B. I spence: tvtahiye,ti, eive-re,smi, MIKTARI,

Transkript

1 3 t osmanlilar'da RAiyyET RUsCvru* I. A. E ift- re s mi s i s temi : I. QIFT-RESMI, VtENgfi, vpoi KULLUK, ARAZi-nANe vencisi, MIKTART; rr. CABA, KARA Vg VTUCERRED RESITT,TI-E,Ri; III. BENNAK_ RESMI, IV. oolvuu-nnsrrai VE TUTUN-RESMi, V. RRiyyEr nusovtu. uuar.iyerig,r VE SINIFLAR NizArvn. B. I spence: tvtahiye,ti, eive-re,smi, MIKTARI, vruan-nn. Osmanh imparatorlu[u gergek ve kesin bir qekilde Fatih Sultan Mehmed devrinde kurulmugturr. Olalaniistii fiituhat ve kuruculuk faaliyetine muvazi olarak kan0n koymada da, onun devri misli goriilmemig bir geligmeye qahit olrnuqtur. Bu hukuki faaliyet, bir isl6m devleti olan Osmanh devletinde, tabiatile ancak orfi hukuk, yani do!rudan do!ruya Padigah'rn iradesinden dolan ve ona dayanan hukuk2 sahasrnda olabilirdi. Hudutsuz bir otorite tesisine muvaffak olan ve yalnrz yerleqmig Adetler ve miiesseseler delil, qeri'at kargrsrnda da oldukga ba$rmsrz hareket eden bu serbest fikirli Osmanh hiiktimdan, 6rfi hukuk sahasrnr ziyadesile genigletmig ve kuvvetlendirmiqtir. Hatta, esas itibarile isldmi meftrumlara aykrn olarak kan0nndme tertip ve ildn etme cesaretini gosteren ve bciylece haleflerine omek olan ilk Padiqah da odur. Burada qunu da kaydetmelidfu ki, Fatih'in asrl kan0n koyma faaliyeti, hi.ikiim (ferman) geklinde grkardrfr idare ile ilgili hususi kan0nlarda gcirtiltir. Bunlar bugtin da!'rnrk haldedir3. Onun, biri devlet teqkilatr, dileri redyd igin tanzim ettirdi[i iki umumi kan0nndmeye gelince, bunlar da, itiraf etmelidir ki, hentiz esash bir tahlil konusu olmamrqtrr. Onun re ydhakkmdaki kan0nndmesi, elimizde raiyyet riisfimu- * Belleten cilt: XXI[, (1959), gat. M e hmed /1, isldm Ansiklopedi si, 7 3. cldrz ( I 956), Kan0n-htlkiimlerinde qu kliee tipik m6nahdr: "Kanfrn emr edr.ib buyurdum ti" (bak benim, "Fatih Sultan Mehmed'in Fermanlan", Belleten, no. M, vesika l0). 3 Bugiin bu nevi kan0nlan, Fatih devrine ait maliye mukata'a defterleri, tahrir defterleri, kadt sicilleri gibi resmi defterlerde bulmaktayrz (Bak. Belleten,no 44, s , keza R. Anhegger- H. ihalcrk, Kanfinndme-i Sultdnt ber mfrceb-i'orf-i Osmini, Ankara 1956).

2 \{ 32 HALIL irq,qlcx nun men$e ve mahiyeti hakkrnda en eski ve mi.ihim kaynafrmrzdr. Tetkikimize onun tahlili ile baqtayac apna. B rzzat kan0nndmenin s isternatizas yonu, konumu z bakrmrndan dikkate defer. ReAyA kan0nunun ilk ilg fash, ceza maddelerini ihtiva eder5. Ceza kanonlart, hrristiyan-mtisliiman btitiin tebaa igin mtigterektir. Fakat 4. fastl, birincisi Mi.isliiman redydya, ikincisi yi.iri.iklere, i.igiinciisti Hrristiyan reiydya ait olmak iizere tig krsrmdan m{irekkeptir. Bu taksim gekli devlet ieinde tebaantn iig btiyi.ik grupa aynhgrnr inikds ettimektedit'. Mtisli.iman ve Hrristiyan redydya ait krsrmlar, redyd ile timarh sipahi arasmda vergi mi.inasebetlerini di.izenleyen kaideleri ihtiva eder. Orada, evvela timara dahil vergilerin iki esash unsuru, yam a'edr ve rilsitm-i raiyyet ele almmrg, ondan sonra angaryalar ve nihayet pazar baclan gosterilmiqtir. Miisli.imanlara ve Hrristiyanlara ait iki krsrmda bu konular, paralel olarak aynl srra ile ele ahnmrgtr. Bazr noktalarda, yani koyun-resmi, baclar, a'qdr ve bir krsrm angaryalara ait maddelerde iki krsrm arasrnda esasa ait farklar yoktui. Buna mukabil raiyyet riisfrmu denilen qahsi vergilerde mtisltimanlar ve Hrristiyanlar ayn esaslara tibidirler. Evvel6 miisltimanlann tdbi oldugu gift-resmi sistemini, sonra Hrristiyanlara ait ispence resmini ele alaca!:rz. A. Qift-Resmi Sistemi I. Qift-resmi: Herhangi bir incelemeye giriqmeden cince, ilkin, Fatih Kan0nnAmesinin Dr. Fr. Kraelitz-Greifenhorst tarafindan yaprlan negrini yazma mea Bu kan0nname, tedvin edilmiq en eski Osmanh kan0nn6mesidir. Bugiine kadar mal0rn tek ntisha II. Bayezid zamanmda H. 893, CemAziyelAhire sonlarmda (2-10 Haziran 1488) yaptlmtq bir istinsdhtan ibarettir. Aslr, 6yle gdri.intiyor ki, 1453 tarihlerinde meydana getirilmie olmaltdrr (bak. Kraelitz-Greifenhorst, Mitteilungen zur osmanistien Geschichte,I ( ), s. 18:, benim, "Osmanh Hukukuna Giriq", Siyasal Bilgiler Fakiiltesi Dergisi,,crlt XIII, sayr 2, s. ll2- Oradaki delillere gu da il6ve olunabilir: Anadolu eydletinde gift:resmi 1458 tarihinde 33 akgaya grkanldrlr halde kan0nndmede buna ait hig bir iqaret yoktur. Halbuki teqkildta ait kan0nname, Fatih'in son zamanlarrna aittir (bak. M. Arif bey negri. Mukaddime, TOEM, il6ve, 1330). Bu kan0nnamelerin tertibile imparatorlulun kurulugu arairndaki miinasebeti, teqkilat kanfinndmetl dibdcesindeki gu ibire de aqrklar: "Eyydm.i saltanatlarunda.buncafiitfthdt-i aztme milyesser alub husfisd hdtd ddru's-saltanat olan... Kostantaniyye fethi miiyesser otdukda sdb*d ecddd-i izdmlan zamarunda olan kavdntn-i mazbfita defter olunmay4b'.'..ii. Murad devrine ait defter ve vesikalar gdstermektedir ki, redyaya ait bu kan0nlar daha iince imperatorlukta cdri bulunuyordu. Fatih'in yaptrel qey, bu kan0nlann umumi esaslannr bir kan0nndme halinde tedvin ettirmekten ibaret olmahdrr. Madde vefasrl iizerine kan0nname tertibi,fikri gi.iphosiz islam fikhr tesirindedir. 5 Kan0nnAmenin sistematiki hakkrnda bak, "Osmanlr Hukukuna Giriqr-, s. 116-l2O; ' ;r,.j 6 Sancak kan0nnimelerinde (bak. 6. L. Barkan, XV. ve XVI. asrrlarda Osmarth"lmparatorlufiunda zirat ekonominin hukukt ve malt esaslan, l; Kanfinlar,r,lstanbul {943.) ve's;, S0leyman Kan0nndmesinde anahatlan ile avnr tertio srrasrnrbulmaktayn, t : OSMANLILARDA RAiYYET NUSCVN-i 33 tinle karqrlagtrmak ve asll metni tesise gahgmak gerektir. Zira kan0nnameyi bulmug ve yaymlaml$ olan Avusturyah ilimin mesaisi, Osmanh tetkiklerinin o zamanki durumuna gdre takdire $ayan olmakla beraber, metnin konumuzu ilgilendiren krsmrnt amamil; anlayamadr$ yaptrlr terci.imeden meydana gftmaktadrr. Eldeki metin 893 H./1488 M.'de yaprlmrg gee bir istinsahtrr ve b\zzat miistensih bazr terimlerin ve maddelerin mdnasmr anlamadrlr iein kopyada hatalar yapmr$tu. Elimizdeki metin 9udur: iyu4;r-r1l,rl(i r*-9 tltjr t 3,ilrl\ t1-t ol-s!4 Utt s-'r-i or! ':-ia,a I 61t.r.l(>{r J {:Jl {+il 6l C-fi-4*:Jl 4?il q11;l J-jil)y 44 t os- 3 ^al ;il,f t 6:rt- ;uu,,r-b-e...(kraelitz ne$rinde madde 1-4) dl 4l i* t-j c,jl )fr: u;l.-.f [-].*,f -t (Kraelitz, m. 8) t+j-ftt -lt. StA.1J33a '>>V 2t gt.:jr+j * s... (Kraelitz, m. 9) +.--r-s.;-',;f o:-{-'i os-1 rjsl orl2 ^aj if t- cjl ^+ri-ir"u r-;-l!l.:-i- 6Sl.)r F11c-,t';,5r"-,f,/-)Jl.,''? df dj>\-j o-r.j1l il.u- l; s,)y 6rl.r-r-]:ja JJrbU 1... (Kraelitz, m' 14) J.q,a o.tl- nj, J- 6 +t -.,ttb I.'. (Kraelitz, m. 16) ol,n +:* Y1t-,-i, o1111 oji Jll :-S 'P.yts,,#fttVl i+rrr;,r:il uk; t j tslti\,?)y' ) ssze.y,\3 ci)fs 'y..,ill \t"'2 Otr;t ot.'i{ -1 "' (Kraehtz'm'25) $f.r.:.r o:\1 or21,al 6) U--9.:,j* 6rl o-r! cf -P I dw;l!)), s,gt-{ s q-)t l: ^n-;,j-t 6 f-, Jr-Jl +J "*i,-rrl 5Ld s Jt="-:ut it +f qt-) )) <t(kraelitz, m. 28) J'.i-*l oldrl-,, 7 Aslrnda b6yle. Fakat Kraelitz'in teklif ettili gibi iig akge delil.iig hizmet gl.ul: karerla'-madde 28. Biz, Viyana Milli Kiitilphanesi'ndehiiui.-tit (A. F. is+,,- 2-?) mikrofilmini kullandrk' Bu mikrofilmi bana londermek liitfunda bulunan Dr. Kreutel'e burada teqekkiir etmek isterim' O' Barkan (mez. eser, r]lgz ua.) Kraelitz'den yaptrer iktibasta onun hatalanru tekrarlamtstr'

