T.C. ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIĞI DOĞA KORUMA VE MİLLİ PARKLAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

Transkript

1 T.C. ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIĞI DOĞA KORUMA VE MİLLİ PARKLAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ Sulak Alanlar Şubesi Müdürlüğü Mart 2007

2 PROJE SAHİBİ T.C. ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIĞI DOĞA KORUMA VE MİLLİ PARKLAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ Doğa Koruma Dairesi Başkanlığı Sulak Alanlar Şubesi Müdürlüğü PROJE ORTAKLARI Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü İzmir Valiliği Ege Doğa Derneği Doğa Derneği PROJE SORUMLUSU Prof Dr. Mustafa K. YALINKILIÇ Genel Müdür PROJE YÜRÜTÜCÜSÜ Selim ERDOĞAN Hidrojeoloji Yüksek Mühendisi PROJE EKİBİ Ahmet AKGÜN Orman Mühendisi (Yerel Koordinatör İl Çevre ve Orman Müdürlüğü) Sibel ERZİNCAN Peyzaj Yüksek Mimarı (DKMP Genel Müdürlüğü) Ortaç ONMUŞ Ornitolog (Ege Doğa Derneği) Dr.Alpay TIRIL Peyzaj Yüksek Mimarı (Ege Doğa Derneği) Ömer DÖNDÜREN Biyolog (İzmir Kuş Cennetini Koruma ve Geliştirme Birliği) EMEĞİ GEÇENLER Yusuf CERAN (Sulak Alanlar Şubesi Müdürü) Cenk İsmail AKKUŞ (Ziraat Mühendisi) S.Serhan ÇAĞIRANKAYA (Ziraat Mühendisi) Dr. B.Teoman MERİÇ (Hidrojeoloji Yüksek Mühendisi) İbrahim BÜYÜKKURT (Kimya Mühendisi) Mehmet GÖLGE (Çevre Mühendisi) Nilda Özen ERGÜR (Ziraat Yüksek Mühendisi)

3 TEŞEKKÜR Proje ekibi, yaşadığı çevreye sahip çıkan, onun uğrunda çok zorlu bir savaş vermeyi göze alabilen, gelecekte de Gediz Deltası nın sunduklarından yararlanabilmenin tek yolunun onu kullanırken korumak olduğunu çok iyi bilen, Gediz Deltası Sulak Alan Ekosistemi gibi önemli bir Ulusal değeri korumak adına elini taşın altına koymaktan çekinmeyen aşağıdaki kişi ve kuruluşlara en içten teşekkürlerini sunmayı bir borç bilir; Sn. Osman PEPE (Çevre ve Orman Bakanı), Sn. Prof. Dr. Hasan Z. SARIKAYA (Müsteşar), Sn. Bünyamin KARACA (Müsteşar Yardımcısı), Sn. Prof. Dr. Mustafa K. YALINKILIÇ (Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürü), Sn. Oğuz Kağan KÖKSAL (İzmir Valisi), Sn. Yusuf Ziya GÖKSU (eski İzmir Valisi), Sn. Fethi ÖZDEMİR (İzmir Vali Yardımcısı), Sn. Aziz KOCAOĞLU (İzmir Büyükşehir Belediye Başkanı), Sn. Tahir ŞAHİN (Menemen Belediye Başkanı), Sn. Nurgül UÇAR (Seyrek Belediye Başkanı), Sn. Veli KASAP (Sasalı Belediye Başkanı), Sn. Kemal İŞKEN (Maltepe Belediye Başkanı), Sn. Orhan BORA (Gerenköy Belediye Başkanı), Sn. Avni GÖK (Foça Belediye Başkanı), Sn. Muzaffer TINAZTEPE (Bağarası Belediye Başk.), Sn. Hüseyin ERGÜL (Helvacı Belediye Başk.), Sn. Göksel GEÇGEL (DSİ 2. Bölge Müdürlüğü), Sn. Dr. Hüseyin GÜNDOĞDU (DSİ 2. Bölge Müdürlüğü), Sn. Dr. İlker ATIŞ (DSİ 2. Bölge Müdürlüğü), Sn. Tuncay KARAÇORLU (Şehir Plancıları Odası), Sn. Erhan Vecdi KÜÇÜKERBAŞ (Peyzaj Mimarları Odası), Sn. Faruk İŞGENÇ (Çevre Mühendisleri Odası), Sn. Şafak BİRTÜRK (Gıda Mühendisleri Odası), Sn. Metin CİNGÖZ (Orman Mühendisleri Odası), Sn. Seçkin ŞİŞMANOĞLU (Makine Mühendisleri Odası), Sn. Özgen AYDIN (Gemi Mühendisleri Odası), Sn. Coşkun SARI (Jeofizik Mühendisleri Odası), Sn. Fikri METLİ (Jeoloji Mühendisleri Odası), Sn. Gürel NİŞLİ (Kimya Mühendisleri Odası), Sn. Ahmet ERASLAN (Orman Mühendisleri Odası), Sn. Barış KARA (Peyzaj Mimarları Odası), Sn. Serpil YASA (I Nolu Koruma Kurulu Mdr.), Sn. Metin AYDIN (Süzbeyli Muhtarı), Sn. Sait AĞDACI (Sahil Güvenlik Kom. Harekat Şb. Müdürü), Sn. Yzb. İsmail ÖKTEN (II. Ana Jet Üs Komutanlığı), Sn. Barbaros UÇAN (2. Ana Jet Üs Komutanlığı), Sn. Aydın DENİZ (Karşıyaka İlçe Jandarma Komutanlığı), Sn. Ahmet ÇETİNKAYA (Menemen İlçe Jandarma Komutanlığı), Sn. H. Ahmet AYDIN (Foça İlçe Jandarma Komutanlığı), Sn. Atilla ASİL (Çiğli Jandarma Komutanlığı), Sn. Ahmet FIRAT (Ege Tarımsal Araşt. Enst.), Sn. Cem Polat ii

