzluk seti elemnlrı, ilgili uyum setine it olmyn j değerlerinden oluşur (Yücel ve Ulutş, 2009: 333). 5.Adım: Uyum ve Uyumsuzluk Mtrislerinin Oluşturulmsı: Uyum mtrisinin (C) oluşturulmsı için uyum setlerinden yrrlnılır. C mtrisi mxm boyutludur ve k =l için değer lmz. C mtrisinin elemnlrı şğıdki formülde gösterilen ilişki yrdımıyl hesplnır (Yücel ve Ulutş, 2009: 334). ckl w j ve C mtrisi şğıd gösterilmiştir. (16) j c21. C.. cm 1 c c 12 m2 C kl c c c m3... c1 m... c 2m Uyumsuzluk mtrisinin (D) elemnlrı ise şğıdki formül yrdımıyl hesplnır: d kl mx y kj jdkl mx y kj j y y lj lj (17) C mtrisi gibi D mtrisi de mxm boyutludur ve k = l için değer lmz. D mtrisi şğıd gösterilmiştir (Yrlıoğlu, 2010: 17): d 21. D.. d m1 d d 12 m2 d d d m3... d1 m... d 2m Adım: Uyum (C) ve Uyumsuzluk (D) Eşik Değerlerinin Belirlenmesi: Uyum eşik değerinin ( c ) şğıdki formül yrdımıyl elde edilir (Yücel ve Ulutş, 2009: 335): m m 1 c c kl m( m 1) k 1 l1 (18) 1 Formüldeki m krr noktsı syısını göstermektedir. c değeri m( m 1) ile C mtrisini oluşturn elemnlrın toplmının çrpımın eşittir. Uyumsuzluk eşik değeri ( d ) şğıdki formül yrdımıyl oluşturulur: d 1 m( m 1) m m d kl k1 l1 (19) 733

12 ÖMÜRBEK AKSOY d değeri, ile D mtrisini oluşturn elemnlrın toplmının çrpımın eşittir m( m 1) (Yücel ve Ulutş, 2009: 335). 7.Adım: Krr Noktlrının Birbirlerine Göre Üstünlüklerinin Belirlenmesi: m det krr noktsı için C ve D mtrislerinin tüm elemnlrı kendi eşik değeriyle sırsıyl krşılştırılır p krr noktsının q krr noktsı ile krşılştırılmsınd, C pq C ve D pq < D ise p. krr noktsı q. krr noktsındn üstündür (Yrlıoğlu, 2010: 18). 7. BİR PETROL İŞLETMESİNİN YILLARI PERFORMANSININ TOPSIS VE ELECTRE II YÖNTEMLERİ İLE DEĞERLENDİRİLMESİ Petrol sektörü, Düny ve Türkiye ekonomisi içerisinde çok önemli bir yere shiptir. Ulşım bşt olmk üzere, endüstri ve ev içi tüketim gibi frklı lnlrd d kullnıln petrol ve ürünleri, düny enerji ihtiycının çok önemli bir kısmını krşılmktdır ( s.9, Erişim Trihi: ). Bu çlışmd d bir Petrol Üretim Şirketi nin yıllrı rsındki performnsının değerlendirilmesinde dikkte lınn kriterlerin ğırlıklrı AHP ve ENTROPİ Yöntemleri ile bulunrk yıllr itibri ile performnsı TOPSIS ve ELECTRE II yöntemleri kullnılrk değerlendirilecektir. Petrol Üretim Şirketi nin yıllrı rsı performns değerlendirilmesinde kullnıln kriterler; ilgili litertür (Yrlıoğlu, 2001: ) ve uzmn kişiler trfındn belirlenen; işlenen hm petrol, üretim, stışlr, ürün dış lımı (ithlt), ürün dış stımı (ihrct), net stışlr, ytırımlr, fliyet krı, çlışn kişi syısıdır. Belirlenen bu kriterler üretim ypn şirketler için performns değerlendirmesini önemli ölçüde etkilediği düşünülmektedir. Değerlendirmeye ess lınck kriterler, kodlrı ve birimleri Tblo 4. de görülmektedir. Dh sonrki şmd bu kriter verileri, Petrol Üretim Şirketinin web syfsındki yıllık fliyet rporlrındn lınrk krr mtrisi oluşturulmuştur. Oluşturuln mtrisle nesnel ğırlık yöntemi oln ENTROPİ ğırlıklrı lınmıştır. Dh sonr uzmnlrc belirtilen kriterlere nket yöntemi uygulnrk, AHP yöntemiyle kriter ğırlıklrı lınmıştır. AHP ve ENTROPİ yöntemiyle lınn kriter ğırlıklrı ve değerleri sırsıyl TOPSIS ve ELECTRE II yöntemlerinde kullnılrk işletmenin yıllr göre performns değerlendirmesi ypılcktır. Kriterlerin AHP yöntemi ile ğırlıklrını bulbilmek için oluşturuln ikili krşılştırm nketleri; Petrol Üretimi Şirketi Genel Müdür Yrdımcılrı, şirkete bğlı Rfineri Müdürü, birimlere bğlı Rfine Proses Şefi, üretim deprtmnın d çlışn Ünite Amirleri ve birimlere bğlı Klite Kontrol Müdürü ve Genel müdürlükte çlışn memurlrdn oluşn 10 kişilik bir uzmn ekibe yptırılmıştır. Ypıln nketler bilgisyr ortmınd Microsoft Office Excel 2007 progrmınd AHP yönteminin dımlrı uygulnrk ğırlıklrı hesplnmıştır. Tblo 4. de belirlenen kriterler, kodlrı ve birimleri görülmektedir. 734