3 34 IIAI_IL ix,tt-c.tr< Kraelitz bahis konusu y'edi hizmctin neclen ibaret olclurlunu tivin r:dcmemi;rir. l-4. rnacldelcrlc 9. madde, 14. nrlocie,25. niarlclcyiterci.imesi dolru dcgiltiirs m. Tiirkge merin ashnda qoyle c,lmalrdrr: "1. Bir EiJ't ytlda Iiig] hi-mer [vevu] tie akg'e lelr (kar;rla. rnacicle 1-5 r'e 28) fve) bir urak ve hir doeen t,e bir kanh otltn, bo.yuttt]ttt.uk-rt,.yttti iki akgu t.t,re.2. V'e benlakden iig Ihizmet] r'et,uhutl ultt t,c1,6 tokre ctkg.u ahnu,,. Bu nietnin minasr bu-,etinkti Tiirkgemizle goyle itaclc ediiebilir: Bir Eitl tasan'ul'eclen raivver yrida iiq hizlnet veya bunun karsrhlr olarak tig akqa vere, bundan ba;ka bir orak t,r,ani ot) ve bir dolen (saman) ve bir kagnr odun vcre,ve iivnca boyunduruk-resmi oiarak iki akqa vere, bu yedi kulluk (hizmet) yerine para alnrak lizln gelse 22 akca alma. Bcnlakdcn tie hizmet veya bunun kar;rhlr olarak altr veya. dokuz akga ahna. Metni bu,sekilde tefsir iein elimizde, bu nradclelerin ratbik Eekillerini gosteren gafdaq tahrir defterleri vardrr. 859 H ML tarihli bir Pa,sa sarrcalr defterinde Pravadi'ye ait 5u kayttlare, bizim igin mtihimdn'. "Kurve-i Deni:lii; ruiyy*et, g,(ttii I, bennak I, yiiriik I;Qiftlik-i Baltadr Beg, niilk-i ntezkur; Qititik_i Do.!untt isnruil. sonre miilk olmus. Hlstl: Bugdav 9 mucl 4 kile, urpa J ntutl 2 kite, y'uluf l rnud, Eavdar l7 kile. Hizmet-i rcayd ig'iin her g'ijiliiclenbirer unthu othn t'c blki hi:mct orak ve dogen ulmurmts, hisil sanlmaz kendi.ilere sarf olunurntus". Aynt cleftercle yine Pravadi'de Padiqah haslan arasrnda on kdye ait 152 Eiftli.i -12 bennak vc 4 arabacr r-izerinde u kayda rasthyoruz "Hi:met-i rear-a iq'tlin urpa kite 168, odnt uraba.l56, saman araba 78, ot araba 156, resm-i bo,-untluruk 312, bennakdt,tt I'i 10,420". HAslarrn yekonunda da qu frkra varclr: "1{dsil e: ocltn, ot ve sunlutt t,c hatlihava: 10644". Nihayet qunu da kaydeclelim ki, Tekfur-clalr (Tekirda$r). Qirmen, Zagra- Yenicesi, Ergene ve His-koy clefierind"trt g:di ve bennukresimleri c{aima lizmet-i re- AyA 6'biri altrnda zikredilmiqtir. Bu kay'rtlardan anla;rlmaktadu'ki, hi;met-i reayd olarak her gift sahibinden 3 kile arpa, bir araba odun. yanm araba saman, bir araba ot, 2 akga resm-i boyunduruk ve her bennakden 10 akga ahnmaktadrr. Buracla o/, ;tiphesiz Fatih kan0nn0mesincleki orakhizmetine, samanise ddeeil hizmetine karqrlrktrr. Birinci kayrttan, saman ve otun aynen alrnmasr veya satrlmasl, rnrimktin oldulunu olreniyoruz.. 6 Almanca terciime. s l. v Belediye Ki.iti.iphanesi, Mualiinr Cevdet kitlplan. yltztnaorraboy no. ll9, eb'adr 10.-5X29: Lra;r noksan, delter-i mricmel,257 sahif'e. Defterdeki kayrtlar, Rumeli Beylerbeyi Karaca Beyin sa!lrgrnda (oliimti l-l-56) yaprlmrqtrr. H.8-r9/l-{,55 tarihinde imparatoilukra umumi bir ralrrir yaptldr!r, bu tarihe ait mijteadclid detierlerin mevcudiyetinclen anialrlmaktndrr. Bu Pale sanc:rir teri de aynr,,.def tarihte meyclana geririlmil gcirirnmekteclir. "' Ba;bakanlrk,Ar;iv Umum Nliictiirlrigii (isrlnbul), Mrriiyctlen Nlridevver Del'tcrlcr, rrruvakkat tasnif no Irr rcli Fatiii kan[rnniin.:sinclcki ''iit..qt'it lii-tii<,tti..rii].r.;" tt'l-'ritiesiiri irtceley.'- lirn. ()rada rei,va iqtn l'ri:mci yc' l,ti!!ttii rlibirlrli ;lrilci rtiii.)iil;lrk iiiiiilt'iltlnrt;ttrll. K:rl.lj. ve 16. asrr tiii'kgcsinclc s:.iiin eltt:t-ltrs csir rr.inl\r \,:tnutli-r P:icisehin tebaitst. reiyyet manasrnr aldr$i gibi, (rrl1l k (krlti niuli::trs ''r,r)l r.lri-rir'i.ie cliiel' rninalarr vi.rlrr-rdi-1 t'ttiyyatin miikclle,l' i,ltlttilt lti:ntat ltlarittslrtlt kulllittllrrt:'iti.ll. i5 l9 t. Runr isivas-amas1,a) kanununa g(ire ll "q,'i.l'f r.u_t!r!i-i I!t?tt,;tit, t;<'i.';rl tinlti'-tt'itrt' bit't't' g[itt kttilrtk etlarltr intis". 17. asrl liil Oir lien0nd.ri+ Lru kuliu5:ull l1l;.thi\eti clal''rl ;r':rk bir' sekiiclc io),]e itadcedihlistir: "sipdltilc'i'r liis,;ri l;,t1,1,,!ttt:rtiltii\!t!.ri'irt, i,rt:.;t:!ari iti' t'lib,,,tt'iittle -ltgcti'lui', evici'ina ;<iitii'tttr':tcr'i'i' t,,.',t:t'iti hi:rtt'i ttit:(i r,i4l;,'ltti:'t'lttt'l tie(ilcli,', sipctliltr ct'iu'c;r,ttk i::ret/ii;lt't'itttit'ii,ii.i,i,ri'!-i'ua, ril,,itlttr i;:tt' ','ittt'1jr"15. Bizzat Farih kan0nnfinesirtitt i-irristivln ici;. i; e rlii, k;:lnirltlr sli l-,;kiiili cie btl blkrnrclan dikkate rjeler: "Et'g!ik itu!t'ai' i.!-{',;'iti,",'r,'i!t,'i oi br:!tik ittt,il'tt'"iicli.t iit'.qfin i.slt,(1t,". Nihayet 1540 t. Diyarbakl'(Dif irbekrl x.rttiitti-,tttl:iki'" su titecl.lc bu hizmetin paral'a qevritebitcligine dair blgka bir clciil \{'i'i}lcktedir'. Btr kln0ntla tlettivol ki: "ljir lilnet,e liq'e[in tr,qucliyt'\ bolltttttiu;tltr rc ht't',qlitt tl:irrr ukt,tt tuklir rsltrttrttrtsltrr Ai.ltcr lttineve altt akqcr olrn', qt'rr'kst' :;il.triltitt'r'i,tt'iiq' ;4rin ir,qdtlltk i'slcuil't gerck.te ak- ('rtstn ulultu'". Kanuni Siile-v- rian'rlt iik saltatlut yriirt'llli:l icrril-' criiicti!i kltl0;ruintcsirs' t'i9 kulluktan bayka,ciger hizlnetierin pltrii tlllirlk k;risiilil,rt iji:retlit:+ltrizer yardllfl ctmekrcrlir. Oracla Sentcncicrc (Sirtcrier\)\/())')a uit husrrs; klirr0rilari-iatt bahs olunurken qu frkra geecr:t't '\'iln.y:gy-i tttc:iitii't'.1( ii('t t'(ti\'.','tr ixt;tirtucltril bultittttvq il Sah. l6 madde I. il H. 9S: t. Ortlkct klrllera lii iir.iiiirrlninicdc rbri'k.rrt.,ictiiriilntiis orluklttt'... slilrrrir.c lit.' krtlltri; 'i(i'i'iii(i'- ( t'erirlt'r. t:ctttti'ttt-i.4tltritr-i t'lli,'i',ittt,\ttt'(tt'it!.i il;! krrliut 1't IJ Balkart rtc;l'i. K:;rtrirllrtr'. s. i i0. iu Kunitnnltr)r(, ) tizlrtll T. T. K. kritiiilharrcsi i, s. 5t) l5 KarEril. vlytnlacltirrn,\r irtrt.\it!.unirtrttttrtr'.ri r '\tit'tti-i Dtt';r'i' j Jtti;t,,i.'i,t,rt'itttitl. r'rl'lkltl'a I95:1, s. 125) r'c Oltri kunilnu. (ijitrkari. Kuttrutlur. s nilil<jt: llr). l6 Kurttirtlar, s. l3l, nrldcie 3. ll It'grrclit<' kelintesi l:ullirk'irn kerlrlrir tlliit'rrk kulilii;lirirlikt.tdrr: " lt'qrrrli''1' tli','r kullrrit" ( Erzut'un't klin0nu. t Barkan rteqri. s ts Stil"y,nrn Kan0nniuresini ilkin ya,rrnl:l'ilti \i..\i'it bege gilt'e ( toet,l iiirc-. l-ll9' clt bu kuninnime 1-521'rlen oucl. tiln;li,t,ii1,l '',.,;iitulttiir'. Iilklr'i zikrettigi kltnitn rtl.rtltleleri Bel!,rld'tn o zalnan Dirti'l-FIarb oltruj.uriit i:.,,r;,'- eiit'iez..\ilclrk 9l+ H. ilrlltr tlu'ftctintlc tk.trrlrrzltrr, s' Scmenclere Et-lakianna ltii l. lr:r:rrrrllr 1u nltdclc' rliltklire ticgcr: 'rill'l;ikllrrlrr; /ii:i?rrt''i itnitt'vt' t'arrliklcri r9-l aar.rr ii-lri,it 7 ttktu,!tthrt :it'itrla rtlttit, t.iritli'.,ll,triict t ')( ) ul;t.(t rtltrlt"' HalbLtki Si.iicl'rlan Kanunlarpc.,lr,cie haiil li-l ukrrrr uirrrnct.tcyiz- lilrrtl gilrc Klrrrirrtrtittrre h,-'t-ltalde 9-l'l r i5l7l2lj) clen oncc tanz.irl edilrni; olni,r'lrr.irr. ti. 9lS-919't.irt Krtrliriri ilitr ttlrllrrtri bir rahrir i, lrptrrch!rrrr bili;,oruz. Sriic-vnl.rr xlnunnilncsilrin frirtrill,i Lru trllrril le ilgili ttlabtlt'. lt),ft..'\.if. r're,sri. 7'Offl. iiui,c. i-li9 ft.. s..3(r. Kitr';rl;r. llrrrnid Ha,.i.jrbcgic.- Ktttitttt.-tttttrttt 5trlttnu Srtlt,,,,rtt.)rttt :ukzzpclc6't;,:r, (Gllisnik zcrrliiis\oq \lttzer u Slrlieti,. Novrr Seri ia.'i. I\'-\' ( I9-+9- ti

4 j 36 HALiL NeI-cx harman vaktinde bir araba otluk ve bojikdezl birer araba odun verirler, mevsimlerinde otluk ve odun almasalar yediser akea otluk ieiin ve iieer akga odun igiin almur". Boyunduruk-resmi'ne gelince2l, Fatih kan0nndmesinde ve paga sancalr defterine iki akgadrr. Btiyi.ik bir ihtimaile bu resim, k<iyliini.in arabasr'yeyakagnrsile yaptret hizmet karqrhlrnda ahnmakta idi ve ciyle gcirtiniiyor ki, en gol suistimale mi'isait bir hizmet oldulundan, erkenden yalnrz nakden odenen bir resim haline getirilmigti. Bununla beraber sipahilerin, meseld Avlonya'da redyaya iig gtin bedeni hizmeti ve arabasile ot tagrma hizmetini, resim aldrktan,on* da iaptrrmala Eahqtrklanru, fakat merkezi idarenin bunu qiddetle men'ettigini gcirmekteyi2zz. Ddgen hizmeti, Paqaeli defterinde gcirdiigi.imiiz yanm araba samandr; kciyltiniin ddgen siirdtikten sonra hdsrl olan samandan sipahinin hayvanlan igin yu.r* araba vermesi miikellefiyetidir. Bunun para olarak karerhlr da yedi akgadr. Bu suretle yedi hizmet veya kullulu ve para olarak kargrhklannr gciyle tesbit edebiliriz: 3 gi.in qahsi hizmet veya 3 akga, Orak, yani bir araba ot veya karqrhgr 7 akga, Ddgen, yani yanm araba saman veya karqrhfr 7 akga, Bir araba (ka!m) odun veya 3 akga, Boyunduruk (araba ile hizmet) veya2akga. Fatih kan0nndmesinde "bu yedi kullukdan otilrii akea altnsa yirmi iki akga altna" ftkrast bu qekilde agrklanmrq sayrlabilir23. nu yirmi it<i akga ise, Eiytre.smi'nden bagka birgey olmayrp imparatorlufun btiytik bir krsmrnda asrrlarca bu nisbeti muhafaza etmistir. Raiyyet riis0munun menqei meselesini mtinakaga ederken tafsilatile g6stermeee galr$acaermrz gibi, gffi-resmi yahud kuttuk-akgai?a veya raiyyet-resni, kciylti 50), Kan0nn6r"n Yaptlmr$trr. Kan0nndme metninin yeni bir negri zaruridir. zu "^ M. Arif neqrinde bu kelime okunamamr str. Bojikslavca Milad-r isa'drr. 'r Boyundurr.rt kelimesi Dfvanu Lugdt-it-Tiirft'de bugiinkti yaygrn mdnasile mevcuttur. "- tjak. mezk0r Avlonya kanilnndmesi, s "?', odtn (odun)hizmetlerinin paraca kargrhlr bazr brilgelerde farkh nisbetler gcisterir, ileride buna aynca temas edeceliz. ^. '"'le'f'-.okeast ki ona kulluk-akgast derler". (T. Giikbilgin, Rumeli'de yilriikler ve Tatarlar, Istanbul 1957, s.49). OSMANLILARDA RAIYYET RUSOMU 37 ile eski senycirler arastndakr bazr feodal hizmetlerin Osmanh devrinde paraya gevrilmie kargrhklannrn toplamrndan ibarettir. Bununla beraber Osmanh devrinde de bu hizmetlerden bir krsmrntn bazr yerlerde aynen devam ettilini gordtik. Osmanh gift-resmi, bir taraftan toprala bagh bir vergi, diger taraftan qahsi bir vergi veya bir hane vergisi olarak goriini.ir. Tam Eift-resmi veya nim (yanm)-gift-resmi bahis konusu oldu[u zaman bu resim, hergeyden evvel toprala balh sayrlml$tr. Fakat yanm giftten aqalr toprak tasamrf eden koylti igin, evli olup olmadrlr verginin mikdanm t6yin eden esas Amildir. Qift veya giftlii, bir Eiftlik geniqlikte, ntm-eift ise onun yansl kadar bir arazi pargasma tapu ile tasam:f eden ktiyliidiir2s. Konya kan0nndmesindeki (1528) tarife gcire26 "...biltiin Eiftlik a'ld yerden altmte ddnilm ve evsat yerden seksen ve doksan doniim ve ednd yerden yilz ve ytizyirmi doniim demislerdir, ammd beyn'en-nds meshfir ve ma'rfif olan giftlik oldur ki, bir gif-tlik nadasma ve ekinine vefd ede, ehdlt-i kurddan ekinciler dahi ana bir giftlik dirler, mikdarda Bursa milddile oniki mildliik yerdir, Konya miiddile sekiz mildliik olur, biffi'l ma'mul olan kile ile aln miidliik Jer olyv"27. Sirem'de bir giftlik, hds yerde 60, a'ld yerde 70-80, evsatta , edndda 150 doniim olarak hesaplanryordu2s. Bir ddniim, bir gok kanfinndmelerde boyu ve geniqlifi krrkar adtm olan bir saha olarak tarif olunmu$tur. Bugtin drintim ortalama 1000 m2 olarak kabul edilmektedirze. Defterde gift veya ntm-gift yazl/'drpr halde sipahi fazladan qiiphelenir ve yerin hakiki ytizolgtimiinti bilmek isterse, olger ve fazlasr igin dtintimi.ine 25 Tapu ile tasamrf igin Bursa kadrsr iiniinde yaprlan gu muamele drnegini bir misil olarak veriyoruz: "Sebeb-i tahrir oldur ki, mahrfisa-i Bursa rcvabiinde Depecik ndm kdy smunnda olan Gilvendiik-Lala giftlili ndm giftlifriin suvartsi Sildhdar Mehmed ikrdr edilp eyitti kim, mezkfir giftlifii cemi' hudfidu ve hukfiku ve tevdbi'iyle ve levdhikiyle dsr ve salarl* ve sdir rrisfrm-i tifiyye tarfkiyle hdmil-i mektfrb Mehmed ofrlu Hnr'a ile yiiz akea tapusun alub verdilm ki, ba'd' al-yevm mutasamrf olub riisfrm-i dfryyesin vere dedi". (Bursa Miizesi, $eriyye Sicilleri, no A313,410 b., Zilhicce 885). 26 Barkan, Kanunlar, s.47, m HAbuh Siileyman Kan0nnimesinde (s. 54) Bursa havalisinde bir gifte dcirt mud tohum ekilmesi gerekirdi. Fatih Kan0nnAmesine gcire (Fasl-r Rabi', madde 7) 2 miid normaldir. 28 Keza karerla. Diyarbekr kan0nnamesi (1540), Kanfinlar, s. 131, m.5: 80 diini.im a'lddan, 100 evsattan, 150 ednadan. Dallft yerlerde giftlik hesabr yoktur. 29 Bagka bir tarife gore (Mitlt Tetebbular Mecmuast,I, 99) giftlik "derzi arsunile eni-boyu 75 zird'dr" (Bir tezi a4rnr=66 cm).