4 ÇETİNKAYA (9 Eylül Ünv. SUMER), Sn. Sevinç ÖZKUL (9 Eylül Ünv. SUMER), Sn. Prof. Dr. Nilgün HARMANCIOĞLU (9 Eylül Ünv. SUMER), Sn. Yard. Doç. Dr. Deniz DÖLGEN (9 Eylül Ünv. Çevre Müh. Bölümü), Sn. Dr. Orhan GÜNDÜZ (9 Eylül Ünv. Çevre Müh. Bölümü), Sn. Prof. Dr. Adem ÖZER (9 Eylül Ünv. Çevre Müh. Bölümü), Sn. Prof. Dr. Orhan USLU (Menemen Deri Serbest Bölgesi), Sn. Prof. Dr. Hikmet TOPRAK (9 Eylül Ünv. Çevre Müh. Bölümü), Sn. Prof. Dr. Necdet ALPASLAN (9 Eylül Ünv. Çevre Müh. Bölümü), Sn. Yard. Doç. Dr. Okan FISTIKOĞLU (9 Eylül Ünv. SUMER), Sn. Yard. Doç. Dr. Enver Yaşar KÜÇÜKGÜL (9 Eylül Ünv. SUMER), Sn. Yard. Doç. Dr. Sevgi TOKGÖZ GÜNEŞ (9 Eylül Ünv. SUMER), Sn. Prof. Dr. Ruşen USTAOĞLU (Ege Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi), Sn. Yard. Doç. Dr. Şerif HEPCAN (Ege Ünv. Peyzaj Mimarlığı Bölümü), Sn. Prof. Dr. M. Bülent ÖZKAN (Ege Ünv. Peyzaj Mimarlığı Bölümü), Sn. Doç Dr. Adnan KAPLAN (Ege Ünv. Peyzaj Mimarlığı Bölümü), Sn. Prof. Dr. Mehmet SIKI (Ege Ünv. Fen Fakültesi), Sn. Güzel YÜCEL GİER (9 Eylül Ünv. Deniz Bilimleri Enst.), Sn. Prof. Dr. Hüseyin HAKERLERLİ (Ege Ünv. Ziraat Fak.), Sn. Prof. Dr. İsmail OĞUZ (Ege Üniversitesi), Sn. Prof. Dr. Ümit ERDEM (Ege Ünv. ÇEVMER Müdürü), Sn. Gül BİROL (İzmir Büyükşehir Belediyesi Planlama Müdürlüğü), Enis TOKAT (İZSU Genel Müdürlüğü), Sn. Yard. Doç. Dr. Vildan GÜNDOĞDU (İZSU Genel Müdürlüğü Danışmanı), Sn. Gürsel ÇALIŞ (İZSU Genel Müdürlüğü), Sn. Cumhur KÜNTAY (Ege Bölgesi Su Ürünleri Koop. Birliği), Sn. Hüseyin AYDIN (S.S. İzmir Bölgesi Su Ürünleri Koop. Birliği), Sn. İlhan ÖZTUZ (Tuzcullu Su Ürünleri Koop. Başkanı), Sn. Nevzat KESKİN (Menemen Su Ürünleri Koop.), Sn. İbrahim KARA (Tuzcullu Köyü Muhtarı), Sn. Halil ZENGİN (Tuzcullu Köyü Azası), Sn. Duygu Sağdaş ÜLKÜ (Karşıyaka Belediyesi), Sn. Neslihan TOMAÇ (Karşıyaka Belediyesi), Sn. Şükrü ÖZCAN (TEKEL Çamaltı Tuzl. İşl. Müdürü), Sn. Abdurrahman ÇAKMAKÇI (TEKEL Müesese Müdürü), Sn. Mustafa ERSU (Ege Yaban Hayatı ve Avcılık Federasyonu), Sn. Hasan TOPAL (İBB Planlama Müdürü), Sn. Uğur KALELİOĞLU (Çevre Avukatı), Sn. Noyan ÖZKAN (Çevre Avukatı), Sn. Doğan HEPER (Atatürk OSB Müdürü), Sn. Müslüm BEYAZGÜL (Menemen Tarımsal Hidroloji Enstitüsü), Sn. Ufuk DEMİRKOL (Menemen Sağ Sahil Sulama Birl.), Sn. Recai ÖNAL (Menemen Sol Sahil Sulama Birl. Başkanı), Sn. Reyhan USLU (Menemen Belediyesi), Sn. Hitay BARAN (İzmir Ticaret Odası), Sn. Nermin ÇİÇEK (Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü), Sn. Muazzez ÖZDEMİR (Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü), Sn. Gültekin DİKİLİKAYA (Jeoloji Müh. Odası), Sn. Halil UYAR (İzmir 1 Nolu Koruma iii