13 C.21, S.3 Bir Petrol Şirketinin Çok Kriterli Krr Verme Teknikleri İle Performns Değerlendirmesi Tblo 4: Kriterler, Gösterge Kodlrı ve Birimleri Gösterge Kodlrı Kriterler Birimi İHP İşlenen Hm Petrol Bin Ton Y Ytırımlr Milyon ABD Dolrı Ü Üretim Bin Ton S Stış Bin Ton ÜDA Ürün Dış Alımı Bin Ton ÜDS Ürün Dış Stımı Bin Ton NS Net Stışlr Milyon ABD Dolrı FK Fliyet Krı Milyon ABD Dolrı ÇKS Çlışn Kişi Syısı Adet 7.1.AHP Yöntemi İle Kriter Ağırlıklrının Hesplnmsı AHP yönteminin uygulnmsınd yıllrı rsınd performnsın ölçümü için belirlenen kriterler ikili krşılştırm nketine tbi tutulmuştur. 1.Adım: İkili Krşılştırm Mtrisinin Oluşturulmsı: Uygulm için ypıln nket sonuçlrın göre oluşturuln krr mtrisi Tblo 5. de görülmektedir. Tblo 5: İkili Krşılştırm AHP Mtrisi İHP Y Ü S ÜDA ÜDS NS FK ÇKS İHP 1 1 0,333 0, ,142 0,125 4 Y 1 1 0,25 0,2 0,5 1 0,142 0,125 2 Ü ,5 2 0,5 0,33 0,333 3 S ,2 0,125 3 ÜDA 1 2 0,5 0, ,5 0,142 0,125 1 ÜDS , ,142 0,142 2 NS ,25 4 FK ÇKS 0,25 0,5 0,333 0, ,5 0,25 0,2 1 Ʃ 28,25 29,5 12,416 16,032 25,5 20,5 6,348 2, Adım: Krşılştırm Mtrisinin Normlize Edilmesi ve Öncelik Vektörünün Hesplnmsı: AHP Yöntemine göre, şğıd Tblo 6. d gösterilen krr mtrisinin normlleştirilmesi ile uygulmy bşlncktır. Krr mtrisinin normlleştirilmesi ise; sütunlrdki her bir değerin ilgili sütundki bütün değerlerin toplmın bölünüp tek pydy indirgenmesiyle bulunur. Diğer bir dım oln öncelik vektörünün bulunmsı ise norrmlizsyon mtrisindeki ilgili her bir stır toplmının kriter syısın bölünmesiyle bulunmuştur. Böylece AHP yöntemi ile elde edilen kriter ğırlıklrı Tblo 7. de görülmektedir. Tblo 6: Normlizsyon Mtrisi ve Öncelik Vektörü İHP Y Ü S ÜDA ÜDS NS FK ÇKS TOPLAM ÖNCELİK VEKTÖRÜ İHP 0, , , , , , , , , , ,04760 Y 0, , , , , , , , , , ,03602 Ü 0, , , , , , , , , , ,08507 S 0, , , , , , , , , , ,11373 ÜDA 0, , , , , , , , , , ,03797 ÜDS 0, , , , , , , , , , ,06108 NS 0, , , , , , , , , , ,23057 FK 0, , , , , , , , , , ,35474 ÇKS 0, , , , , , , , , , ,03321 Tutrlılık Ornı : 0,09 735