5 \. 38 HALIL nqer_cu< muayyen bir resim, dontim-resmi afudr3}. itrttaf halinde Hazine-i Amire'de saklanan iki baqr mdhiirlti mesaha urgaru istenirdi3r. Osmanlr kan0nnamelerinde ve defterlerinde gift, bir Eift dkilz, qifttik ve bir Eiftlik sahibi koytti manalannda geeer, f-akat umumiyetle terim olarak, giftlik ite mii- 'teradif kullanrlrr. Musul sancafrndabazr sipahiler gifti, bir gift oktiz m6nasrnda anlayarak iki gift veya daha fazla okizle zftaat yapanlardan, gift-resmini o nisbette bir kag kat almala Ealrqryorlardr; bunun lizerine merkezi idare Eiftle arazinin murad edildigini aerklayan bir emir gondermiqtir32. Bir giftgi ailesine yetecek geniqlikte kiigtik zirai iqlermeler teqkil eden bu redya giftliklerinin pargalanmamasrna devlet biiytik <inem verirdi. Buna dair kesin kan0nlar Erkarrlmrqfi: "Qiftlik ve bastina paralanub bozulrnay kat'iyyen cdiz defiitdir"33. Ebussu0d'a gdre bu, tamamile mdli bir endiqeden ileri gelmektedir. Qiftlik pargalandrlr takdirde "hardclart te't'zi ve ta'yin olunmakrla kemdt-i su'fibet ve iskdt olub belki ddefi muhdldir":+. Qifte tasamrf eden bir raiyyet dliince "kae ollu kalursa atast Eiftligine musd' r''e miistereklik iizere mutasarnf'olurlar35. Defterde giftlik olarak kayrth bir toprak sahipsiz kahp gunun bunun elinde pagalanabilirdi. O takdirde bu Eiftlilin ihyasrna ve resmini odeme[e istekli bir raiyyet grkarsa, kadr marifetile bu giftlile ait arazi kimin elinde bulunursa ahnrr ve ona verilebilirdi36. Bir ciftlik. en fazla nim-eift olarak ikiye bdliinrntiq giisterilebilirdi3t. "Resm-i gift arza baglanmsrlr" prensipi kan0nlarda srk srk belirtilir38. Tahrir esnastnda deftere g'ift kayd olmayanlar, yani ellerinde bir giftlik genigliginde arazi bulunmayanlar, sonradan bu miktarda bir arazi tasarruf etseler, qitrri au.umlarr ne olursa olsun, gifrresmi odemek mecburiyetindedirler. Onun bennak, miicerred, dtl veya askeri srnrfa mensup biri olmasr bir fark yaratmaz3e. "Zird i'tibdr arzadv". "Sogtr, hasta alil ctahi Eift ytiriidiirse Eift-resmi t,erir"4}. "Mi)cerred, Eiftlik duttu{u ]? t* Aydrn kanrtnu, Barkan, Kanunlar,s. 10, m '1r Kan0nnAme' Ankara DTCF kiitiiphanesi Ismail Saip yazmalan no. 5120, s. I35a. "Miisellemlik yerleri masdhat olunmafr ig'iin hizane-i Amiremden iii-ur:u mohiirtil urgan ki bind zirdt ile yetmie arsundur. irsal olunrlu". (Baqv. Arg. Miihimme def. no23,s. 135). ),1 "^bes "Resm-i Eift ar:a ba{lanrusdrr" (Musul kan., Barkan, 175, m. 9). ]l!ofva kan, Barkan, s.254, m. l3; Mitti Tetebbular M.,I, s Uskrib, Seldnik kan. mukaddimesi, Barkan, s Aydtn kan. (1528), Barkan. s. g, m. 17. ro Siileyman kan. s. 51. r/ Kangrn (eankrn.y kan.. Barkan, s. 37, m. 1+. :d Bak. Musul kan., Barkan, s rn.9; Aydrn kan., s. g, m. 12. JY Aydrn kan. aynr ver. 40 Silistre kan., Baikan. s m.7. OSMANLILARDA R,{IYYET NUSOIVIU 39 mkdirde Adet iizere yirmi yirmi ikiser akea tamam Eift-resmin verir"4r. Bennak sonradan bir giftlik arazi elde ederse, gift-resmine tabi oldulu gtbi bennak-resmi'ni de ddemele devam edet'z. $ehirli, ziraat topraklanndan bir Eift tasamrf e-derse, Eiftresmi 6=der, fakar gifti brraktrpr anda bundan kurtulur; halbukr umumiyetle kdylti redyfi bdyle bir halde Eift-resmini odeme[e devam eded3. Bu misdl, gift-resminin aynr,a un'daqahsa balir bir vergi olduluna baqka bir delil sayrlabilir. Mamafih Fatih kan0nndmesindeg, ve bazt sancak kan0nndmelerindea5 giftlili elinden giden re6- yanrn, ancak b e n n ak ( b e nl ak ) - r.e s mi odedigini gttrtiyoruz' Di[er rarafran gift-resmi,bir Eift toprak sahibi kdylii ailelerinin odedikleri bir hflne.resmi olarak au goruniir. Defterlefie Eift ve ntm-eift olarak kaydolunan kimseler, umumiyetle bir hdne (aile) reisidir. Qift-resmile ilgili hizmetler umumiyetle hine baqrna ytiklenir. osmanfu imparatorlu[unda EiftEi ailesi, bireok orta-gaf devletlerinde oldu[u gibi, zirai igletmenin ve binnetice vergi sisteminin en miihim iinitesi olarak gttriinmiktedif6. Fatih kan0nnamesinin tahlili, Eift-resminin menqede bir taklm hizmetlerden ibaret oldu[unu gdstermi$til. 16. asrrda ise, onun bu gibi feodal hizmetlerle mi.inabeseti biisbtitiin unutulacak, nakdi maktu bir arazi vergisi olduluna inanrlacak, hatta Ebussuod, onu qer'i vergiler arastnda mtitalda ederek hardc-i muvazzafa sayacaktrfz. Qift-resminin mikdan uzun zaman sabit kalmrq olmakla beraber bazr deliqiktikler olmugtur. Aqalrdaki listede, gift-resminin muhtelif tarihlerde Eeqitli btiigelerdeki nisbeti gosterilmigtir (isimler sancaklann adlanm parurftez igindeki rakamlar tarihleri gosterir)ls. 4l Gelibolu kan. (1519), Barkan, s.235, m.2' 42 Aydrn kan. (1528), Barkan, s. 9, m' 20' a3 Silrt " kan., Barkun, s. 2i5, m. 15, s.282, m.26; Aydrn kan. (1528), s. 67, m' Kraelitz negri, s. 24, m.7 - a5 Diyarb"k, kan., Barkan, s. 132, m. 7; ig-el kan' (1584)' s' 48' m' 6' +e-ort"-e^gcemiyetlerinde oldu[u gibi, Osmanh devletinde de ekseriya topralr iqleyecek el topraktan daha miihim bir unsui sayrlmrqtrr. Sipahiler arasrnda toprak miinazaalanndan ziyade raiyyet ayartmaktan dogan ihtildflara,urtlun*iktadrr. Boq atazi ;zetinde raiyyet toplayanlara Oevtet bir takrm vergi mudfiyetleri tanrmakta idi' 47,,Qift-akAast ad.tna iardc-i muvazzafa veriib" Barkan neeri, Kan6nlu, s.299' 48 ri;.",*ti tanzim ederken baqhca qu kaynaklarr kullandrk: Baqbakanlf At$iY.UT' Md' tapu defterleri ve Maliyeden miidevver tasnifialindeki defterler; gileaiye k]rttip' Mualtim Cevdet yazmalan arasrndaki tahrir defterleri; Stileyman kan1nnamesi; 6' L' Barkan' mez' eser: R' Mantran.t l. Suuuu gj., Ri,glr^ents fiscaux Ottomans, Les provinc-es syriennes' Institut Frangais de Damas, Beyrut 1951; Kanfrn--i xo'rdr-rome za Bosnaski, Hercegovacki' zvornicki' Ktiski, crnogorski, skadarski sandzok, orientalnu Institut u Sarajevu, Monumenta Turcica Historiam Slavorum meridionaliu. lil*ttunii", f' I., serija I, zakonski spomenici sv' [' Saraievo 1957

6 \ 40 HALiL hqelcx Akga Sancaklann Adlan ve Tarihler 22 Gelibolu (1474 ve l5l9), Tekfur-dagr (1455), Malkara (Mafalkara, 1456), Vize (Fatih devri sonlan), Edime (1528), Nigebolu (Kanuni devri), Silistre (1569), Sofya (1525), Uskiip (1455), Amavud-ili (Fatih devri ve 16. asr), Bosna (1565), Sirem (III. Murad), Trrhala (1520) Aydrn (1455), Menteqe (17. asr), Kara-hisar (17. asrr). 32 Kiitahya (1528). 33 Hudavendigdr (1487), Koca-ili (1624), Karesi (1576), Biga (1517), Bolu (1528), Aydm (1528). 36 Karaman (1528), ig-el (1584). 37 Ankara (1522\. 40 Halep (1570), Trablus-gam (1548), gam (1570). 42 Hamid-ili (1528). 50 Malatya (1530), Diydrbekr (1540), Erzurum (1540) Musul (III. Murad), Harput (1518), Qemigkezek (1541), Mardin (1s18). 55 Yeni-il (1583) 57 Qorum (1466), Qankrn (1578), Kayseri (1500). 100 Biga'ya tdbi Dimetoka karyesinde miisli.iman olmug ortakgrlar (rs74\. uyle gorun[yor gcirtintiyor ki, Imparatorlulun Irnparatorlu[un tewkktil tegekktil devrinde, 15. asu ortalanna kadar, gift-resmi daima 22 akga olarak kalmrgtrr. Ancak Fatih Mehmed 1458'de Anadolu sipahilerini, Rumeli'de, Macar ordusu kargrsrnda krgrn da seferde tutmak igin Anadolu eyaletinde gift-resmi mikdanm yiizde elli arttrm$tr. Orta-Anadolu'da (Karaman, Ankara, ig-el) 36,37 akga, surye sancaklannda 40 ve Dolu-Anadolu sancaklartnda 50 akga olarak tespit edilmiqtir. Yeni-il ve Qorum, Qankrn-Kayseri btilgeleri en ytiksek nisbetleri gcistermektedir. Osmanhlann, Dofu-Anadolu'da ve Surye'de gift-resmini bir takrm eski alrr vergileri muddil tutarak koyduklannr biliyoruz50, bu sebebden nisbetin ytiksek bulundu[unu tahmin edebiliriz. Anadolu'da gift-resminin 33 akgadan fazla oldulu yerlerde, sancak-beli ve su-bagr igin hisse 49 Trrhala kan. (Barkan, s. 289, m. 4) 26 akga gift-resmi ve ll akga nim-gift ya:.nlrdn. Acaba21 akga yerine -^ bir okuyuq hatasr olmasm? )u Bak. w. Hinz, Das steuerwesens ostanatoliens,zdmg. B Heft I. s. r83. OSMANLILARDA RAIYYET RUSOIVTU 41 ed'miq otdu[unu ve ekseriya fazlahfrn bu hissererden ileri geldilini 'ave edrmekteyiz. Fakai bunun tarihi sebeblerini heniiz tespit edemedik' Meseld, sipahinin ardrlr asrr gift-resmi 3l_akgadan ibaret olup sancak-beli ^r#il;ii*.r, iein ilave edilen hisse ile 37 akeaya grkmaktadf5r' Keza, Hamid-ili'nde 42 akea giftresminin 27 akgasrm timarh sipahi, 15 akgasrnl sancak-befi veya su-ba$l almaktadtr' Viranqehir'de ve Bolu'nun bair nahiyelerinde "resm-i gyi ls akgadr' hakk-i sipdht 33 akea ve hakk-i mtrlivd ve zatm on akeadtr"52', Fakat bu durum reaya ile srk srk anlagmazlfa yol aqtrfrndan, Kanuni devrinde 1522'de Ankara sancafrnda' 1528'de Hamid-'i,nde gift_reimi tamamile timar-erlerine brrakrlmrqtrrs3. Giimiig akganm krymetinin azalmasr (bir venedik altrnr, 1431'de 35 akea, 1488'de 49' 1510'da 54' 15g0,da 120 akga idi) gift-resminin arfirnlmasrnrn sebeblerinden biri oldu[una qi'iphe yoktur. Fakar to. asrida Rumeli'de gift-resmi muhafaza olundulu??*e^olarak iraldesa Anadolu,da arttrnlmasrnda, 1458'de oldulu gibi, bir takrm hususi tarihi sebebler olmahdr. Qift-resmi ve nim-gift-resmi, her zaman beraber fiazuritibara ahnmrq olup giftresmi igin soyledigimiz esaslann t.pti"rt"-9ift-resmi igin de do!rudur' Ancak nisbetler Yan YanYadr' Qift-resmi ve ba[lantrlannrn (bennak, mi)cerred-resmi) tahsil zamafir harmandan sonraya rastlardr; iut ut 1487 t. Hudavendig6r kan6nndmesine gcire' orada' o tarihten sonra bu verginin tahsil,**"mart ayiolarak tespit olunmu$1ur' t6' asra ait sancak kan6nndmelerinde ir", u*u-iy.,tt t'l'tutt kauutiaimiqtir' Bu suretle tarih tespitinin idari bir faydasr vardr: Bir timarda tevcih tarihi 1 Mart'tan 6nce olan sipahi o sinenin Eift resmini alrdt55' Nim-giftten aqafr topralr olanlar ve topraksrzlar,ekinlii veya Eiftlii bennak' caba bennak, t ara u.vl tnu."ti"o uau" farkh vergilere tdbi idiler. ll, caba, Kara ve Miicerred resimleri: Kayseri kanonnimesine gtire (tarih 1500;so,,caba otar ki, gifti ve hig-ye:ri olmaya''^'. Bagka bir tarife gdre57 "Caba miicerred(evlenmemiq, bekdr) olan"fukar6-i redyaya vi babasite olup milstakil kisb 5l Barkan, s. 34' 52 Stit"y-- kan.29; Bolu kan'' Barkan' s' 29' m' 7 ' ;i il,-r:iijr3i;*, o aksasift_re-smi riderken 16. asrr ortalannda 22 akeayasrkanlmretrr (Silistre def.'bagv. Arq. tapu def' no' 483)' 55 Barkan, s. 281, m. 18' 56 Barkan. s Karaman kan. (1528), Barkan, s' 47, m' 18'