5 Kurulu), Sn. Mehmet AYDOĞAN (İZTOP Başkanı), Sn. Işın FIRAT (Maltepe Belediyesi), Sn. Sadık DEMİROĞLU (Maltepe Belediyesi), Sn. Aslı Erdenir SİLAY (DSİ 2. Bölge Müdürlüğü), Sn. Bülent ONURAL (Deniz Ticaret Odası), Sn. Ahmet TOMAR (Yerel Gündem 21), Sn. Süleyman ÖZDURAN (İl Milli Eğitim Müdür Yard.), Sn. Ahmet BOZDEMİR (Köy Hizm. İl Müdürü), Sn. Özden AKSIN (Sasalı Bel. Meclis Başk.), Sn. Dr. Orkun ZEYBEK (Menemen Kaymakamlığı), Sn. Gökhan KILIÇ (İzmir 2 Nolu Koruma Kurulu), Sn. Nermin BODUÇ (İl Tarım Müdürlüğü), Sn. Nilüfer COŞKUN (İl Tarım Müdürlüğü), Sn. Turgut DOMANİÇ (Çiğli Belediyesi), Sn. Dilek ÖZOCAK (Çiğli Belediyesi), Sn. Ayça KESİCİ (İzmir Turist Rehberleri Odası), Sn. Seyfettin AKDOĞAN (Menemen Sağ Sahil Sulama Birl.), Sn. Lale SÜMENGEN (İzmir Büyükşehir Belediyesi), Sn. Metin AYDIN (Süzbeyli Köyü Muhtarı), Sn. İpek ÖZBEK SÖNMEZ (Ege Doğa Dern.), Sn. Burcu ARIK (Doğa Dern.), Sn. Burcu PARMAK (Ege Doğa Dern.), Sn. H. Çağlar İNCE (Ege Doğa Dern.), Sn. Dr. M. Tuna ALTIN (Çiğli Kaymakamlığı), Sn. Dr. Mithat YILMAZ (Foça Kaymakamlığı), Sn. Levent GÜRAN (Çamaltı Tuzl. İşl. Md. Yard), Sn. Prof. Dr. Ali Rıza KARACAN (Ege Ünv. İktisadi İdari Bilm. Fak.), Sn. Zafer KORAY (DKMP Mühendisi), Sn. Prof. Dr. Sumru ÜNSAL (Ege Ünv. Sualtı Arşt.), Sn. Tülay YILMAZ (İZSU Genel Müdürlüğü), Sn. Tülay YEŞİLLİK (İZSU Genel Müdürlüğü), Sn. Elif TOROSDAĞ (İl Çevre ve orman Müdürlüğü), Sn. Aylin AKGİL (Karşıyaka Belediyesi), Sn. İlker EROL (Karşıyaka Belediyesi), Sn. Dr. Bilginer BAĞCI (Karşıyaka Kaymakamlığı), Sn. Şeref SOFUOĞLU (Menemen Ziraat Odası), Sn. Cemile YAVUZOĞLU (İl Tarım Müdürlüğü), Sn. Erdal SONGÜR (İl Tarım Müdürlüğü), Sn. Murat BOZDOĞAN (Doğa Dern.), Sn. Cüneyt ÖZTÜRK (Menemen Deri Serbest Bölgesi), Sn. Mustafa PADIR (Menemen Deri Serbest Bölgesi) iv

6 İÇİNDEKİLER DİZİNİ Sayfa PROJE KÜNYESİ i TEŞEKKÜR ii ÖNSÖZ v İÇİNDEKİLER DİZİNİ vii 1. GİRİŞ 1 2. GEDİZ DELTASI SULAK ALAN YÖNETİM PLANI HAKKINDA 7 3. GEDİZ DELTASI ALAN TANIMI GEDİZ NEHRİ HAVZASININ GENEL ÖZELLİKLERİ Gediz Nehri Havzasının Hidrolojik Özellikleri Gediz Nehri Havzasının Jeolojik Özellikleri GEDİZ DELTASININ JEOLOJİK ÖZELLİKLERİ JEOMORFOLOJİK ÖZELLİKLER Yüksek Alanlar Boğaz ve Geçitler Gediz Deltası GEDİZ DELTASI VE YAKIN ÇEVRESİNİN TOPRAK ÖZELLİKLERİ Yöre Topraklarının Oluşumunda Etkisi Olan Faktörler Yörenin Toprak Gurupları ve Özellikleri GEDİZ DELTASI VE YAKIN ÇEVRESİNİN DOĞAL BİTKİ ÖRTÜSÜ Yöre Bitki Örtüsünün Ana Özellikleri Doğal Bitki Örtüsü Alanları Kültür Bitkileri GEDİZ DELTASI VE YAKIN ÇEVRESİNİN ARAZİ KULLANIMI Arazi Sınıfları Gediz Deltasında Çevre Koşullarının Arazi Kullanımına Etkisi Gediz Deltası ve Yakın Çevresinin Bugünkü Arazi Kullanım Durumu Gediz Deltası ve Yakın Çevresindeki Sorunlar SU KALİTESİ Deltayı Besleyen Su Kaynaklarının Fiziko-Kimyasal Özellikleri 67 vii

7 İÇİNDEKİLER DİZİNİ Sayfa 3.8. KİRLİLİK Deterjan Kirliliği Ağır Metal Kirliliği Pestisit Kirliliği Mikrobiyolojik Kirlilik BİTKİSEL VE HAYVANSAL PLANKTON İçsu Fitoplanktonları İçsu Zooplanktonları Denizel Fitoplankton ve Protozooplankton Denizel Zooplankton Denizel İhtiyoplankton SUCUL VE KARASAL OMURGALI VE OMURGASIZ CANLILAR İçsu Bentozu İçsu Balıkçılığı Denizel Bentoz Denizel Balıkçılık Sucul ve Karasal Omurgalılar SUCUL VE KARASAL BİTKİLER Flora Vejetasyon Sucul Vejetasyon Çalı Vejetasyonu Kuru Çayırlar Yol ve Tarla Kenarları Vejetasyonu Tarla Yabancı Otları KUŞLAR SORUNLAR VE BEKLENTİLER GİRİŞ İLGİ GURUPLARI VE SORUNLAR Menemen Belediye Başkanlığı Menemen Sol Sahil Sulama Birliği 282 viii