14 ÖMÜRBEK AKSOY 2016 Tblo 7: AHP ile Elde Edilen Kriter Ağırlıklrı İHP Y Ü S ÜDA ÜDS NS FK ÇKS 0, , , , , , , , ,03321 Elde edilen kriter ğırlık değerlerine bkıldığınd 0,35474 değeri ile Fliyet Krı (FK) kriterinin performns değerlemede büyük etkisinin olcğı söylenebilir. Dh sonr Fliyet Krı n ykın 0,23057 değeriyle Net Stışlr (NS) performns değerlemede etkili bir diğer kriter olrk gösterilebilir. 7.2.ENTROPİ Yöntemi İle Kriter Ağırlıklrının Bulunmsı 1.Adım Krr Mtrisinin (A) Oluşturulmsı: Petrol üretim şirketinin yıllrı rsı fliyet rporlrındn lınn verilere göre hzırlnn krr mtrisi Tblo 8. de görülmektedir. Tblo 8: Krr Mtrisi mx mx mx mx mx mx mx mx min İHP Y Ü S ÜDA ÜDS NS FK ÇKS Mx Min Adım: Fyd ve Mliyet Kriterine Göre Normlizsyon Mtrisinin Oluşturulmsı: Tblo 8. de gösterilen krr mtrisinde eşitlik (1) yrdımı ile fyd kriterleri, eşitlik (2) yrdımı ile de mliyet kriterleri hesplnır.(tblo 9) Dh sonr her bir kriter değeri bulunduğu sütun toplmın bölünerek normlize edimiş krr mtrisi Tblo 10. d gösterildiği üzere oluşturulmuştur. Tblo 9: Fyd ve Mliyet Kriterlerinin Hesplnmsı İHP Y Ü S ÜDA ÜDS NS FK ÇKS , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,73266 Ʃ 11, , , , , , , , ,

15 C.21, S.3 Bir Petrol Şirketinin Çok Kriterli Krr Verme Teknikleri İle Performns Değerlendirmesi Tblo 10: Normlize Edilmiş Krr Mtrisi (R Mtrisi) İHP Y Ü S ÜDA ÜDS NS FK ÇKS , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , Adım: Eji Değerinin Ve K Değerinin Hesplnmsı: Bu şmd Tblo.10 dki her bir kriter değerinin (R), doğl logritm değerleri lınrk (ln ), elde edilen logritm değeri ile kendi değeri çrpılmıştır (R xln ). Bir sonrki şmd Tblo 11. de bulunn değerlerin toplmlrı lınrk Ej değeri eşitlik (3) yrdımıyl hesplnmıştır. (Tblo 12.) K=1/ln.n sğlr. 1/ln13)= 0,38987 K=1/ln.n, bir sbit syı olmk üzere 0 e 1 olmsını Tblo 11: R xln Değerleri İHP Y Ü S ÜDA ÜDS NS FK ÇKS , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,17545 Ʃ -2, , , , , , , , ,56065 Tblo 12: E Değerleri Ej 0, , , , , , , , , Adım: D Değerinin Hesplnmsı: Bulunn her bir E değerinden 1 çıkrılrk yni eşitlik (4) kullnılrk D değerleri hesplnmıştır. (Tblo 13.) Tblo 13: D Değerleri Ʃ D 0, , , , , , , , , , Adım Kriter ğırlıklrının Hesplnmsı: Eşitlik (5) yrdımıyl kriter ğırlıklrı hesplnmıştır. (Tblo 14) 737