7 42 HALIL inrt-cx eden miicerrede derler, miistakil kishi olmayana milcerred derler, kat'd resim almmaz". Caba kelimesi Divdnil Lugdti't-Tiirl< (yazrhqr M. l07l;sa'd. soysuz, aqalr srnrfdan adam mdnasrnr taqryan cabak kelimesile aynr olmahdrr. Miicerredlik (bekarhk) herhalde cabarun esas vasfi delildir. Caba, topralr olmayan fakir koyli.idiir. Ona, evli ise caba-bennak denir. Siileyman k*nfln4dmesindeki tarife gdres s "ez'af-i redyd ki, bazt nevdhide kara tesmiye olunur, resim aln akgadr, ammd himdyet olunmak emr-i mi)stahsendir" t. Kiitahya kan0nunda da60 "Ez'af-i redydyakara tesmiye olunur, resnti altr akgadr". Ytirtiklerde de koyunu lanlan ve koyun adedi 26'dan aqalr olanlar "kere tesmiye olunur, on ileer akea resm-i kara" ahmr6l. Kara, gok eski devirlerden beri Tiirk kavimleri arasrnda, avam, aqalr srmf halk iein kullanrlan bir tabirdits2. Di[er taraftan kayda deler ki, 1455 Aydm tahft defterinde63 nim-eiftten sonra Eif'tlil-kara ve caba-kara guruplan zikredilir. Qiftlti-knra 12 ve caba-kara 5 akga resim cider, bennakden bahis yoktur. Burada giftlii-kara gi.iphesiz bennak yerindedir; nim- Eiftten agalr arazisi olanlar veya topraksrzlar umumi olarak kara sayimrqtr. Fakat daha sonraki bir Aydrn defterinde (tarihi l52}e "kisbe kddir mi)cerredi kara kayd olunup" altr akea resme, bennakler ise 12 akga resme tdbi tutulmuglardrr. G<iriiltiyor ki, bu tarihte kara sfian bekarhkla birlegtirilmig ve evliler bagka taraflarda oldulu glbi bennafr adr altrnda gcisterilrnigtir. Milcerredlerin, yani bekarlann durumu bcilgesine gcire deliqmektedir. Evveld bazr bcilgelerde bunlar tamamile vergiden muaf tutulmuqlardrfs. Bazr bcilgelerde ise, 58 Besim Atalay negri, I, 3}l-Z,Dizin, s )Y sahife 29. 6o Barkan. s.23. m.2. 6l Yeni-il kan. (1583), s. 77, m Orhon Kok-Tiirk kitabelerind e kara-budulr igin bak. H. N. Orkun, Eski Tiirk yazfilart,i, istanbul 1936, indeksi; Divdnti Lugdt-it-Tilrt'de (Dizin,266) karagi: kaprlan dolaqan dilenci. Asiller ve avdm manasna ak-siigek ve kara-stigek iginbak. Z. V. Togan, ibn Fadhn's Reiseberichte, Exk Bagu. Arg. tapu M. I-1. o+ Barkan, Aydrn kan. ( 1528). s Meseld Kangrn (Qankrn, 1578) s. 36,m.7: "Defdtir-i'atfkada milcerredlerine resm takdtr olunmayub". Bolu kan. (1528), s. 29 m. 9:"Defterde mticerred kaydolunan kimesnelerden resm kaydolunmadt, ammd defterde milcerred kaydolunan kimesneler teehhiil etse veya ehl-i kisb olsa bennak resmi verir". Yeni-il (1583) s.76: "Milcerredlerinden teehhill etmedikee nesne altnmazmt$". OSMANLILARDA RAIYYET RUSOMU 43 iq ve kazang sahibi olacak ya$a eri;miq olan bekdrlardan resm-i miicerred adr altrnda 6 akga bir resim afinmakta idi. Bazr kanfinlar, bu zamanr ergenlik (bul0g) Qalroe bazrlan ise daha aeft bil qekilde 20 yaq67 olarak tflyin etmiglerdir' Fakat Hudavendigdr kan0nunda yazlldr[r gibi68 "ehl-i kisb olmayan miicerredlerden nesne elmmaz, deftertercle dahi tizerlerine resm kayd olunmamretff"' Kazangsahibi olan miicenedleri bir kanfinndrne, "Qtalarma hizmet eder olmayub aldhide kendli oz kdrlarmda" olangengler qeklinde tarif eder' Bu gibi delikanhlar' toprak iggisi olarak veya ba$kalarrnrn u.uririni kiralayarak kazane sallayanlardrt'e' Bunlar gahsen iizerine yazrldrklan, raiyyeti olduklan, sipahinin timan drgrnda cahsmakta serbes*ile, u" bu bakrmdan gift sahibi redyinrn tibi oldufu tahdidlerden ;;il; tdii;t.lqf.oif,f.ri toprak, baqkasrnrn tapu ile sipahiden alnmrg arazisi delilse' o zaman o sipahiye toprak igin doni.im resmi tjderlerdito. Kendi sipahilerine ise' milc e rr e d-r e smi y ahut knra- r e s mi oderlerdi' Umumiye tle milcerred-resmi,16. asrrda daha geniq bir qekilde uygulanmtq giiriinmektedir. Fatih kan0nndmelerinde kar a-r e smi v e mi)c e r r e d- r e s mi'nden aynca bahs edilmemiqtir. Bununla beraber bu kanfinndmenin yazrldrfr tarihlerde bazr tahrir defterlerinde(aydrn,qorum)tlkaraveyamiicerredlerinkaydedilmigbulundulunu gormekteyiz. Fatih kanfinn6mesinde yiln r koyde sanatla ulraqanlann "iiq hizmet veya iig akga" verecekleri belirtilmiqtir ve iiyle giirtintiyor ki, bunlar miiteakip maddede zikredilen "yoksullar" arastna katrlmtqtri. Herhalde onlann t6bi oldufu raiyyet-resmi 3 akea, kantnndmede en aqafr nisbettir' Bu 1ig hizmetin' senede tig giin sipahi igin bedenen gahqmadan ibaret otdulunu yukanda gdrmiiqtiik' Esasen gift-resmine dahil di[ei dort hizmet (ot, saman, odun, boyunduruk) ziraatle ulraganlann ve vasltalara sahib olanlann yerine getirebilecekleri hizmetlerdir' "ug hizmet veya iig akga",vergiye tdbi en fakir reflydnrn 6dedili asgari raiyyet-resmi' 66,,Ka, u kisbe k6dir ergenler" (Karesi ka., s. 22,m.2); "bdlig ve ehl-i kisb" (Ki'itahya kan' t' 1528, s. 23, m.2). 67,,Bu vechile emr olundu ki yirmi yaqrnda ve dahi ziyadeolan mticerred resm-i kara vere" (Aydtn k. t. 1528, s. 10, m. 27). 68 Barkan, s.2 m' 2' 69 Mardin kan., s. l5g, m. 12, Musul kan., s. 175, m.7; D_iydrbekr kan. s. 175, m' 7'D p5et rarafran bazr kan0nnameler gore (Silistreian', 1569' s' 278i "RedyAnrn yetismis kag oglu vur ise her birinden altryar akqa resm-i mficerred altntr" ' 70 Doni)*-resmi igin bak. ileride s' 47' 71 Co** (Corumlu) icin bak. s' 63, Resim I'

8 44 HALIL inelur yani kara-resminden baqka bir qey olmamahdrrt2. Sonralan asgari raiyyet-resmi, daima altr akga olarak muhafaza edilen kara-resmi veya miicerred-resmidir. Yukanda gcirdiiltimiiz gibi, gift-resmi bazr b<ilgelerde artrnldrlr halde mticerred-resmi aynt nisbette kalmrqtrr. Yalnrz Rumeli gingeneleri, hdne ve milcerred ayrdedilmeksizin 22 akga resim tiderlerdi. lil. Bennak (Benlak)-resmi: Osmanh vergi sisteminde bennak (Jrr) veya bazr bcilgelerde eski devirlerde rastlanan di[er qekil ile benlakt3 (rly"), evli raiyyet demektir. Bu vergi sisteminde, ailenin baqhca bir vergi tinitesi sayrldrlmr yukanda igaret etmiqtik. Evlilik, raiyyetin vergi mi.ikellefiyetinde esash bir degigiklik meydana getirirdi. Miicerred cvlenir evlenmez derhal bennak adr altrnda vergi miikellefiyeti bakrmrndan yeni bir durum kazanrdr. ReAydnrn yetigkin o$ullan "resm-i kara altryar akga vereler ve evlendikten sonrq bennak resmin vereler"74. "Defterde milcerred kaydolunan kimesneler teehhill etse veyahud ehl-i kisb olsa bennak-resmin viriir ve yer dutsa duttufiu yerin mtkdanna gdre resim (dontim-resmi) virfiy"7s. Bennakler, ekinlii (Eiftlii)-bennak ve caba-bennak olarak ikiye aynlrr. "Bennak, hig.yeri olmayana.veya ntm-giftten eksileyeri,olana derler"76. "Ntmgiftlikten ekall yer tasarruf eden bennakden ki ekinlil kayd olunmu{tur, resim 12 akeadtr, caba-bennakden dokuz akgadtr"tt- "Caba oldur ki, Eifti.ve hie yeri olmaya"78. "Bir raiyyetin iki iig akgadan 12 akgaya vannca yeri olsa ana ekinliibennak derler"te. Biliyoruz ki, topralrna giire her 2-5 d<intime 1 akga diintim-resmi takdir olunmugtur. $u halde yukarrdaki ibareye grire, ekinlti-bennakler, 4-10 dcini.imden dcintime kadar tapu ile arazi tasamrf edenlerdir. Fakat meseli, iki OSMANLILARDA RAIYYET NUSOTWI-I 45 doniimii bir akga resme t6bi araziden 28 dtlntim tasamrf ediyorsa' 14 f?l ddntimresmi verir ve,otiy_l}akga bennak-resmini 6demez80. Fakat 20 doniim igliyorsa, 10 akea dtinum-resmi defil, 12 akgabennak-resmi tjder. Esasen, toprafrna gore dontimden fazlasr, Uitailimiz gibi, nim-gifttir, nim-gift -resmine 1Abidil' Caba-bennaklet, yani tapu ile tasamrf edilmiq topra[r olmayan evli redyd umumiyetle baqkalanmniapulu topraklannda iqgi olarak galg'ladr; yahut sipahiden tapusuz olarak toprak ahpiqlerler, bunun igin ddntim-resmi ciderler' Bazan beq on dtiniim yer iqleyen caba-iennakrertnyeni bir tahrirde kendi isteklerile ekinlii-bennak yazrldrklannr gormekteyizsz.bunun sebebi, resm-i doniimle tapusuz tuttuklan araiiyi tapulu arcztlenhaline getime istegidir' Ekintii olsun caba olsun bennakler, tahrir-i vildyet esnasmda defterlere yazrlular, bagka deyimle muayyen bir sipahiye bennak-resmini vermek izere kaydolunurlar. O andan iiiuaren oni*, o sipahlninyauh raiyyeti'dirler. Bennak de miicerred gibi timar arazisini terk edib baqka yerde gahqabilir., ancak raiyyet-resmini nereye gide-rse gitsin y azilt oldulu sipahisine odemek mecburiyetindedic3' Bennak-resmi, hakiki raiyyet-resmi karakterini muhafaza etmigtir, ve ekseriya baq-vergisi sayrlmlqiti "Resm--i-bennak bag-hakkrdtr, l<adtm kayd oldugu yere verir' deftertil rehyd otiugu cihetle sipdhtsi rlesm-i bennakin alr"84' 1578 t' Kangrn (Qanhn) kan1nu,,ubu-r"r-inin arazi vergisi olarak tefsirini reddeder85' Hig arazisi olmayan caba-bennakin bu resmi ijdemesi, onun qahsa balh bir vergi oldulunu aeft bir gekilde gosterir. Mi.icerred evlenirse caba-bennak-resmi tider, boqanrrsa tekrar miicerred resmine tdbi olur. Gayrimiislim, miisliiman olursa ispence yerile bennakresmi tidec6. Bazr yerlerde gtiglbeler de bennak-resmine tdbidirler8t. qift, nim-eift 72 g. gsglt455 tarihli Aydrn mufassal defterine gdre orada kara-resmi 5 akgadrr t. Aydrn kanonuna gore (Barkan, s. 12, m. 45) en fakir yiirtiklerden 3 akga kara-resmi, 3 akga a!il-resmi ahnmaktadrr. 73 Bennak kelimesinin Ermenice'den gegmig olmasr ihtimaline ilk defa nazanml Mr. J. Walsh gekti. Londra Universitesinde Ermeni tetkikleri miitehassrsr Mr. C. Dowsett, Ermenice'de ev, ikametgah manastna gelen bnak (batr Ermenice'de telaffuzu penag) kelimesinin mevcud oldulunu teyid etti. Fiil halinde benakel veya benakil (penagel veya penagil), ikamet etmek, bir yerde oturmak demektir. Bununla Fatih kan0nnamesinde ve 15. asr ortalannda ait bazr tahrir defterlerinde (mesel6 Teke defteri, Baqbakanhk Argiv. Maliye def. no. l5) rastladr!rmrz benlak _. ile penag arastnda bir miinasebet olup olmadrlr meselesini dilcilere brakryoruz. 74 Aydtn kan. (1528), s.9, m Bolu kan. (1528), s.29, m. 9; Aydrn kan. s. 6; Mardin kan., s. 158, m Konya kan. (1528), s.47, m HudavendigAr kan., t. 1487, s. 2, m. 2. /u Kayseri kan., (1500), s Koca-eli kan., (1624), s. 233, m. I. 8o oiyatb"tt kan., s l Kar$rla. Musul kan. (1578), s. 35, m' 4' 82 gar. Kangn kan. (1578), s. 35, m' 4' 83,,Zira oturduklart yerde sipdhiye raiyyet kayd olunmusdur". (Silistre kan. s' 288, m' 58)'"Caba,,cildy-i vatan etdiigi takdiice ino,rii, yokdur, her ne yerde olur-sa resmin verdikten sonra taarruz olunmayub halindi,i ko,nltula,,. (yeni-il t;, r. 77, m.'4), keza Musul kan., s. 174, m' 4' 84 Kanfrnndme,DTCF,l. Saip yazma' no' 5036, s' 6' g5 Barkan, s. 35, m. 4. Dava gu idi: eankrn'da beg on diiniim yer tasamrf bden caba-hennak'ler deftere l8 akga resimle kdyd olunmuq, onlurr' arazisi baekalanna geqtili zzunan "caba-resmi dahi yer-resminden addilunui" yine f S akqa aimrglar. Bu "iutm-i taiih'' olup yeni tahrirde onlardan buresimkaldrnlmrqu".-id"nddntimhesabiledinilm-resmialrnmrqtr. 86 Ptittt Tet. Mecmu4sr, I' s Erzurum kan., (1540), s. 6g, m. 30. Di[er taraftan Ztilkadir (Dulgadrr), HaIYP ve Qukur-ova (Qukur-Abdd) Ttirkmenle i (redy6-i grfiil tu':ve1r9s-mi.o]ara-t ttti''-i han" adile bir resme tdbi idiler. Resn- i hkne,mtizevvec ve mucerreir.ti"n farkh nisbetlerde ahnmakta idi (bak' Barkan' s' 200,210 ve 228\.