8 İÇİNDEKİLER DİZİNİ (devam ediyor) Sayfa Menemen Sağ Sahil Sulama Birliği Maltepe Deri Serbest Bölgesi Ege Yaban Hayatı ve Avcılar Federasyonu Çiğli Avcılar Derneği FOÇA Avcılar Derneği Çamaltı TEKEL Tuzla İşletmesi Sasalı Belediye Başkanlığı Seyrek Belediye Başkanlığı Atatürk Organize Sanayi Bölgesi İzmir Büyükşehir Belediyesi Planlama Müdürlüğü İzmir Ticaret Odası İZSU Genel Müdürlüğü Sahil Güvenlik Komutanlığı I Nolu Koruma Kurulu II. Nolu Koruma Kurulu Karşıyaka Belediye Başkanlığı Süzbeyli Muhtarlığı Çiğli Belediye Başkanlığı Çiğli Jandarma Komutanlığı Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsü Menemen Ziraat Odası Bağarası Belediye Başkanlığı Menemen İlçe Jandarma Komutanlığı Maltepe Belediye Başkanlığı Gerenköy Belediye Başkanlığı Menemen Su Ürünleri Kooperatifi Ege Bölgesi Su Ürünleri Koop. Birliği Çiğli II. Ana Jet Üs Komutanlığı Tarımsal Hidroloji Araştırma Enstitüsü ve Eğitim Merkezi Tuzçullu Muhtarlığı Deniz Bilimleri ve Teknolojisi Enstitüsü 312 ix

9 İÇİNDEKİLER DİZİNİ (devam ediyor) Sayfa DSİ 2. Bölge Müdürlüğü TMMOB İl Koordinasyon Kurulu Dokuz Eylül Üniversitesi Ege Üniversitesi SORUN ANALİZİ GEDİZ DELTASI SULAK ALAN YÖNETİM PLANI 329 Genel Hedef 330 Faaliyet Hedefi Faaliyet Hedefi Faaliyet Hedefi Faaliyet Hedefi Faaliyet Hedefi Faaliyet Hedefi Faaliyet Hedefi Faaliyet Hedefi Faaliyet Hedefi Faaliyet Hedefi Faaliyet Hedefi Faaliyet Hedefi Faaliyet Hedefi Faaliyet Hedefi KAYNAKÇA 401 EKLER 425 x

10 1. GİRİŞ Gediz Deltası, Kütahya Gediz den doğarak Uşak, Manisa ve İzmir illerini kat eden ve sonuçta İzmir kenti kuzeyinden Ege Denizi ne dökülen Gediz Nehri nin binlerce yıl boyunca taşıdığı alüvyal malzemeyi biriktirerek oluşturduğu, yaklaşık hektarlık alanda yayılım gösteren bir ekosistemdir. Coğrafi olarak K ve D koordinatlarıyla tanımlanabilir. Yükselti olarak ise deniz seviyesi verilebilmektedir. Gediz Deltası sulak alan ekosistemi temel olarak kuzeyden güneye doğru Kırdeniz Lagünü, Homa Lagünü, Çamaltı Tuzlası, Çilazmak Lagünü, Ragıppaşa Dalyanı ve kuzey Gediz Deltası nı meydana getiren tatlısu tuzlu su çayırlıklarından oluşmaktadır. Ayrıca tatlısuyun hayat verdiği kuzeydeki sazlıklar da biyolojik çeşitlilik açısından son derece önemlidir. Çamaltı Tuzla İşletmesi halen Türkiye nin tuz ihtiyacının yaklaşık % 40 ını karşılamakta ve yılda ortalama ton tuz üretimi yapmaktadır yılında İtalyan yatırımcıların başlattığı tuz üretimi halen kapasitesini arttırarak devam etmektedir. Homa ve Kırdeniz lagünlerinde ise deniz ürünleri istihsali 1

11 yapılmaktadır. Delta nın özellikle Menemen Ovası olarak bilinen kısmı son derece verimli tarım arazilerine sahip olup, Ülkemizin ıspanak ihtiyacının yaklaşık % 40 ını tek başına karşılamaktadır. Bunun dışında alanda pamuk, tahıl üretimi, meyva bahçeciliği yaygın tarım desenleri olarak öne çıkmaktadır. Diğer önemli ekonomik girdi unsurlarından birisi de özellikle Seyrek - Süzbeyli bölgesinde yoğunlaşan hayvancılık faaliyetleridir. Alanda kullanımdan kaynaklanan sorunların başında bu verimli tarım arazilerinin sanayileşme ve şehirleşme nedenleriyle kaybedilmesi gelmektedir. Özellikle tarımla uğraşan kesim bu durumdan şikayetçidir. Söz konusu yanlış uygulama aynı zamanda Ulusal politikalarımız açısından da büyük bir sakınca doğurmaktadır. Benzer şekilde menbaadan itibaren kirlenen Gediz Nehri nin giderek kullanılabilir tatlı su vasfını yitirmesi de tarım açısından önemli bir tehdittir. Anılan bu sorun ve diğer problemler 3. Bölüm de ayrıntılı şekilde ele alınmıştır. Gediz Deltası nın yaklaşık hektarlık kısmı 1998 yılında Bakanlar Kurulu kararıyla Ramsar Sözleşmesi Listesi ne dahil edilerek Uluslararası Öneme Sahip Sulak Alan olarak koruma altına alınmıştır. Ramsar dışında alanda 1982 yılından beri Yaban Hayatı Koruma Sahası (8000 hektar) ve 1985 yılından beri de SİT Alanı statüleri bulunmaktadır. İzmir Kuş Cenneti olarak bilinen kesimin hemen doğusundan başlayan bölgede ise Türk Hava Kuvvetleri ne ait bir askeri eğitim üssü (Kaklıç Ana Jet Üssü) ile bir askeri havaalanı (Çiğli Askeri Havaalanı) bulunmaktadır. Gediz Deltası nı uluslararası anlamda önemli kılan hiç şüphesiz barındırdığı kuş varlığıdır. Alanda ÖKA kriterlerini (Önemli Kuş Alanı kriterleri) fazlasıyla sağlayacak miktarlarda üreyen Tepeli Pelikan, Flamingo, Küçük Kerkenez, Kılıçgaga, Kocagöz, Bataklık Kırlangıcı, Akça Cılıbıt, Mahmuzlu Kızkuşu, Akdeniz Martısı, Küçük Sumru ve Hazar Sumrusu aynı zamanda alanın Uluslararası Öneme Sahip Sulak Alan kriterlerine de uymasını sağlamaktadır. Bunların dışında Küçük Karabatak, Flamingo, Angıt, Tepeli Pelikan gibi pek çok tür Delta da yüksek miktarlarda kışlamaktadır. 2