16 ÖMÜRBEK AKSOY 2016 Tblo 14: Entropi Kriter Ağırlık Değerleri İHP Y Ü S ÜDA ÜDS NS FK ÇKS Wj 0, , , , , , , , ,00542 Tblo 14. e göre en yüksek Entropi ğırlığın ship kriter oln (0,39952) indeksiyle Ytırımlr(Y) en önemli performns kriteri olrk değerlendirilebilir. Aynı şekilde Fliyet Krı (FK) kriteri (0,25911) ise ikinci en önemli kriterdir. Söz konusu bu iki kriterin Petrol Üretim Şirketi performnsının belirlemesi bkımındn etkili oln kriterlerdir. Stışlr (S); (0,00237) değeri ile performns değerlendirmesinde etkisi en düşük kriter olrk kbul edilebilir AHP Ağırlıklrıyl TOPSIS Yönteminin Uygulnmsı 1. Adım: Krr Mtrisinin Oluşturulmsı: Petrol üretim şirketinin yıllrı rsı fliyet rporlrındn lınn verilere göre oluşturuln krr mtrisi Tblo 8. de gösterildiği gibidir. 2.Adım: Krr Mtrisinin Normlize Edilmesi: TOPSIS Yöntemine göre, Tblo 8. de gösterilen krr mtrisi, eşitlik (6) yrdımıyl normlize edilmiştir. (Tblo 15) Tblo 15: Normlize Edilmiş Krr Mtrisi İHP Y Ü S ÜDA ÜDS NS FK ÇKS , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , Adım: Ağırlıklı Krr Mtrisinin Oluşturulmsı: Stndrt krr mtris değerleri kriter ğırlıklrı (W) ile çrpılrk ğırlıklndırılmış krr mtrisi hesplnır. Tblo 16. d AHP kriter ğırlıklrı, ğırlıklndırılmış krr mtrisi ve pozitif-negtif idel çözüm setleri görülmektedir. 4.Adım: Pozitif ve Negtif İdel Çözümlerin Belirlenmesi: Ağırlıklı krr mtrisinde her kriterin ilgili sütunundn pozitif idel çözüm için pozitif idel (S * ) ve negtif idel (S - ) çözüm için de negtif idel değerler seçilerek pozitif idel ve negtif idel çözüm değerleri belirlenir. Tblo 16. d her bir kriter için pozitif ve negtif idel çözüm setleri gösterilmektedir. 738

17 C.21, S.3 Bir Petrol Şirketinin Çok Kriterli Krr Verme Teknikleri İle Performns Değerlendirmesi Tblo 16: AHP Kriter Ağırlıklrı, Ağırlıklndırılmış Krr Mtrisi ve Pozitif-Negtif İdel Çözüm Setleri İHP (0,04760) Y (0,03602) Ü (0,08507) S (0,11373) ÜDA (0,03797) ÜDS (0,06108) NS (0,23057) FK (0,35474) ÇKS (0,03321) , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,01097 S* 0, , , , , , , , ,00804 S - 0, , , , , , , , , Adım: Ayırım Kriterlerinin Hesplnmsı: Her kritere it sütundki değerlerden pozitif idel ve negtif idel değerler çıkrılrk sırsıyl pozitif ve negtif idel çözüme uzklık değerleri belirlenir. Pozitif idel çözüme uzklık değeri eşitlik (8) ile (Tblo 17), negtif idel çözüme uzklık değeri ise eşitlik (9) yrdımı ile hesplnmıştır (Tblo 18). Tblo 17: Pozitif İdel Çözüme Uzklık Değerleri YIL İHP Y Ü S ÜDA ÜDS NS FK ÇKS Ʃ Krekök S* ,0000 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 0,0009 0,0210 0,0000 0,0221 0, S ,0000 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 0,0003 0,0292 0,0000 0,0296 0, S ,0000 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 0,0072 0,0000 0,0073 0, S ,0000 0,0001 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 0,0002 0, S ,0000 0,0003 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 0,0010 0,0054 0,0000 0,0069 0, S ,0000 0,0003 0,0000 0,0000 0,0000 0,0001 0,0023 0,0060 0,0000 0,0090 0, S ,0000 0,0001 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 0,0001 0,0008 0,0000 0,0012 0, S ,0000 0,0002 0,0000 0,0000 0,0001 0,0000 0,0010 0,0008 0,0000 0,0022 0, S ,0000 0,0002 0,0000 0,0000 0,0001 0,0000 0,0020 0,0077 0,0000 0,0102 0, S ,0000 0,0002 0,0000 0,0000 0,0002 0,0000 0,0031 0,0069 0,0000 0,0107 0, S ,0000 0,0003 0,0000 0,0000 0,0002 0,0001 0,0043 0,0084 0,0000 0,0134 0, S ,0000 0,0003 0,0000 0,0000 0,0001 0,0001 0,0046 0,0164 0,0000 0,0218 0, S ,0000 0,0003 0,0000 0,0000 0,0001 0,0001 0,0061 0,0258 0,0000 0,0327 0, S13 739