9 46 HALIL INALCIK veya dontim olarak arazi tasamrf eden bennak, hem bu arazinin tam resmini, hem de kendi bennak-resmini oderse. Olen bir raiyyetin bennak ve miicerred olan Eocuklan, mti$tereken tasamrf ettikleri ata-giflilinin Eift-resmini mtiqtereken odedikleri gibi, her biri aynca qahrslanna ait bennak ve mricerred resimlerini ciderlede. Bennak (benl'.k)-resminin Fatih kan0nndmesinde iig hizmet karqrhlr bir vergi sayrldrlrnr ve 6 veya 9 akga olarak tespit edildifini gormiiqttik. $tiphesiz 6 akga caba-bennakve 9 akga EiJilil-bennakiEindk. Gergekten 1528 tarihli Bolu kan0nunda daeo, caba-bennak 6 akgadrr. Buna mukabil Paqa sanca[rnda 1455 de bennakresminin 10 akea oldulunu gormtiqtiiker. Fatih kanonndmesinde 6 veya 9 akea ile kargrlanan i.ig hizmetin hangi hizmetler oldulurz hakkrnda qimdiye kadar bir ize rastlayamadrk. 15. ve 16. asrrlarda Osmanh imparatorlu$u'nuh Eekirdelini teqkil eden iki bcilgede, yani Batr-Anadolu ve Trakya'da caba-bennak 9 ve ekinlii-bennak 12 akga idi. Orta ve Do[u-Anadolu'da bu nistetler caba igin ve ekinlii igiin 18 akgaya yi.ikseltilmigtir. 18. asrrda ise, urnumiyetle caba 12 ve ekinlti 18 olarak goriilmektedire3. Demek ki, Eift resmi gibi bennak-resmi de, umumiyetle yiizde elli bir artma kaydetmiqtir. IY. Donilm-resmi ve Tiltlin-resmi:Yukanda, topraksz koyltintin, yani kara (miicerred) ve caba-bennaklerin, sipahi elinde olup tapu ile bagkasrnrn tasarrufu altrna verilmemig topraklan iqleyebildiklerini ve buna mukabil dciniim baqrna bir para odediklerini iqaret etmiqtik; iqte bu, dcintim-resmidir. ReAvA-i EtrAk Miizevvec Miicerred Akca Halep 70 l0 Halep akeasr Adana 50 Osmanh akcasr Tarsus 32 4 Osmanh akcasr Sis 28 A + Osmanh akcasr Ozer (Azir) 25 Osmanh akcasr (l Halep akgasr= 2 Osmanh akeasr) Rumeli'de ytiri.iklerin yamaklannrn su-bagr ve geri-bagrna her yrl odedikleri resm-i yamag'lar da qahsi raiyyet riisumu arasrnda sayrlabilir. Resm-i yamag, mtizevvecden 50, mticerredden 25 aliea idi. Yamaklar eqkinci Jegildiler. Askeri srnrfa dahil sayrlmazlardt. Resm-i haymdne debl mahivettedir. 88 eyorn kan., s. 9, m Aydrn kan. s. 8, m o Barkan negri, s. 29, m.9. 9l Bak. vutanaa. s.3g-39. (?1 tsl4), s. t05. ') Milli ""*.-gtga. Tet. Mec.l. I 10. OSMANLTLARDA RAiYYET NUSOVIU 47 Dontim-resmi, Eift-resminin en kiigiik eczasrndan sayrlabilir. Herhalde o, Eiftresmi gibi daha ziyadetoprala balh bir raiyyet-resmidir. Kan0nlarda donilm'akeasr, donilm-hakkt ve resm-i zemtn adlarile de antlrr. Dtjnilm-resmine tdbi arazi, ancak sipahinin tapuya vermedili meztaa, giftlik nevinden arazidirea. Zratapuile verilen arazid;zennde redya, bu arazi dolayrsile raiyyet riis0munu, yani gift-resmi, nim-eift veya bennak resmini odemektedir. Onlar, ttpraklannr brrakrp giimiq olsalar dahi, raiyyet-r{is0munu sipahiye odemektedirler' Hana bir sipahi tizerine yazrlmrg bir raiyyetin giftliginin bir krsmt, herhangi bir sebeble bir bagka sipahinin arazisi hududlan ieine diiqerse, bu ikinci sipahi toprak iein oqtir ve salarlk alabilir, doniim,resmi alamaz; ziraraiyyet gift-resmini asrl sipahisine <iiemektedire5. BaE ve bostandan alman donilm-resmi, kan0nnamelerde umumiyetle oqre karqrl k (bedil-i oer) sayrldrlrndane6, bu nevi d6niim-resmi konumuz drqrnda kaln. O, kesime ballanmrq osilrdiir. Dtjniim-resmini odemeye tdbi olan Sahslar da, hususi srfatlan haiz olup hdric' raiyyetadr altrnda toplang. Evveld, yukanda iqaret olundulu vechile, tapu ile veril- *..ig araziyi caba-bennakler ve miicerredler tasarruf edip iqleyebilirler. Bundan baqka, Eift u" yurr*-eift yazrldrfr halde bundan fazla arazi igleyen redya da, bu arazi ign hdric-raiyyet sayrlr u. uy..u ddniim-resmi <ider ("Elinde Eiftliginden ziydde yer oian kimesne, ziydieye nistet hdric-raiyyet gibidir"et). Elindeki fazla arazi igin aynca resim odemek istemezse, o zaman kadr hi.ikmile bu arazi elinden ahnr. Fakat aksine, gifti noksan grkarsa ve toprael yeter derecede verimli ise, kendisine aynca arazi veiil meze8. Timar arazisine digardan gelen redya, bu gibi ataziyr iqlerse sipahiye ddniim-resmi tlder. Bu nevi hdric redyd,ekseriyetle g$eebelerdir. Bazan h6- ric-raiyyet, timar sahibinin defterde tizerinde yazrlmrg defterlii redyasr drqrnda kalmrq olanlar qeklin,je tarif olunur. Fakat bu hatahd r, zirabir sipahi timannda bulunan bir raiyyet, herhangi bir sebeble deftere yazrlmamrq otabilir. Fakat babasr ve dedesi yurilrise, o da o sipahinin raiyyeti sayrluee. Bu sebebden, gtiqebeler istisna edilirse, diger haric-raiyyet sayrca mahduddur. Drjniim resminin mikdanna gelince, tarla olarak kullanrlan arazide en iyi topraklardan 2 dontimtine, orta vastfta topraklardan 3 d6ni'imiine, aqalr vastfta topraklardan 4-5 doni.imi.ine bir akga olarak tespit olunmugturrm' 94 Bak. Malatya kan., 110, m Buk. Siileyman kan., s Silittre kan., s. 283,m.33; Siileyman kan. s Kutahya kan. (1528), s' 24, m Siileyman kan., s Kaninname, I. Saip yazma' no. 5036, s.24; Millt Tet' Mec' I, s' 93' "2 kan. (1528), s.25, m. lllhudavendiedrkan. 0487) s.2, m.5.

10 48 HALIL lrvrl_cm Qifrresmine kryaslarsak, tabii bu nisbetler ytiksek goriiniir. Zkaeyitopraktan bir Eiftlik yer, yani 60 doniim, bu hesapla 30 ai<ga olur. Halbuki umumiyetle bir giftlik tasamrf eden raiyyet gift-resmi olarak yalnz 22 akga cider. Fakat Anadolu sancaklannda gift-resminin 30 akgadan fazla oldulunu da gormtgtiik. Tiitiin-resmi, bir sipahinin arazisine muvakkat bir zaman igin, umumiyetle krqlamak igin, gelip yerleqen, fakat ziraat yapmayan haric raiyyed; ddedifi bir resimdir. Buna kan0nlarda, duhdn-resmi, duhdniye, resm-i dfid ve krglak-resmi'delol denmektedir. Duhdn-resmi 17. asra ait bir kan0n dergisindero2 $Oyle tarif olunmaktadt: "Bir karyeye hd'riccen geliib sdkin olub dsi)r ve resim gibi nesne vermeyen hdric-retydrun evlillerinden senede aln akea almmak kanfindur, deftere yaalmak ldum degildir, mi)cerredlerden ve miizevvec iken milcerred olanlardan taleb olunmaz". Bu, 16. asuda imparatorlulun her tarafinda her evli raiyyetten 6 ul gu olarak ahnmakta idilo3. Umumiyetle miicerredlerden ahnmadrlr halde, 1540'dan sonra Dolu-Anadolu sancaklannda Osmanh vergi kan0nlan tatbik olundu[u zarnan orada miicerredlerden 4 akga olarak t iit iin- r e s mi ahndrlrru gdrmekteyiz I B. Tiitiin-resmi, tipik bir Osrnanh raiyyet-resmidir. Bu resim, ancak Osmanh timar sistemi iginde tasavvur olunabilir, redydnrn defterti ve haric olarak aynhqrna ballrdrr. Tiltiin-resmi, cerimeler gibi zuhurdta bagh oldugundan bazan onu bddihavd vergileri arastnda saymrqlardrrros. Fakat tiitiin-resmi, esas itibarile gahsa bagh raiyyet-riis0mu arasrna sokulmahdr; tiitiln-resni <ideyenler o yerde ikametlerini tig yrl uzatrrlarsa, ondan sonra tiltiln-resmi yerine bennak-resmi'ne tabi olurlarl06. Tiittin-resminin evlilik ve bekdrl* durumu ile ilgili bir resim oldu[u da unutulmamahdrr. Bazr timar sahipleri, kendi topraklanna gelip yerlegen bagka timarlann reayasrnr tiittin-resmine tama' ederek gizlerlerdi. Bu suistimale kargr grkanlan bir emirde, her sipahinin kendi arazisine gelen raiyyetin durumunu incelemesi ve bir sipahiye yazirraiyyet ise, yerine iade etmesi istenmiqtirtoz. tot- P*. Aydrn kan., s. 12, m.44 ve Erzurum kan., s. 67, m. 28. Bu krylak-resmi'ni, siirii bagma koyun olarak. ahnan krylak ve yaylak hakklndan ^^bir ayrrd etmelidir. 102 Kan0nndme, I. Saip yazm. no 5120, 141a Barkan, Sofya, Nigebolu, Aydm, Erzurum, Giircistan, Diydrbekr, Musul kan0nnameleri,,^.fakat Halep Ti.irkmenlerinden hdne bagrna l2 akga (Halep kan., i570, s.20g, m. l2). rw, Barkan. Musul, Erzurum, DiyArbekr kan0nn0meleri. 105 Barkan, s.271, Erruru-, kan., s. 67, m. 28; DiyArbekr kan., s Nie.bolu kan., s. 26g, m. 7. OSMANLILARDA NE.IYY T RUSOMU 49 y. Raiyyet-riisfimu, mudfiyetter ve untflar nizamr: Yukarrda raiyyet-ri'is- 6mundan yalnrzeift-resmi ve ballanulannr gtiiaiit. Hakikatte redyinrn tdbi oldugu ;;;;ii.t, tatrrir dlfterlerinde ve bu defterlerin baqma konmuq olan sancak kan0nlannda iie esas kalem halinde ayrd edilmiqtir; bunlann baqrnda Eift-resmi ve levdhrkr eelir. Difer iki vergi grubu a' Edr ve bddihavd (rerrq r rrr) vergileridir' Mesela 892?I"'irogi*. tarihf fuouu.ndigar sancalr tahrir defterinde bir k6yde reayanrn tidedigi vergilere bir 96z u1u1,nlos, naqta gitt ve bennak resmi, ondan sonra Eeqitli mahsul6ttan alman oqirler, iigiincti olarak UaOinava gelmektedir' Bu vergilerin esaslanm ve mikdarlannr tespit eden sancak kan0nndmererinde, hatta Fatih ve Siileyman kan'nndmererinde aynr srayl ve tasnifi gormek miimkiindiir. Aym Hudavendigar defterinin kan0nndmesinde reaydyr ir-gilendiren _vergiler: l- Resm-i gift ve iugfuntrfu.r,2. A'EAr ve salarltk(satariye), 3. Giigebeleri ilgilendiren resm-i ganem' a{tl-resmigibi resimler, 4. Tapu-rrsii,'resm-i arfisane, yava, kaekun (esir ve cariye) ve cerdim glbi bldihavd veya niydbetros ttit-u-y adr altrnda toplanan zuhurdta balh munzam resimler halinde g.r*p1**$trrrr0- L qfu ve hayvan vergilerini burada konumuz drgrnda brrakryoruz. nhdinavd ve niyabet resimlerinden ileride aynca bahsedeceliz. Esas raiyyet-rtis0mu, srada daima ilk olarak ele ahnan Eift-resmi ve ballantrlandf. Bu ruro- belli baqh orfi vergileri teqkil ettilinden 'bazartkan0nlarda ve rahrir defterlerin de offiyye veya rtisfim-i arnyyi denildi[i zaman kasd edilen de Eift-resmi ve bafilantrlarmian ibarettirttr.qtftlrii^i 16' asfda daha ziyade bir arazi vergisi gibi teldkki edilmele bagladrktan,o*u, tam manasile raiyyet resimleri olarak bennakve miicerred resiileri kalmrgtrr. Diler taraftan 16' asrr sonlanndan itibaren Osmanh vergi sistemi, bir btnye degiqikligiie ulradr[r ve avilru vergileri esas raiy' yet vergileri haline geldigi zaman iennak ve miicerred resimleri de ehemmiyetten diiqecektir. Avdrn-i divbniyye (.tri, c:\r), Eift-resmi gibi baglangrgta hizmetler halinde idi. ondan farkr, bu hizmetr..i"iiputti delil, devlet iein yaprlmasr idi' Qiftresmine dahil hizmetler, gift-resmi olarak iaima sipahiye ait bir vergi haline gegtili gibi, mtnhurrrun d.vteiiein yaprlan avinz-t divdniyye de daima devlete 6denen muntazam nakdi bir vergi t utir," inkilab etmiqtir. Avdnzr ileride aynca ele alaca[rz)' a. Raiyyet-rilsftmu ve Askertslnrl. Raiyyet-riis0mu, raiyyete mahsus' raiyyetin odedifi vergilerdir. Askeri srnrf mensupt-t bu resimlere tdbi defildir ve bu muafiyet, askeriyi reayddan ayrrdeden Ueiti Uagtr bir vasrf sayrlmrqtrr' Vergi lo8 3uqv. Arg' TaPu def' no 23' 109 gak. lnalcrk, Snrrt-l Defter-i Sancak-i Amanid, Anlia:a 1954, s' XXVn' 110 6u1q11n. difer tipik sancak kan6nlan: ig-el, s. 54, rn.48; DivArbekr (1540) s' 139' m' 130; Silistre (1569), s. Zi Stileyman fi;ffi;"srnde (M Arif, s' 27' Hadjibegic' s' 331) "Resm-i Qtft ve oeinakie resm-i tsra^'f,r";ia;;:;i' uaitrt altrnda gtisterilmiqtir' Keza bak' ekledifimiz Qorumludefterinden bir sahife' Resim I' lll yon1nndme,l. Saip yazm. no 5120,142a.