12 Nüfusu 3 milyona yaklaşan bir metropolle iç içe bulunan Gediz Deltası sulak alan ekosistemi, Dünya daki benzerleri arasında da ön plana çıkmaktadır. Sadece kuş değil, ev sahipliği yaptığı Saz Kedisi, Yaban Kedisi, Sırtlan, Çakal, Yılkı Atları gibi biyolojik çeşitlilik unsurları, peyzaj değerleri nedenleriyle de Gediz Deltası yüksek eko turizm potansiyeline de sahiptir. aktarılabileceği açıktır. Böylesi önemli işlev ve değerlere sahip bir ekosistemin ancak iyi yönetildiği takdirde gerek yöre ülke ekonomisine kayda değer miktarda katkıda bulunacağı, gerekse gelecek kuşaklara en sağlıklı şekilde Bu amaçla 1998 yılında, mülga Çevre Koruma Genel Müdürlüğü tarafından Ege Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi, Su Ürünleri Temel Bilimler Bölümü ne Gediz Deltası Yönetim Planı Alt Projesi hazırlatılmıştır. Alt proje çalışması çok yönlü olduğundan, Ege Üniversitesi Fen Fakültesi, Edebiyat Fakültesi, Ziraat Fakültesi, Tabiat Tarihi Uygulama ve Araştırma Merkezi ile Dokuz Eylül Üniversitesi Çevre Uygulama ve Araştırma Merkezi (ÇEVMER) ile işbirliği yapılmıştır. Söz konusu çalışmalarda Ege Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi, Su Ürünleri Temel Bilimler Bölümü nden 37, Yetiştiricilik Bölümünden 1, Fen Fakültesi Biyoloji Bölümünden 5, Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümünden 3, Ziraat Fakültesi Toprak Bölümünden 1, Tabiat Tarihi Uygulama ve Araştırma Merkezinden 1, Dokuz Eylül Üniversitesi Çevre Uygulama ve Araştırma Merkezinden 2 öğretim elemanı yer almıştır. Gediz Deltası Yönetim Planı Projesi 3 Temmuz 2004 tarihinde Çevre ve Orman Bakanı Sayın Osman PEPE ile İzmir Valisi Sayın Yusuf Ziya GÖKSU arasında imzalanan protokolle başlamıştır. Protokol uyarınca Gediz Deltası yönetim planının 2005 yılı sonuna kadar tamamlanması öngörülmüş ve proje ile yaklaşık 3

13 hektarlık bir alanı kapsayan deltanın koruma kullanım dengesinin tahsisi hedeflenmiştir. Yönetim Planı, Ramsar Sözleşmesi 5. Taraflar Konferansı nda kabul edilen ve daha sonra 2002 yılında 8. Taraflar Konferansı nda değiştirilerek Ramsar Yeni Yönetim Planlaması Rehberi adını alan dokümanlar çerçevesinde hazırlanmaktadır. Buna göre, koruma ile kullanım arasındaki dengeyi sağlamak için yörede yaşayanları, sivil toplum kuruluşlarını, yerel yönetimleri ve kooperatifler gibi mesleki birlikleri en az kamu kurumları kadar sürece dahil etmek gerekmektedir. Sorunlar ortak belirlenmeli, çözüm yolları ortak bir zeminde araştırılmalı ve asgari müşterekte belirlenmelidir. Yönetim planı hazırlanırken öncelikli olarak öngörülecek eylemlerin gerçekçi ve uygulanabilir olmasına dikkat edilmektedir. Özellikle Ülkemizin ekonomisi gelişmekte olan yapısı dikkate alınarak kaynakların doğrudan sorunların çözümüne yönelik olarak tahsis edileceği bir yapı, projenin başarısı açısından son derece önemlidir. Yönetim planının başarılı olması için, aynı zamanda sebep sonuç ilişkisi içerisinde olduğu Gediz Nehri Havzası ile ilgili projelerle de eşgüdüm sağlanması gereklidir. Yönetim planlaması süreci Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü, İzmir Valiliği, Ege Doğal Yaşamı Koruma Derneği ve Doğa Derneği nin oluşturduğu bir çalışma gurubunun teşekkülü ile resmi olarak başlamıştır. Çalışmalarda, ileride hazırlanacak olan Yönetim Planı na temel oluşturmak amacıyla gerçekleştirilmiş olan Gediz Deltası Yönetim Planı Alt Projesi esas alınmış, bilimsel temel bu proje çıktıları üzerine inşa edilmiştir. Proje sürecinin tüm ilgi gurupları tarafından takip edilebilmesi amacıyla bir çalışma takvimi oluşturulmuş ve bu takvim dahilinde çalışmalara ivedilikle başlanmıştır. Planlama sürecinin ilk aşaması olarak, planlamaya katılacak tüm ilgi guruplarının (Tablo 1) davet 4