18 ÖMÜRBEK AKSOY 2016 Tblo 18: Negtif İdel Çözüme Uzklık Değerleri YIL İHP Y Ü S ÜDA ÜDS NS FK ÇKS Ʃ Krekö k S , , , , , , , , S , , , , , , , , S , , , , , , , , , S , , , , , , , , S , , , , , , S , , , , , S , , , , , , , , , , S , , , , , , , , , , S , , , , , , , , , S , , , , , , , , , S , , , , , , S , , , , , , S , , , , , , , S13 6.Adım: İdel Çözüme Göreli Ykınlığın Hesplnmsı: İdel çözüme göre ykınlık değeri eşitlik (10) kullnılrk bulunmuştur (Tblo 19.). Tblo 19: İdel Çözüme Göre Ykınlığın Hesplnmsı Yıllr C* SIRALAMA C*2014 0, C*2013 0, C*2012 0, C*2011 0, C*2010 0, C*2009 0, C*2008 0, C*2007 0, C*2006 0, C*2005 0, C*2004 0, C*2003 0, C*2002 0, İdel çözüme göre uzklığ bkıldığınd AHP ğırlıklrıyl çözülen TOPSIS yönteminde petrol üretim şirketi en iyi performnsını 2011 yılınd göstermiştir devmınd ise en iyi performns gösteren yıllr sırsıyl 2008, 2007, 2012, 2010, 2009, 2006, 2005, 2004, 2014, 2013, 2003, 2002 dir ENTROPİ Ağırlıklrıyl TOPSIS Yönteminin Uygulnmsı 1.Adım: Krr Mtrisinin Oluşturulmsı: Petrol üretim şirketinin yıllrı rsı fliyet rporlrındn lınn verilere göre oluşturuln krr mtrisi Tblo 8. de görülmektedir. 740

19 C.21, S.3 Bir Petrol Şirketinin Çok Kriterli Krr Verme Teknikleri İle Performns Değerlendirmesi 2.Adım: Krr Mtrisinin Normlize Edilmesi: TOPSIS Yöntemine göre, Tblo 8. de gösterilen krr mtrisinin normlize edilmesi eşitlik (6) yrdımıyl sütunlrdki her bir değerin ilgili sütundki bütün değerlerin kreleri toplmının kreköküne bölünüp tek pydy indirgenmesiyle sğlnmıştır (Tblo 15.). 3.Adım: Ağırlıklı Krr Mtrisinin Oluşturulmsı: Stndrt krr mtris değerlerinin ğırlık ktsyılrı (W) ile çrpılrk ğırlıklndırılmış krr mtrisi hesplnır. Tblo 20. de ENTROPİ yönteminden elde edilen kriter ğırlıklrı, ğırlıklndırılmış krr mtrisi ve pozitif-negtif idel çözüm setleri görülmektedir. Tblo 20: ENTROPİ Kriter Ağırlıklrı, Ağırlıklndırılmış Krr Mtrisi ve Pozitif-Negtif İdel Çözüm Setleri İHP (0,00878) Y (0,39952) Ü (0,00735) S (0,00237) ÜDA (0,05185) ÜDS (0,15591) NS (0,10970) FK (0,25911) ÇKS (0,00542) , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,00179 S* 0, , , , , , , , ,00131 S - 0, , , , , , , , , Adım: Pozitif ve Negtif İdel Çözümlerin Belirlenmesi: Ağırlıklı krr mtrisinde her kriterin ilgili sütunundn pozitif idel çözüm için pozitif idel (S*) ve negtif idel (S - ) çözüm için de negtif idel değerler seçilerek pozitif idel ve negtif idel çözüm değerleri belirlenir (Tblo 20.). 5.Adım: Ayırım Kriterlerinin Hesplnmsı: Her kritere it sütundki değerlerden pozitif idel ve negtif idel değerler çıkrılrk sırsıyl pozitif ve negtif idel çözüme uzklık değerleri belirlenir. Pozitif idel çözüme uzklık değeri eşitlik (8) ile (Tblo 21), negtif idel çözüme uzklık değeri ise eşitlik (9) yrdımı ile hesplnmıştır (Tblo 22). 741

20 ÖMÜRBEK AKSOY Tblo 21: Pozitif İdel Çözüme Uzklık Değerleri YIL İHP Y Ü S ÜDA ÜDS NS FK ÇKS Ʃ Krekök S , , , , , , , S , , , , , , S , , , , , , S , , , , , , S , , , , , , , S , , , , , , S , , , , , , S , , , , , , S , , , , , , S , , , , , , , S , , , , , , , S , , , , , , , S , , , , , , , S13 Tblo 22: Negtif İdel Çözüme Uzklık Değerleri YIL İHP Y Ü S ÜDA ÜDS NS FK ÇKS Ʃ Krekök S , , , , , , , S , , , , , , S , , , , , , , S , , , , , , , S , , , , , , , S , , , , , , , S , , , , , , , S , , , , , , , S , , , , , , , S , , , , , , S , , , , , , S , , , , S , , , , S13 6.Adım: İdel Çözüme Göreli Ykınlığın Hesplnmsı: İdel çözüme göre ykınlık değeri eşitlik (10) kullnılrk bulunmuştur (Tblo 23.).