11 50 HALfi_ inelcx mudfiyeti sebebile, askeri srfatmt-haiz ziimrelerin tayini, defter ve kan0nlarda ehemmiyetle dikkat nazanna ahnan ttururr*j*0,i, guu.ra ulofe ve rimar alan biittin l]:tt'sah,inl]i, saray halkt, timera ve uleraa r.ot*rur0mu'ndan mudftrrlar. Kapr- Kulu ve devlet erkanr ile timarh sipahiler, kadrlar ve miiderrisler, yiiksek medreselerdeki talebeler ve mezunlan (ddnig*.nju. mtildzim,ler), askeridirler. onlann akrabalan ve kullan da askeridirr12. t;ilt: ber6t ve vazifealmadrklan ziunan da askeri srfatrm muhafaza ederler, yani raiyyet riis6mundan muffiplar. Fakat ma'z0liyet hali uzun zaman devam eder ve uuni* ig ve kazang hayatrna atrlrrsa, askeri srfatlan kalkar, raiyyet-riisumuna mbi olurlarr Konya'da gift tasamrf eden sipahi olullan, resm-i gift ve av6nzdan mu6f tutulmuqlardtr. Keza, umumiyetle mtitekaia sipatriter raiyyet rtis0mundan (resm-i gift, bennak, caba-bennak ve avdnz) muaf olmugiardu ve defterlerde reayadan ayn kayd edilmiqlerdir. OSMANLILARDA RAIYYET NUSOVTU 51 Bu tahdidler, o zaman bilhassa dolancr, yuvacl, yalct, at-eeken gibi Padigah ber6tile saraya ve devletdait hususi bazr hizmetler g<iren ziimrelere tatbik edilmig, bununla kahnmayarak voynuk, yaya ve mtisellem, tatar, canbdz gibi artrk askeri faydasr kalmamrq bulunan eski askeri (egkinci) ziimrelerin de bu srfatlan kaldrrlarak mensuplan raiyyet-rtis0muna tdbi krhnmrq, baqka deyimle redy0 yaprlmrglardrr. Bu devirde uygulanan esaslar qu hiikiimlerde aqrk bir qekilde gdriiliir: l. "Ehl-i beratlar ki, kadimden ehl-i berat ohgeltib rdyiha-i raiyyeti olmaya, ol mak1le kimesneler geri.i hane (yani avinz hdnesi) olmasa cdrzdir... qirndi emr-i pddiq6hi budur ki, cemi' redyd mudf ve eler gayr-i muif ve cihata mutasamf olan eruau-i berevat ve gayn, cemi' PAdigdhrn emri iizerine vdki' olan av6.nz-i divdniyye ve tekdlif-i drfiyyeyi eda ediib'r116. Askeriyi redyadan ayrdeden en miihim srfat, Padigah berdtile bir devlethizmetine tayin edilmek, ehl-i berdt olmaktr. ReAyddan ohnlar da bazan bu gekilde askeri srmfa gegerler, raiyyet rtistmundan kurtulurlar. Osmanh devletinin ilk devrinde reayddan miihim mikdarda ziimreler, askerlik hizmetile mtikellef krhnarak raiyyet rtis0mundan ve kulluklardan tamamile mudf olmuglardr. Bunlann baqrnda Tiirk giftgilerden yayalar ve mii.sellemler, gdgebelerd en yirilk (ydriik)'ter ve tatarlargelir. 15. asuda artan asker ihtiyacr neticesinde, vergi muafiyeti kargrhlr eskinciyazrlmasr us- 0lii geniq olgtide devam etmiqtir. Konya-faraman brilgesinde bii gok kimseler, eski yurdluk ve mtilkleri iizerinde rtis0m-r raiyyetten affedilmek suretil; egkinci, yani her yrl sefere giden fiili asker-vazrlmrqlardu. Bunlar, gtiphesiz eskiden Karamanolullan zamanrnda da askerdilerl 14. Padiqah beratile bazr hususi hizmetler yiiklenen ztimreler (mesel6 do$ancrlar) raiyyet-riisomundan ve avdnzdan tamamile muaf oluyorlardr. Fakat 16. asrrda herhangi bir suretle Padiqah berdtr alarak raiyyet-rtis0mundan kurnrlanlann mikdan pek ziyade Eofaldr[rndan devlet, gelir kaynaklarrnr korumak diiqtincesile, askeri mefhumunu daraltmala gahqrniq, srnrf deligtirmek igin berdtr k6fi grirmemele baglamrqtrrl ls. 2.Yeniberflt almrq dofancr, ashnda raiyyet ise raiyyet riis0mundan muaf turulmazll7. 3. BerAt ile imam ve hatip tayin edilenler ancak bu vazifeleri mi.iddetince raiyyet-rtis0mu'ndan mudftrlar. 4. "Abd'an-cedd sefere eger erbab-i timardan olmayub sonradan bir tarikile timara diih1l eden ve topgu ve cebeci olmalla raiyyetten halds olmaz, madam ki hin-i tahrirde muharrir isimlerin defterden ihrdc etmeye, resm-i raiyyetlerin verirler"ll8' 5. Devqirme suretile Padiqah kaprsrna gelenler, askeri stattisii kazanrrlar, o[ullan da askeridir, fakat di[er akrabalan askeri olmazlarr re, riis0ma tabidirler. 6.l6.asu kan0nlanndal2o askert sayrlan ytiri.ikler, canbdzlar ve tatarlar, giftlik rutup zkaatle meggul olduklan takdirde timar sahibine biittin gift igin yalnrz 12 ve I 12. A'k"'i srnrfa dahil olanlar hakkrnda bak. Si.ileyman kan. (M. Arif negri), s.39-42;keza bak. istanbul jniv. Iktisat Fak. Mec. cilt 15, no l-4 (1954), s. 53 not 9. Bir askerinin kansr,,,.,\tutltl kaybettikten sonra bir raiyyetle evlenirse askeri srfatrnr kaybederdi. "' Maz0l bir sipahi yedi sene yeniden timara tdyin edilmez ve kendisini kazang hayatlna verirse,,,raiyyet olur, raiyyet-resmi rjdlrdi. r'+ Bilhassa Karaman defteri, Baqb. Arq., Maliye 567. l15 ^"Berat bahanesile bil-killtiye cinsinden ihrdc olunmak memnu'dur" (Barkan, yi.iriikan kan., s. 26O, m. T. l16 4t6rn kan. (1528), s. 18, m. 72' I 17 5i1ir6, kan., s. Z7i, m.26. "Dofiancrydn+ mukarrer ki hardcdan ve ispenceden ve koyundan ve kovan rilsftmund.an ve ulakdan ve srthrudan ve cerehordan ve si)rgt)nden ve sekbandan ve hisaryapmastndanfil-ciimle cemf avdru-i dtvdniyyeden ve tekdlif-i Siltaniyyeden yrudf ry miisellem 'olalar,, Oiye eilerinde II. Murad ve mi.iteakip i'adiqahlardan 6erdt almrqlardrr (BaEv. Arq' Silistre defteri, tapu no. 452.). 118 lon6nndme,l. Saip yazm., 5120,143a. 119 Y;11i ret. Mec.I, loo "r-an kan., s. 62; Kocacrk Ytiriikleri kan., Gtikbilgin' Rumeli'de Yiirilkler' s' 246' kanrla. Fatih Kan0nndmesi, s. 25, madde 25.

12 s2 HALIL fnelcx yanm Eift iein 6 akea verirlerdi tarihli Yeni-il kan6nuna gorerzt yiiriikler gift veya nim-eiftten daha kiietik bir arazi tasamrf ettikleri takdirde, yalnrz tiittin-resmi verirler, caba ve bennak vermezlerdi, "onlar bu mak0le rtisom-i raiyyetten 6ri ve beri olmak orf-i ma'r0fdur". Diler taraftan yine 16. asrrdan itibaren gift-resmi, hatta avdnz tamamile toprafa bagh bir vergi sayrlma[a baqlayrnca, Eift tasamrf eden her askeri, gift-resmini tam olarak <idemekle mtikellef tutulmuqtur. b. Mudf RedyA: Raiyyet-riisfimunu tam ddeyen reaya ile bu rtis0mdan tamamile mudf olan askeri srnrf arasrnda raiyyet rtis0munu krsmen odeyen bir gurup vardtr ki, kan0nlarda ekseriya mulf ve miisellem (p: ib) redyk adr altrnda toplanrr. Devlet iein muayyen hizmetler yapan bu ztimreler yedi kulluktan tamamen de[il, krsmen muaf tutulmuqlardrr. Osmanh devletinde vergilerden mudfiyette iig kademe vardt: Devlet, evvela avdnz'dan, sonra raiyyet-rtisfimu'ndan ve nihayet qeri vd:rgilerden muafiyet bafrqlardr. $er'i vergilerden (cizye, a'gar) muafiyet fevkaldde hallerde nadiren yaprlrrdr. Sip6hi hakkr sayrlan ve hemen hemen daima timara tahsis edilen raiyyetrtis0mundan mudfiyete, umumiyetle eqkinci yazrlan, yani fiili askeri bir hizmet ytiklenen redyd mazhar olabilirdi. Umumiyetle tatbik olunan en basit mudfiyet gekli, avdnz-i diviniyyeden mudfiyetti. Rtis0m-i raiyyetten mudf olanlar, av6nzdan da muaf olurlardr. $er'i vergilerden mudf olanlar, tabii olarak ri.is0m-i raiyyetten ve avanzdan mudf tutulurlardr. Btitiin bu mudfiyetler, ancak din ve devlet igin bir takrm hizmetler karqrhlr ba[rqlanmrq sayrlrrdr. 16. asrrda devlet, bir hizmet karqrhlr mudfiyet gciren reiydya eskiden balrqlanmrg a'gdr ve riisum-i raiyyet mudfiyetlerini kaldrrma$a ve yalruz avinz mudfiyeti tanrmapa baqlamrqtr. l. Hem avdrrzdan hem raiyyet-rtis0mundan muaf olanlar arastnda bir takrm dini hizmet sahipleri gdrtiltir. Umumiyetle hatip ve imamlar, caba-resminden ve avanzdan mudftrrlar. Bazr yerlerdel22 mtiezzinler de aynr muafiyetlere mazhar idilerr23. Fakat miiezzinler, hdftz, mu'arrif, kayyum gibi hizmetliler avdnzdan daima muaftrrlar. Zdviyeddr dervisler,bazr bolgelerdet24 avanzdan mudf, fakat rtis0ma tdbi idiler. Bunlar eski devirlerde umumiyetle daha geniq mudfiyetlerden istifade ederlerdil2s. Bu din adamlan, bu hizmetleri nihayet bulunca tekrar raiyyet olur ve raiyyet-ri.is0mu dderlerdi. 12l Y"tr;-;1 kan. (1583), s. 80, m "p;*^, ve hutebildan resm-i raiyyet almmaz, miiezzin ve kayyumdan almtr" (Milli Tet. Mec.). 123 in-.l kan ). s. 50, m. I l Barkan tarafrndan yayrnlanan (Vaktflar Dergisi,Il,1942, s ) zdviyekayrtlan. 125 Avn, u"r. OSMANLILARDA RAIYYET RUSOMU 53 Bir Eok yerlerde vakfye miilklerde 6rfi vergiler timaf sipahisine verilmiq' veya vakf ve mtilk satrrplerinin bu vergiler karqrllinda Padisahrn seferlerrne eekinci sondermeleri gart koqulmuqtur. Fatih Sultan Mehmed, pek qok..iukt:,u" mtilk eqkinci sa[lamak mecburiyeti yiiklemiqti. Egkincili vakf ve miilk ;;il;q.kiio" sistemi, onun zamantnda geniq dlgiide uygulanmrqttrl26' 2.Daimaava.nzdan ve bazan raiyyet-ri.isomundan mudf olan EeltikEi (Eeltiikci)' t,zctt, kiireci ve ortakctgibi devlet tonrrolunda devlet iqin istihsal yap11 ziimreleri ay. bir grup halinde toflamak mtimkiindiir. Bunlar kanonlarda srk srk belirtildifi g1bi, hizmetleri ntukabeiesinde daima avdnzdan muaftrlarr2t' Fatih kan6nndmesinde 3 hizmet veya onun yerine 6 veya 9 akea resim odedik- Eift tasamrf eden EeltikEilerin leri, yani raiyyet-rtisomundan krsmen 'nuar olduklarr gortilmiiqtij. Sonradan da bazt biilgelerderza EeltikQi ler "hizmetleri mukabelesinde avdnz-i divaniyyeden ve tekdlif-i drfiyyeden ve resm-i hdneden ve resm-i ganemden muaf ve miisellem"diler' Bulta karqr 16. asrdan itibaren bazr bdlgelerde feltikeilerin ve tuzculartn yalnrz avdnzdan muaf tutuldulunu, fakat raiyyet-riis0muna tabi oldu[unu gorrnekteyiztzs ' 3. Avdnztlan mudf olanlar arastnda yilriik ve miisellem tegkildtrndaki yamak' Iart aynbir grup sayabiliriz.yamaklar, eqtcinci olan yiirtik veya mtiselleme' sefere giderken 50 qer atea ooerterdi. Ru, ktirekei igin reflyddan toplanan avdrv akgasma muadildir. yamakiar bu,,hizmetleri mukabelesinde" avdnzdan mutlak surette mu- 6ftrlar. Fatih kan0nndmesinde yiirtiklerin ve tatarlan n eskinci ve raiyyet.olarak ikiye ayrrldrlr ve farkf muameleye tabi rutuldulu malfimdur' Orada' eqkinci tatar bi'itiin kulluklardan mudf futuldulu halde tatar rar;yyetbtr takrm kulluklara tabi idi130' 126 gi, misal: Bursa'da Karaca-Ptnar kciyiinii II. Bayezid "miitkiyetin mukarrer edfib nisan-i Serif sadaka olunmus, el-hdletli hdzihi yahsi-niy-ktn Sllrme Hatun'tassarruf ediip cebelilsiin esdir[)r" (Huddvendigir deft. Bagv. Arq. tupu 0.1:'u. 151 a)' Bu ustil hakkrnda bak' Barkan' Malikdne- Divdni sisremi, if;rt, ttr*rf,i i*iirot Tarihi Mec.lI. (1939), s ' 127 "677ap6ilar rusf hdsrttn be$iide verdikleri sebehden mudflardr" (Karaman kan' I' 1528' s' 47 ' m. l6). 128 Ozer (Azir) kan' (III' Murad), s' 228' m' 4' l2g "Qeltilkcilerin ve tuzcularm hizmetleri mukabelesinde hemdn avbrudan muaf olmakdtr ve illd gay, riisfrmlarr alma" (Silistre Uun."r,.-'ii5,*. f ffl' "Pi-naUtt hdzihi ortakl* ref olub raiyyetlik rt)sumtu i1z.rine'mukorrr, *r'trlr'*rs';ifluoau"naigat sanc' defteri' tarihi 892' tapu deft' no 23, 426). Latakova k<iyii "OrrA nii"kuia7o'a ettiileriygiin ancak avdnzdan mudf ve miisellem olub riisitmun gerii keudkdn eda eafii" (Silistre Oeli' rannni devri' Bagbak' Arqivi' tapu def. no 452).Silistre'de rur.unurr,r"ffyti nufti;'g"eidi htfz edi)b mukabelesinde avdrn-t divdniyyeden ve tekdltf-i orfiyyed.e_1^ia1;k,ut^wtgilt.toyniirft*l' Silistre'de lvrace'de halk "akqa cem' eatitt ii'iene sari ettiklerffin-a'varn-i diuaniyyiden mudjlardt" (Aynr deft')' 130 1n131 iig hizmete tabidir (Fatih t an.'s. 25, m. 16). Daha-sonra gift tasarruf eden raiyyet tamr iqin yalnrz oruru" ojun nim"tt"rin. tati oidueu kavd edilmis' iictincii hizmet antlmamtstr'