14 edildiği, İzmir Valiliği Toplantı Salonu nda gerçekleştirilen bir tanıtım toplantısı gerçekleştirilmiştir. Bu toplantıda katılımcılara yönetim planının ne olduğu, yönetim planı ile alanda nelerin değişeceği, sürece alanda yaşayan halkın ve diğer ilgi guruplarının nasıl katılacağı, sonuçta neler elde edileceği ayrıntılı olarak anlatılmıştır. Toplantı sonunda tüm gurupların sürece destek verdiği ve aktif olarak planlama aşamasında yer aldıkları takdirde çözüm için özveriyle katkıda bulunacakları sonucu ortaya çıkmıştır. Tanıtım toplantısını müteakiben, alanda doğrudan ya da dolaylı olarak tasarrufu bulunan tüm kişi, kurum ve kuruluşlarla bire bir toplantılar yapılmış, alanda yaşadıkları sorunları, sorun yaşadıkları kurum kişileri, olası çözüm önerilerini anlatmaları istenmiştir. Çalışmaların bu bölümünde tarafların anlattıkları üzerine herhangi bir yorum yapılmamış, tamamen tarafsız bir yaklaşımla yaşanan sorunlar, mağduriyetler, beklentiler (ekonomik, ekolojik, yapısal, yasal, vs..) dinlenmiş ve kayıt altına alınmıştır. İlgi guruplarının ifadeleri doğrultusunda derlenen sorunların analizi ile, sorun yaşayan gurupların bir araya getirilerek çözüm yollarının araştırılacağı toplantılar, gündemleri ve çağırılacak guruplar belirlenmiştir. Haziran 2005 döneminde yapılan toplantılarla oluşturulan çözümler, yönetim planının faaliyet hedeflerini ve faaliyetlerini şekillendirmiştir. 5

15 Bu aşamada ortak bir sorunun farklı tarafları bir araya getirilmiş ve tüm kesimlerin buluştuğu ortak paydalar ve sorunların çözümü için gereken eylemler ortaya çıkarılmıştır. Bunların yanı sıra, çalışma gurubunun İzmir ayağını oluşturan uzmanlar, yönetim planı alanında bulunan yerleşim birimlerinde halkla birebir toplantılar yaparak yönetim planını ve getirilerini anlatmakta, halkın sürece doğrudan katılımını sağlamışlardır. Tüm ilgi guruplarının doğrudan katılımıyla hazırlanan Taslak Eylem Planı, tekrar son kez değerlendirmeleri ve eksik kalan kısımları tamamlayabilmeleri amacıyla kendilerine gönderilmiş ve görüşleri talep edilmiştir. Taslak eylem planının hazırlanması aşamasında gerçekleştirilen toplantılarda tüm ilgi kurumlarının temsilcileri yer almış ve söz konusu eylemler tam katılım ve mutabakatla ortaya çıkarılmıştır. Buna karşın, her eylemin aktörünün, bitiş zamanının ve kaynağının net bir şekilde tanımlanabilmesi için bir kez daha değerlendirmesinin fayda sağlayacağı düşünülmüştür. Kurum, kuruluş ve gurupların yaptıkları değerlendirmelerle taslak eylem planı son halini almış ve 5 yıl süreyle uygulanacak olan Gediz Deltası Yönetim Planı ortaya çıkmıştır. Gediz Deltası Yönetim Planı bitim tarihinden sonraki ilk Ulusal Sulak Alan Komisyonu toplantısında değerlendirilecek ve uygun bulunması halinde onaylanarak yürürlüğe girecektir. 6

16 2. GEDİZ DELTASI SULAK ALAN YÖNETİM PLANI HAKKINDA Gediz Deltası Sulak Alan Ekosistemi Yönetim Planı, 1998 yılında Ramsar Alanı olarak ilan edilmiş ve bunun yanı sıra Doğal Sit ve Av Yaban Hayatı Koruma Sahası gibi statülerle de korunmakta olan, ancak habitatlarla iç içe pek çok kullanımı da bünyesinde barındıran Gediz Deltası sulak alan ekosistemindeki koruma kullanım dengesini tahsis etmek amacıyla hazırlanmıştır. Planın hazırlanması aşamasında Ramsar Sulak Alanların Yönetimi Yeni rehberi esas alınmış, bununla birlikte Ulusal öncelikler ve yöresel koşullar göz önünde bulundurularak alana özgü bir metodoloji geliştirilmiştir. Yönetim Planı hazırlanırken tamamen katılımcı bir yaklaşım izlenmiş ve yörede doğrudan dolaylı tasarrufu bulunan tüm ilgi guruplarının sürece katılımı sağlanmıştır. Eylem Planı ndan da anlaşılacağı üzere amaç sadece ekosistemi korumak değil, aynı zamanda alanın sağladığı ekonomik değerlerin öncelikli olarak yöre halkına yönlendirilmesi, koruma çalışmalarındaki çelişki ve eksikliklerden kaynaklanan mağduriyetlerin önlenmesi ve alanı öncelikli olarak yöre halkının koruyacağı bir ortamın tesis edilmesi olmuştur. Alanda gözlenen sorunlar belirlenerek bu sorunlar karşılıklı mutabakat ilkesi ile çözülmeye çalışılmış, üzerinde hemfikir olunan eylemler belirli bir zincir şeklinde Faaliyet Planı na yansıtılmıştır. Faaliyet Planı nda yer alan neredeyse tüm eylemler, eylemleri gerçekleştirmeyi taahhüt eden kurum kuruluşların ifadeleri ile yazılı metinde yer bulmuştur. Yalnızca birkaç kritik eylem, anılan kuruluşların toplantılara iştirak etmemeleri nedeniyle, yine toplumsal mutabakat, mevzuat ve yöre halkının talepleri doğrultusunda Faaliyet Planı na eklenmiştir. Faaliyet Planı nın bugüne kadar gerçekleştirilen sulak alan yönetim planlarından (Göksu Deltası, Manyas Gölü, Uluabat Gölü) en büyük farkı, her faaliyet için sayfa altına açılmış imza bölümüdür. Bu bölüm, o faaliyeti gerçekleştirmeyi toplantılar sırasında sözlü olarak taahhüt ederek Faaliyet Planı na girmesine vesile olan kurum kuruluşların en yetkili yöneticisi tarafından imzalanacaktır. İmzalar hiyerarşiye ya da protokoldeki yerine göre değil, kurumun üstleneceği rolün büyüklüğüne göre sıralanmıştır. 7