13 -l P9+ SE 7rg^ ua) uj vtd:f ^ FOF' i-.<:l P xe:.a) 5q9'o 5 -'JtF- Ntso)N ief= -1-HoP JJIA 3F'. trp5 Plsr ''N- *i vfdir ^.E,,J,id< H-oF' I.E u) (JJN "6' d o F0) po) o o F c) F Fl< E< o q.4. ij #' i: F= )<5 (D tr a en a< ro rr1(} 571?^ P{ ts.r iz H L) :FF - 14 Q' alb (-: =z- z;?, >, =Crrt a:' z t-] v H XOOctl \v--n HAH, d s F'fl Y.:f C) ^. '-t bi).5 (D % ai g -At 311 Nq D) -ad Fo 'cl:yif r.! S.R E O a:; + E va.e s, v. A\ E'CD -ElraE, 6-r aa <; d Fo) (D tx.-rz' D) d 5'6'x F -= =':l :EFi. E :-c'ie =g'2"3' { Z =io (DH=l_i = CDxi Lt u) e^ E.S h' (D -FA Ft C:X u) D) tr:d gf. ^:/Fi a E6(D l(d-r ts qs. r E,o =?.? 5 0-(D FDO;l 95--, \v --?E H.R Oa 9. g,nr -' a\ve o:1 (l' t16 ia n. XVL ASIR KANUNLARINDA RAiYYET NUSOTVTU VE NBAYA (.r) Atft ( diiniim): Qift-resmi, Rumeli...22 akga Anadolu..33 akga Suriye akga Doiu- Anadolu..50 akga Nim-gift:Qiftresminin yanst Ekinlii bennsk (Yanm giftten az) : Anadolu, Rumeli: 12 Orta - Anadolu ve Dolu Anadolu...18 Suriye Caba-bennak (tapulu topralr olmayan: Anadolu, Rumeli: 9 akga Ona - Anadolu ve Do[u Anadolu."..18 Suriye......'12 D6ni.im - resmi TopraIma gdre diin0me I akga Miizevvec (Evli) reayadan 6 akga, miicerred Oekar) 3 akga. Din Adamlan Qeltikci, tuzcu, kiireci ortakctlar, yiiriik ve miisellem yamaklan, derbendcile ilah. CAnbaz baqlangtgta gift-resmi I akga, difer raiyyet riis0mundan muaf, 16. aslr sonlannda raiyyet, gibi. Her tiirtti Raiyyetriis0mundan muaf = zrt. Q: 0 -> g C Karq ve mticerred (bekdr toprakslz, fakir redyi): Umumi olarak..'...6 Q'I L'I

14 56 HALIL inar_crx B. ispence Sistemi. Hrristiyanlar igin daha Fatih Kan0nndmesinde ayrr bir raiyyet vergisi sisteminin mevcut oldu[u gcirtiltir. Kan0nnAmenin son krsmr, miinhasran Hrristiyan redydya aittir ve mi.isltimanlara ait krsrmda oldulu gibi raiyyet-resminin tarifile baqlar. Orada buna dair esas maddeler qunlardv: "Hei miizevvec kdfir ispence igtin suvarma yirmibes akea vere, ve hardca yarar oflaruna dahi tamam ispence, ve duldan ki Eifti olmaya, yilda alfi akea, ve suvari evinde kullanmayi ve iplik i{iritmeye, meger ki iicreliyle islede". (Kraelitz neqri, s.2g, madde l),,ve siivari [ye] hdnl yanlmry be{lik ba! varsa raiyyetleri ol beglik ba{a yilda iie giln islede" (mad. 2)..- 've derziden ve cullahdan ve kiirekciden ve pupuccudan ve it-i{trdrrdrn ve Sayn sanat-ehli l<frfirden yirmibes akga ispence aldtktan sonra bunlar sanat-ehlidir deyilb nesnelerin almayalar, [)zerlerine ie giic brakmayalar, mefer ki kendriler itnarhtna razt olalar, ol vakit isleyeler" (s. 29, mad. 8). Krsaca, hrristiyan redyfinrn tdbi olduklan rtis0m, ispence ve btve-resmi,du.. ispenceyir3r ve bive-resmini daha 1431 tarihli Arvanid-ili (Arnavud-ili) defterinde bulmaktayn. Orada nisbetleri ispence 25 ve bive-resmi 6 akgadrr. Ancak qunu ehemmiyetle kayd etmelidir ki, burada ispence yalnrz evli erkeklerden tahsil edilen bir vergi olarak gririinmektedirl32. Diger taraftan aynr defterde, Akgahisar (Kriiye) ahalisi Yrldrnm Bayezid zamanmdan beri ispence vergisinden muaf kayd edilmigtirt::. Fatih kan0nnamesindeki tarifle 16. asrrdaki tarifler arasmda bir fark yoktur. }{eseld 1569 t. Agriboz kan0nundutr4 gu tarifi buluru z: "Kefereden her ferd ki haddi bulltgiyyete yetite, yirmi beser akga ispence elmtr, nd-bdligden almmaz". 17. asra ait bir kan0n dergisinde del35 "Ri)its-i kefereye emr-i sertf ile ispence vaz, olunmugdur, mlizewecinden ve milcerredinden, topraklusundan ve topiakstzmdan, her bir neferden yirmi bes akga almur ve bu husfrs vildyet-i Rfrm''un kanfinndmesinde mukayyeddir". Aym dergide daha aqa!lda136 "Zimmiden altnan basresmine ispence derler, yirmi beg akgadtr, sagtrinden altnmaz" r:2. $imdi bu verginin hususiyetlerini yakrndan tespite gahgahm. OSMANLILARDA RAIYYET RUSOMU 57 l. Butfiga ermie her gayrtmiislim, Hristiyan veya Yahudi, ispence oder- Fakit Avlonya'da 16. asrr sonlanna dofru yahudilerin ispenceden muaf tutulduklannr g(trr.ir"yiz. Buna mukabil 17l6'daMora'da onlar, hristiyanlardan beq misli fazla, izs Xguirp"n"" odemekte idiler. Miisli.imanlar, ispence tjdemezler. Ancak ispence odeyenbir gaynmiislimin giftlifini (baqtinasrnr) tasamrfu altrna geeiren bir miislii-,,'un, hurru askeri dahi olsa, hardcla beraber ispenceyi odemek mecburiyetindedirr38. Miisliiman olan gaynmi.islim, ispence yerine bennak resmi 6derl3e. Osmanl devletinin ilk yayrlrq bdlgelerinde gaynmiislimler de mtisltimanlar gibi gift-resmi sistemine tdbi idiler, oralarda ispenceye nadiren rastlanrl40' Bu durum, isi.n..nin Osmanh vergi sistemine Trakya fiituhatrndan sonra, 14. asrr sonlannda gi.*iq olmasr vakrasile ilgili olmahdrr, bu meseleyi ileride menge meselelerini ele aldr[rmrz z^rflan aynca mtinakaga edecesz. Di[er taraftan 15. asrr ikinci yansrnda bazr bdlgelerde, Arnavutluk ve Tesalya'da, yilntr evli erkekler ispence resmine tabi tutulmug ve rniicerredler bundan muaf bnrakrlmrglardrr4r. Bununla beraber bunun istisnai bir hal oldulu kayd edilmelidir. 2. ispence, orfr bir bas-vergisidir. 18. asrrda dahi ispence'riisfim-i orfiyye'densayrtmakta idi. O tarihlerde qeri'ata aykrn bir vergi addedilerek bazr yerj"ia" kaldrnlmrgtrrra2. Cizyeden bagka aynca ispence adr altrnda ikinci bir bagvergisi ahnmasr bid'at sayrhyordu. Fakat diger taraftan bir krsrm Osmanh hukukeulal, ispenceyi gift-resmine kryas ederek onu da qer'ilegtirmeye gayret etmiglerdir. Hyistiyanlara "rilsttm-i Eifte bedel sipdhtterine her hardcgilzdr bagma yirm'ibeeer akga iipence kanfin-i kadtmdir, edd ettikten sonra zemtnlerden gift ve resm-i dont)m vermezler"t43. I7. asudaki gu hiikiim bu bakrmdan agrktr: "Hardc-t muvazzafa Tiirkide gift-hakh ve boyunduruk-hakh derler, kdfir dilince ispence 6sr1.r"ri+.Gergekten bazr durumlarda ispence de Eift-resmi gibi toprala balh bir vergi muamelesi g6rmiigttir: Hrristiyanlara ait topralt tasarrufu altrna gegiren mi,isliiman ispenceiergisini oder. Bu, daha ziyade timar vahdetlerini korumak igin t"s"rtt-",ti Hammer'in dilqi.indiifii gibi (Staatsverfassung und Staatsverwaltung,I, s. 213) Prf:!\ ile birlegtirmek hem ait-uitgiii hem mdna bakrmrndan imkansrzdrr. Truhelk"a fiiii, i, s.63) kelimeyi spenza olarak kaydeder. H. 835/M. l43l r. Arvanid defterinde ts. f 0j) irprrgi geklindedir. lll Sfiret-i Defter-i Sancak-i Arvanid, GiiS,s. rrr XXX[. "* Aynr eser, s Agnboz kan. (1569), s. 341, m. I. Lrr Millt Tet. Mec.I, s s. lt Karsrla, aynl mec. III, s. 543; Mora kan., s.327.m g6ri kan. s. 295, m.21. r39 74;11i ret. Mec. /, s. l1o. lao 34. ileride, s. 60. l4l,,nefs-i Trrh,ala, mezkfir sancakda yazilan miicerrede ispence konulmamtsdrr" (Tvhala sanca[t deft., maliyeden miid. no 167). l4211untu kan., s. 354, m. 3. uz ljjis t. grru*. kan. s. 65, m. 8: "kefere-i reayd ispence vermekle gift resmi vermemek ohgelmis kanfrn olub" (Bukan, s.48, 102). 144 Y;11i ret. Mec.I. s. 109.