17 Gediz Deltası Sulak Alan Yönetim Planı, 2004 Temmuz 2006 Ocak dönemi arasında hazırlanmıştır. Bugüne kadar Ülkemizde gerçekleştirilen sulak alan yönetim planlarının ortalama 3 senede hazırlandığı göz önüne alındığında, 18 ay gibi çok kısa bir süre içerisinde tamamlanmıştır. Çalışmalar süresince, 1998 yılında mülga Çevre Bakanlığı tarafından Ege Üniversitesi Su ürünleri Fakültesi ne yaptırılan Gediz Deltası Yönetim Planı Alt projesi esas alınmış, öte yandan hidroloji, flora fauna çalışmaları ve kirlilik analizi gibi dinamik süreçler için yeni gözlem ve değerlendirme programları başlatılmıştır. Gediz Deltası Yönetim Planı nın bir diğer özelliği, tümüyle kurumların öz kaynaklarıyla gerçekleştirilmiş olmasıdır. Kurumların bütçesine hiçbir maddi yük getirmeyen proje süresince hiçbir yurtdışı yurtiçi ilave kaynağa da başvurulmamıştır. Mevcut uzmanlar, mevcut teknik donanım ve mevcut hizmetler projenin gerçekleştirilmesi için yeterli olmuştur. Burada amaç, tahsis edilebilecek PROJE BAŞKANI PROF. DR. AHMET KOCATAŞ PROJE KOORDİNATÖRÜ PROF. DR. M. RUŞEN USTAOĞLU PROJE YÜRÜTÜCÜSÜ PROF. DR. SÜLEYMAN BALIK ARAŞTIRICILAR VE ÇALIŞMA GRUPLARI SOSYO-EKONOMİK YAPI YRD. DOÇ. DR. AHMET G. ELBEK İNSAN AKTİVİTELERİ DOÇ. DR. BÜLENT OKUR YRD. DOÇ. DR. AHMET G. ELBEK DOĞAL ÇEVRE ÖZELLİKLERİ TARİHSEL VE KÜLTÜREL DEĞERLER JEOLOJİ VE HİDROJEOLOJİ DOÇ. DR. ERTUĞ ÖNER JEO. YEŞİM KÖKSAL ÇEVRE TEKNOLOJİSİ PROF. DR. NECDET ALPASLAN PROF. DR. NİLGÜN HARMANCIOĞLU ÇEV. MÜH. MEHMET AKSU TOPOĞRAFİ VE METEOROLOJİ DOÇ. DR. ERTUĞ ÖNER BEYCAN HOCAOĞLU HAYRİYE BUĞDAY SU KALİTESİ PROF. DR. BAHA BÜYÜKIŞIK PROF. DR. HATİCE PARLAK PROF. DR. ÖZDEMİR EGEMEN PROF. DR. MELAHAT TOĞULGA DOÇ. DR. RENGİN ELTEM YRD. DOÇ. DR. UĞUR SUNLU HİDROBİY. DR. RAHİME ORAL ARAŞ. GÖR. DR. SANEM İZGÖREN ARAŞ. GÖR. MELTEM BOYACIOĞLU ARAŞ. GÖR. DİLEK UÇKUN ARAŞ. GÖR. ASLI KAYMAKÇI ARAŞ. GÖR. DR. GÜVEN ÖZDEMİR HİDROBİY. TEKİN GEZER BİYOLOJİK ÖZELLİKLER PROF. DR. AHMET KOCATAŞ PROF. DR. SÜLEYMAN BALIK PROF. DR. ZEKİ ERGEN PROF. DR. SAVAŞ MATER PROF. DR. İSMET ÖZEL PROF. DR. TUNCER KATAĞAN PROF. DR. TUFAN KORAY PROF. DR. M. RUŞEN USTAOĞLU PROF. DR. YUSUF GEMİCİ PROF. DR. MESUT ÖNEN DOÇ. DR. MURAT KAYA DOÇ. DR. BELGİN HOŞSUCU DOÇ. DR. MEHMET SIKI DOÇ. DR. ERTAN TAŞKAVAK DOÇ. DR. VEYSEL AYSEL YRD. DOÇ. DR. UFUK ŞİPAL GEZERLER YRD. DOÇ. DR. HASAN M. SARI ARAŞ. GÖR. DR. DİDEM ÖZDEMİR MİS ARAŞ. GÖR. DR.MELİH ERTAN ÇINAR ARAŞ. GÖR. DR. LEVENT YURGA ARAŞ. GÖR.VEDAT AKER ARAŞ. GÖR. MURAT ÖZBEK ARAŞ. GÖR. ALİ İLHAN ARAŞ. GÖR. CEM AYGEN Ö Ö Ö meblağların rapor, plan, harita gibi kurumların kendi imkanları ile yapabileceği çalışmalara yönlendirilmesi ve zayi edilmesinin önlenmesi, gerçekte Gediz Nehri ve 8

18 Deltası nın ihtiyaç duyduğu arıtma tesisi gibi altyapı yatırımlarına tahsisinin yolunun açılması olmuştur. Yönetim Planı nın ilk kısmını oluşturan Alan Tanımı bölümü, mülga Çevre Koruma Genel Müdürlüğü tarafından 1998 yılında Ege Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi ne hazırlatılan Gediz Deltası Yönetim Planı Alt Projesi esas alınarak hazırlanmıştır. Güncel koşullara göre kısmen değişiklikler de yapılan bu bölüm yukarıdaki şemada verilen araştırmacılar tarafından hazırlanmıştır; Gediz Deltası Yönetim Planı nın en önemli kısmını oluşturan Eylem Planı bölümü ise, Proje Çalışma Gurubu tarafından, alanda tasarrufu bulunan tüm ilgi guruplarının aktif katılımıyla hazırlanmıştır. Proje Çevre ve Orman Bakanı Sayın Osman PEPE ile İzmir Valisi Sayın Yusuf Ziya GÖKSU arasında imzalanan protokolle Ocak 2005 tarihinde başlamış, planlama süreci Mart 2006 tarihinde tamamlanmıştır. Mart 2006 Mart 2007 döneminde ise, Yönetim Planı nda faaliyet üstlenen kurumların taahhüt imzaları tamamlanarak plan onay aşamasına gelmiştir. Proje Çalışma Gurubu nda; Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü nden Hidrojeoloji Yüksek Mühendisi Selim ERDOĞAN (Proje Yürütücüsü), İzmir İl Çevre ve Orman Müdürlüğü nden Orman Mühendisi Ahmet AKGÜN (Yerel Proje Koordinatörü), Peyzaj Yüksek Mimarı Sibel ERZİNCAN, Ege Doğal Yaşamı Koruma Derneği nden Ortaç ONMUŞ ve Alpay TIRIL, İzmir Kuş Cennetini Koruma ve Geliştirme Birliği nden Biyolog Ömer DÖNDÜREN yer almışlardır. Bunun yanı sıra, Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü ile Doğa Derneği arasında imzalanan işbirliği protokolü uyarınca, Mayıs 2005 tarihlerinde İzmir de bir Yönetim Planı Çalıştayı düzenlenmiştir. 9

19 3. GEDİZ DELTASI ALAN TANIMI 3.1. Gediz Nehri Havzası nın Genel Özellikleri Antik adı Hermos olan Gediz Nehri, Ege Bölgesi nin ikinci büyük akarsuyu olup, yaklaşık 1,7 milyon hektar (17000 km 2 ) su toplama havzasıyla Türkiye yüzölçümünün % 2,2 sini kaplar. Nehir, kaynağını İç Batı Anadolu bölümündeki Murat ve Şaphane dağlarından alır (Şekil 3.1). Genel olarak doğu - batı yönlü akışı sırasında Selendi Çayı, Alaşehir Çayı ve Kum Çayı gibi önemli kolları alarak Menemen (Emiralem ya da Gediz) boğazından geçip İzmir körfezi kuzeyindeki deltasında denize dökülür. Şekil 3.1. Gediz Nehri Havzası nın Üç Boyutlu Fiziki Haritası [3] Kaynağından akarsuyun ağzına kadar kat ettiği mesafe yaklaşık 350 km dir. Kaynak bölgesinin yükseltisi 1350 m civarında olan Gediz Nehri nin ortalama yükseltisi 310 metredir. Akarsuyun boyuna kesitindeki ortalama eğimi %o 0,88 iken 0 50 m yükselti arası eğim %o 0,5 dir. Ortalama akımı 59 m 3 /sn olan Gediz Nehrinin en çok akımı Ocak, en az akımı ise Ağustos aylarındadır (Kocataş, A. Ve diğ., 1998). Gediz Havzası, kuzeyindeki Bakırçay ve Susurluk havzaları ile güneydeki Küçük ve Büyük Menderes havzaları arasında yer alır. Havzasının ortalama genişliği 48 km dir. 10

20 Şekil 3.2. Gediz Nehri Deltası Gediz Nehri, yukarıda kısaca sözü edilen özellikleri ile havzasındaki akışını tamamladıktan sonra ulaştığı kıyıda geniş bir yelpaze biçimindeki deltasını oluşturmuştur (Şekil 3.2). Bol miktarda taşıdığı sedimanla ( m 3 / km 2 ) delta denize (İzmir körfezine) doğru ilerlemiştir. Nehrin taşıdığı bu sedimanlar (alüvyonlar) geniş bir taşkın delta ovası oluşturmuştur. Boyutları bakımından Batı Anadolu nun en büyük, ülkemizin 4. büyük deltasıdır. Gediz deltasının kapladığı toplam alan 400 km 2 dir. Yönetim Planı nın alanını oluşturan Gediz Deltası ( K, D) İzmir ili sınırları içinde, Güney de İzmir Körfezi (Bostanlı), Batı da Ege Denizi, Kuzey de Foça Tepeleri ve Doğu da Menemen İlçesi arasında kalan bölgede yer alır. Delta nın hektarlık kısmı tuzlu ve tatlısu bataklıkları (5000 ha), koylar ve tuzlalar (3300 ha) ve dört lagünden (Homa 1824 ha; Çilazmak, 725 ha; Kırdeniz 450 ha; Taş, 500 ha) oluşan tipik bir Akdeniz delta ekosistemidir. Tatlı ve tuzlusu habitatlarını bir arada bulunduran Gediz Deltası, değişik habitat istekleri olan pek çok canlı türü için ideal beslenme, konaklama ve üreme alanı oluşturmaktadır. Bu yönüyle 220 civarında su kuşunun düzenli olarak barındığı ülkemizin uluslararası öneme sahip sulak alanlarından birisidir (Şekil 3.3) (Kocataş, A. Ve diğ., 1998). 11