15 58 HALIL inru-cx alrnmrg idari bir tedbir olarak gdri.inmektedirl45. Bazen de ispence, trpkr giftresminde oldulu gibi, reaydnrn tabi oldulu hizmetlerin bir karqrhlr olarak teldkki olunmugturla6. Diler taraftan baztlan ispenceyi tam man6sr ile bir gahsi vergi olan bennak resminin bir mukabili saymrelardrrr47. Gergekten hrristiyan, mtisliiman oldulu takdirde bennak-resmi'ne tdbi olmaktadu. Bennakte oldulu gibi, reayd nereye giderse gitsin ispence resmini, i.izerine yaz:.jr oldugu sipahisine rjdemek mecburiyetindedir. Ancak on sene gegtikten sonra gittigi yerin sipahisine tebi olurdul Yalruz yerlegik koylii degil, gogebeler, Sehir ve kasaba halh da bu vergiye tdbidir (halbuki gift-resminden qehir halkt [Sehirli] mudftt). 15. ve 16. asra ait tahrir defterlerinde hristiyan qehir halkrnrn ispenceye tdbi oldulunu gdrmekteyiz. Esasen bu noktada, kan0nlardaki umumi ifade giipheye mahal brrakmaz. ispenceden muaf olanlan az ilerde aynca gostereceliz. Kocasr olmayan gayrimiislim dul kadrn btve adraltrnda defterde kaydolunur ve 6 akga ispence oder. Fatih kan0nndmesinde aerklanmrg oldulu glbi, btve-resmini giftlik tasamrf etmeyen dullar verir, herhalde bir bag-vergisidir. Biveler, mufassal tahrir defterlerinde umumiyetle tilen kocalannrn adile kaydedilirler. 4- ispence, gift-resmi gibi umumiyetle timara tahsis edilen bir vergidir; ispencenin sipahilere aidiyyeti cizye-i Edht ispence-i sipdht tdbirinde agrklanmrqlrrae. Nu noktanrn tespiti, ileride men$e meselelerini incelerken cinem kazanacaktr. Tabiatile Pddiqah h6slanna dahil bulunan ispence geliri, dolrudan dolruya hazineye ahnmakta, daha dofrusu diger hds gelirleri gibi, mukata'a halinde, mtiltezimlere (dmiller) ihale olunmaktadr. Mukata'aya ballanan kriylerde, hristiyanlann cizyesi, alnam resmi ve ispencesinin hazine igin Amiller tarafindan tahsil olundulunu gcisteren Fatih devrinde ait mufassal bir mukata'a defteri bize kadar intikal etmigtirts0. Fatih devrinde bazr bcilgelerde, ispencenin sipahilere brrakrlmadrfr ve 145 "ylr" timdrlar zdyi' olub cizye ve ispenceleri dahi bel' olurmus... cizye-i Sdhtve'ispence-i..;ipdht zayi' olmalu olmaya" (Avlonya kan., Arvanid def. s.lz4). 146 B"hirni kan0nundaki (s. 154, m. 7) qu fikra ispencenin mahiyeti bakrmrndan dikkate defer: "$ehirlii tdyiftsinin isldmiyesinin miiteehhilinde:n on iki akga ve miicerredlerine altrya, i*go kay-d olundu ve keferelerinin her hardcgilzdrtna yirmibeger akga ispence knyd otunub r[adiyeliri ref olundu" ;11i Tet. Mec.III. s oryn kan. s. 253, m. i "6 t s-i sdhtve ispence-i sipdhf" (bak. not r4z);kezabak. Erzurumkan., s.65,m. g; silistre kan. s H. tarihli mukata'dt defteri,basvekdlet Arsivi, Maliye'den mtidev. def. no 176. OSMANLILARDA NdYYET RUSOMU 59 cizye gibi hazineye tahsis olundu[unu da giirmekteyiz. Fatih devri sonlannda Vuigitrin (VuEitrn) ve havalisinde ekseri timar ve zeametler,'ispencesi be[likdir' kaydile hazineye gelir yazrlmrqtrl5 r. Keza aynr tarihlerde Novaberda (Novobrdo)'da mustahfizl N "ispenceleri almub biw ispence" timara tayin olunmuqlardu'is2' Bunun fevkaldde durumlara balh istisnai bir hal otdufiuna qiiphe yoktur. Fatih son saltanat yrllalnda btiyilk askeri masraflar dolayrsryla, bu giui Uit gok fevkaldde mali tedbirlere bag vurmuqtu. Baqka hususi bir hal de, Kuzey Arnavutluk'ta Klemente bcilgesinde yaqayan Arnavud kabilelerinin ispenceyi yrlda bin akga mikdannda, maktu' olarak sancakbeline odemeleridirl s3. ispence, 1431 Arvanid sancalr defterinde 25 akga, bive-resmi 6 akgadrr. 15. ve 16. as6 tahrir defterlerinde bu nisbet muhafaza olunmuqturls4. Ancak Krbns feth edildi[i zaman orada ispence 30 akga olarak tespit edilmigtir. 16. asrr Macaristan sancak kantnndmelerine g<irelss, orada hrristiyan redy6, ispence kargrhlrnd a kapu-resmi adile 50 akga ridemektedirler: "$o/ redyi ki kanftn-i kndtmleri iizere cizye verme[e kddir olalar, resm-i kapu deyi) ispence mukabe'lesinde her haneden sipahisine Hutr-ilyas giinilnde 25 akga ve Kastm gilnilnde yirmi bes akga verelrr"ri6. L. Fekete'nin dedigi gibitsz, bu resmin Qrzye, hardc veya avdr]zla milnasebet ve aldkasr yoktur. Kapu-resmi'nin menqei, gtiphesiz, eski Macar kapuvergisi'dir ve ispenceye benzetilerek Osmanh iirfi vergileri arasma katrlmrgtrrl58. guraaa kayde de[er bir nokta da, gtiney Macaristan sancaklannda islav asltndan olan' hoymdne le rin' (gtiqebeler) kapu-resmi de[il, ispence odemeleridir. Osmanhlar, ispence sistemini Macaristan'da gok mahdut bir gekilde uyguladrklan halde, Dolu'daki fiituhat bolgelerine bir Osmanh vergisi olarak teqmil u1it"'6en miidev. def. no. 16 ve tapu. deft. no u11ts'6en miid. def. no r1"n6"riye sanca[r deft. BaEvekilet arqivi, tapu def. no' g. 859 t.lsfertik deft. (Baqv. Arqiv. tapu def. no. 814), Vilk def. (tapumi'ikerrer.2), Uskiip (Maliye'den miid. noizl,triholo(-maliyi'den miid. no. 167),Gilmi)tcine (Belediye kiit. Cevdet yur^it*rno ), Dibre (H.871, Miliye'den miid. no._508), BraniEeva (H.872, Maliye'den (H.873, Maliye'den miid' no' miid. no. 5), Bosna in"t"aiy" ktit. Cevdei yazm.0.76), Qirmen 180), 16. asrr defterleri igin bak. Barkan, Indeks: ispence' 155 L;rrs (1554), Simontoinyc ($imontoma) (II. Selim)' (Jyvar (IV. Mehmed devri), Hanan (ly ' Mehmed), Gyula (IV. Mehmed), Barkan neqri, s ' 156 4n"aL tii. u"tt-"a devrine ait bir Uyvar kan.'da (s. 313, m.l) "Redydrun beher hanelerinden ellieer akga ispenge altna". 157 "liirl vergi tahrirlen", Belleten sayl 42, s u.*1rg *ldu koru-resrni sonralan 50 akcadan 320 akcayacrkartrlmrstr (Avnr ver.)

16 60 HALIL INALCIK etmiqlerdir yrllannda Do[u-Anadolu'da Uzun-Hasan kan0nlan yerine Rum Kan0nu, yani Osmanh kan0nu getirildigi zaman,raiyyet-riis0mu olarak mtis- Itimanlar igin gift-resmi ve ballantrlan, hristifanlar igin ise ispence ve bive resimleri tatbik edilmiqtirtse. Orada 1540 t. Diydrbekrkan6nunda, l54l t. Qemigkezek kan- 0nunda ve 1518 t. Mardin ve Harput kan0nlannda, ispence mikdan 25 akeadrr. Ancak Kerkiik'te Uzun Hasan kan0nlanrun sonuna enenaigi anlaqrlan bir maddeye gdte "mezkfir nahiyede olan kefereye ve yahudilere yirmiser akea,t,az' olundu"to. Giircistan fethinden sonra orada da ispence 25 akeaolarak uygulanmrgtrrr6l. Buna mukabil Anadolu vilayeti sancaklannda, Karaman ve num eyaetinde, Arab vilayetlerinde, ispence tatbik edilmemi g1i1 r 62. Yukanda iqaret ettilimiz gibi, Trakya bolgesinde ve Batr-Anadolu'da ispenceye nadiren rastlanlr. Oralarda ispence olmayan yerlerde Hrristiyanlar da gift-resmi sistemine tdbi tutulmuglardsr6:. Krsaca ifade etmek ldzrm gelirse, ispence vaktile Duqan imparatorlulu dahilinde bulunan ve Osmanhlar tarafindan uncut 15. asrrda kesin olarak Osmanh idaresi altrna sokulan yerlerde hakimdir. Fakat bu asrda tam bir Osmanh 6rfi vergisi haline gelmig ve Dolu-Anadolu ve Gi.ircistan feth edildigi zzunan, oralara bir Osmanh vergisi olarak tegmil edilmigtir. ileride bu nokta tizerinde aynca duracalrz. ispence mikdannda, sonralan,bazr bcilgelerde arttrma yaprlmrqtrr. Bilhassa 17. asrda vergilerde umumi bir arttrma yaprldrlr zarnurbuna muvazi olarak ispence mikdannrn da arttrnldr[r anlagrlmaktadr. Meseld Taqoz adasrnda ispence 1519 tarihlerinde 25 akqa iken 17. asrrda 100 akgaya grkanlmrq164, sonra +b atgaya indirilmiqtir. 1727'de Gence'de ispence 120 akga idir65, 1716'da Mora Venediklilerden OSMANLILARDA RAIYYET NUSOTVN-I 61 geri alrndr lr zaman tanzim edilen yeni bir kan0nnamede ispence, hrristiyanlar igin -5, yuhudiler iein 125 akqa olarak tayin edilmiqtltoo. ispence, nadiren, cizye gibi miikellefin haliivaktine gore muhtelif nisbetlerde tespit edilmiqtir. imroz adasrnda a'ld (en eyi durumda olan) ve mutavassftu'l-hal (orta-halli) redya ispenceyi 25 akea, ednd (aga!: durumda, fakir) olanlar ve mi.icerredler (bekfirlar) l5 akqa olarak dderlerdi16t' ispencenin toplanmasr tarihi gift-resminde oldulu gibi I Mart olarak tespit olunmuqturr6s. Bir timar birisine verildili zaman tevcih tarihi o yrhn 1 Martrndan once ise ispenceyi o alrrdrr6e. Aksi halde giden ve gelen timarhlar kendi aralannda ihtilafa diiqmekte, Eok defa kdyltiden her ikisi ispenceyi almakta idiler. ispenceden tamamen veya hsmen mudf olanlar: Qift-resmi sisteminde oldufu gibi, devlet tarafindan kendilerinebazrhususi hizmetler yiiklenen bir krsrm hrristiyan leeyezflmreleri, ispenceden tamamen veya krsmen mudf tutulmuqlardr. Voynuklar u" uktubulanrt0 hrristiyan dolancrlar askeridir. ispence <idemezler. Fakat meseld I. Bayezid devrinde AkEa-hisar (Arnavutluk) ahalisi, hisan muhafaza gartile ispenceden ve difer vergilerden affedilmiqlerditzt. Keza,denizden diiqman taamrzuna aetk bulunan bazr Ege denizi adalannda halk ispence cidemekten affedilmiqlerdirt2. M6denlerde gahgan redyd da ekseriya bu vergiden mudf tutulmuqlardrr, veya 12 yahut 6 akga ispence odemiqlerdirrt3. Bir krsrm reiyida tamamile hususi bir takrm vergilere tdbi oldulundan ispenceden mudf tutulmuglardn: Eflaklar, Floriciler mtthtelif hizmetler ve didat karqt- 1frnda toptan bir resim iidediklerinden ispence odemezlerdirt4. Dolu-Anadolu'da Hinz, mez. makale. 160 Miistesna olarak burada ispence miktannrn 2o akgayaindirilmiq olmasr ihtimali uzaktrr. Bir,.,yazr ' veya okuyuq hatasl yaprlmrg olabilir. ror Barkan neqri, s. 197 (Kan0nun tarihi 1570). roz Bak. Mantran, mez. eser. indeks H. Tarihli Aydrn defterile Paga-ili defterinde hrristiyan reaya, Miisltimanlar gibi umumiyetle giftlti, bennak, kara olarak taksim edilmigdir. Fakat H.879 t. Gelibolu defterinde (Cevdet yazm' no. 79) Gelibolu qehrinde ve Ece-ovasr nahiyesinde Maydos ktiyiinde ispence!3!bik olunmuetur. Nihayet Anadolu'da Isparta Eehrinde 43 hrristiyanin t l2l akga ispence iidedili kayrthdrr. (Tapu deft. no. 30). Hriistiyan ve miisliimanlar igin gift-resminin h'akim bu,.,oldu[u b<ilgelerde bu istisnal an izahetmek gtiettir. roa Barkan, s Barkan, s gru."n bazr yerlerde Yahudilerin cizyeleri de hrristiyanlannkinden fazladt (bak t' $am kan0nu, Barkan negri, s. 226, m. 32) ^rsrkan. (1519),s.237,m. I, s.238 m "prr*-; gift ve resmi duhkn ve resm-i miicerred ve ispence ve resm-i btve ibtidd-i martta almtr" (Silistre kan. t. 1569, s. 281, m. 18)' 169 P1t"6o1u kan. s.269. llo "ylynygun evlddtndan olsun akrabasmdan olsun, onun gibilerden mkddmki raiyyet yazilmaya, kimesne ispence taleb eylemez". (G. D. Galabov, Osi'-tiirk. Quellen"', Sofia 1943' s' 27)' g22 H. rarihli Alaca-hisir tahrir defterine giire (Tapu def. 55) voynuklar sipahilere 25 akqa ispence vermekte iken sonra bunu dofrudan alogruya divlet hazinesine ddemeleri emredilmiqtir' l7l Benim, Sr)ret-i Def. San. Arvanid. S. 103; 16. asrrda Silistre'de mtisliiman redyd kale hizmeti kargrh[r avinzdan mudf idiler (Silistre def. no 483). 172 Y16111i kan. (1707), s. 333, m Bak. Erzurum kan. (1540), s. 72; Silistre def. tapu no.452, (Kan0ni devri) benim, Fatih devri ilzerinde tedkikler v'e vesikalar. s' 154'

17 62 HALIL NEICX OSN,IANLILARDA NAIYT T RUSOMU 63 bir krsrm Ermeniler marhasiyy, (J)adr altrnda maktu. bir resim tjdediklerinden keza ispenceden mudf tutulmuqlardrrzs. rv. 'rtt 'i."ti I :,::! {t {,b':t;,.::,,.1."1 :.' '..' ot"i. il.:., 'i.'l..,.::.a;,.;ai.l: al :i.1 ; tl 1 i rt? ) +*;r Nihayet, derbendci, pdsbdn, ases (u..u), kestibdn, tuzctt, kopriiciitdyin olunan hrristiyan tedy6', ispenceyi 10 veya 12 akeaotaiat agalr nisbetlerde odemekte idiler176. */,,ro/aalxe- t. 175 Erzurum kan. s. 69, m. 38. ttu.gltn fan. (1613), s. 295; Silistre kan. s. 280 ilah. Pirlipe'de derbendciler l0 akga ijdemekte idiler (tapu def. no.4, Fatih devri sonlarr, karg. Vaktflar Dergisi,II, s.339, v. 173). Silistre'de Izgorgrad kiiyiinde (Silistre defteri, Kan0ni oevri, naguat<. atryi. no.45z) madenci irrristiyanlar igin gu kayrt yaprlmrgtr.: "Bundan asafi yaztlanlar ittrsa, ikga ispence ve altryar akga'hardc ygrtib gece-gilndilz ma'dende hizmet ederler, ektib bignuzlei, kuyucular ve ia'dencilerdir',. Hrristiyan dogancrlar igin bak. not. l'17. Devlet poitutr igin u'lak beygiri sallayan re6y6 ispenceden ve avdnzdan affolunurdu (vesika: Bagv. Arg Miihimme deft. no. 22, s.-31-s). Tekfur gdliinde (Silistre) l3l hristiyan tuzcu "derbend ddeti tiiere sdyir derbendciler gibi oniki;iser akga ispence" verirlerdi (Silistre def. tapu 483, Kan0ni devri). Fakut uynr tarihtj Magin'de iskele hizmetine tdyin olunan hrristiyanlar yalntz avdnzdan muafhlar. Ibrail'de miri dalyanlar tamirile gcirevlendirilen hrristiyan reayd evveld d'qdr, ispence ve avdnzdan mudf iken aynr tarihlerde yalmz avdnzdan muaf tutulmuqlardrr. Demirci hiristiyanlar ise, dgtir ve ispenceden muafiyette devam etmislerdir (aym defter). Res. I. 860 H. tarihli Qorum mufassal defterinden (Baqbakanhk Arqivi, Maliye'den Miid.)

18 OSM ANLILARDA RAIYYE,T RUSOMU 65 -tli -\) :; Jel,.ttV, H l; -b-,,-fu 4 '# itl a * v'l fi'; t>i r i' --iertt,_ -t -,Qffi 5., - ( \ // 'tt) 'A' 7'1' L:1' '^, J.v Ji'.4 (ql?,i f ( t',,c /)i4v Pt.t2 -a,4'd -rlin^rqdi': uj -it "t " L,<o ttai F^ -, -( :XL z ;c 1' tt'ti G;_=T-,-'r-J_gl JL-,.! rr-j f,b t/a-.- a) C4'4r,l Res. II. 871 H. tarihli Dibre ve AkE'a-hisar mufassal defterinden (BaEbakanhk Argivi, Maliye'den Miid')