Babam ve Oğlum Filmi nin Çok Kuşaklı/Kuşaklararası Aile Terapisi nin Temel Kavramları Açısından Değerlendirilmesi

Transkript

1 Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri Educational Sciences: Theory & Practice - 13(1) Kış/Winter Eğitim Danışmanlığı ve Araştırmaları İletişim Hizmetleri Tic. Ltd. Şti. Babam ve Oğlum Filmi nin Çok Kuşaklı/Kuşaklararası Aile Terapisi nin Temel Kavramları Açısından Değerlendirilmesi Tülin ACAR a Hacettepe Üniversitesi Nilüfer VOLTAN-ACAR b Hacettepe Üniversitesi Öz Bu çalışmada, Çok Kuşaklı/Kuşaklararası Aile Terapisi nin temel kavramlarının açıklanması ayrıca Babam ve Oğlum Filminde bu kavramların yer aldığı sahnelerin değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Bu amaçla çalışmada öncelikle Çok Kuşaklı/Kuşaklararası Aile Terapisi nin temel kavramları olan benliğin farklılaşması, üçgenler/üçgen oluşturma, çekirdek ailenin duygusal sistemi, aile yansıtma süreci, duygusal geri çekilme, kuşaklararası geçiş süreci, kardeş durumu, toplumsal gerileme ve söz konusu terapide bir teknik olarak kullanılan genogram açıklanmıştır. Ardından filme konu olan ailenin daha iyi anlaşılabilmesi için ailenin genogramı çizilmiş ve Çok Kuşaklı/Kuşaklararası Aile Terapisi nin temel kavramlarının olduğu onaltı sahne değerlendirilmiştir. Çalışma kapsamında yapılan değerlendirme sonucunda, aile analizine temel olan Deniz in baba tarafına ait üçüncü kuşak ailesinin genel olarak farklılaşma düzeyi düşük bireylerden oluştuğu söylenebilir. Buna ek olarak, üçüncü kuşak ailede, Çok Kuşaklı/Kuşaklararası Aile Terapisi ne ait üçgenler, çekirdek ailenin duygusal sistemi, duygusal geri çekilme, aile yansıtma süreci, benliğin farklılaşması, kuşaklararası geçiş süreci gibi kavramların bulunduğu ifade edilebilir. Sonuç olarak, Babam ve Oğlum filminin Çok Kuşaklı/Kuşaklararası Aile Terapisi açısından yorumlanmaya uygun olduğu gözlenmiştir. Anahtar Kelimeler Çok kuşaklı/kuşaklararası Aile Terapisi, Babam ve Oğlum, Film, Aile Terapisi. Ailelerdeki sorunları ele alan ve ailelere yardım amaçlı oluşturulan aile terapisi bünyesinde birçok farklı yaklaşım bulunur. Bu yaklaşımlardan birisi de Çok Kuşaklı/Kuşaklararası Aile Terapisi dir. Çok Kuşaklı/Kuşaklararası Aile Terapisi ni ortaya koyan Murray Bowen yılları arasında yaşamıştır (Gladding, 2006). Murray ın aile sistemi kuramı, psikoanalitik kuram ve uygulamalardan evrimleşerek ayrılan, kuramsal/klinik bir modeldir. Corey (2008) bu kuramın zaman zaman Çok Kuşaklı Aile Terapisi olarak da adlandırıldığından söz eder. Murray Bowen ın aileyi bir bütün olarak ele alan aile sistem terapistlerinden birisi olduğunu söylemek mümkündür. Bowen ın aile terapisindeki temel kavramlardan biri yaşamaktan kaynaklı olarak bireyde sürekli kaygının olduğudur (Friedman, 1991 den akt., Gladding, 2006). Bu yaklaşıma göre, kaygı düşük seviyede olduğu zaman ailenin duygusal sistemi bundan etkilenmez, kaygının yüksek seviyede olması durumunda ise ailede bazı sorunlar ortaya çıkar (Gladding). Buradan harea b Sorumlu Yazar: Uzm. Tülin-ACAR Psikolojik Danışma ve Rehberlik alanında araştırma görevlisidir. Çalışma alanları arasında akran zorbalığı, psikolojik danışma süreci, psikolojik danışman eğitimi, mesleki rehberlik ve psikodrama yer almaktadır. İletişim: Hacettepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü, Psikolojik Danışma ve Rehberlik Anabilim Dalı, Beytepe, Ankara. Elektronik posta: tulina@hacettepe.edu.tr; tulinac@ gmail.com. Tel: /128 Dr. Nilüfer VOLTAN-ACAR Hacettepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü, Psikolojik Danışma ve Rehberlik Anabilim Dalı, Beytepe, Ankara.

2 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ ketle, Çok Kuşaklı/Kuşaklararası Aile Terapisi nde aile sistemindeki kaygının terapinin odak noktalarından birisi olduğu söylenebilir. Çok kuşaklı/kuşaklararası Aile Terapisi nin diğer sistem aile terapilerinden ayrılan yönü, ailenin duygusal sistemini vurgulaması ve bu sistemin tarihçesini dikkate alması, birkaç kuşak önceki aile yaşantılarının da şimdiki aile dinamiklerini belirlemede etkisi olduğunu vurgulamasıdır (Sharf, 2008). Terapist, ailenin tarihçesine, hikâyesine odaklanmakla birlikte bugünü de dikkate alır (Gladding, 2006). Bu bağlamda, Çok Kuşaklı/Kuşaklararası Aile Terapisi nin psiko-analitik bir yönü olduğu düşünülebilir; çünkü kuramda geçmiş aile yaşantılarına ve ilişki örüntülerine önem verilir. Ancak; bu yapılırken salt geçmişin gücünü dikkate alarak değişim mümkün görülmez, anın gücüne de inanılır. Kuramda, ailelerin kendilerinden birkaç kuşak önceki aile üyelerinin psikolojik özelliklerini kendi ailelerine nasıl aktardıkları ve ailelerde etkileşimin bu durumdan nasıl etkilendiği ortaya konulur. Bowen ın kuşaklararası geçiş olarak tanımladığı bu etkileşimler, terapide aileyi değerlendirme açısından bir odak noktası oluşturur (Sharf, 2008). Ona göre, bir aileyi en iyi anlama yolu, aileyi üç kuşak öncesine kadar incelemekten geçer; çünkü kişiler arasında yaşanan ilişki biçimi, kuşaklar öncesinde yaşamış aile üyelerinin özellikleriyle ilişkilidir. Ailedeki değişim tüm aile üyeleriyle birlikte gerçekleşmelidir (Corey, 2005). Aslında aile, yapısı itibariyle bir bütünlük içinde anlam ifade eder. Dolayısıyla, değişimin de bütünden ayrı parçalarda aranmaması anlamlıdır. Ailenin yapısı itibariyle dinamik bir kavram olduğunu söylemek mümkündür. Aile üyelerinin birinde ya da birinin çevresinde olan bir değişim bütünü, öte yandan toplumda olan biten her tür değişim de aileyi etkiler. Ekolojik yaklaşım çerçevesinde düşünüldüğünde, bütün sistemlerin karşılıklı etkileşimde olduğu ifade edilebilir. Makro sistem bünyesinde ele alınabilecek medya, diziler, filmler aile yapısını, aile yapısı da bunları etkiler. Öyle ki; diziler, filmler ailece izlenebilecek ve izlenemeyecek kategorilerine ayrılır. Aileler kendilerinden, gerçek yaşamdan bir şeyler bulabildikleri programları, dizileri, filmleri benimserler. Bireylerden ailemizin dizisi, ailemizin sanatçısı gibi kavramları da duymak olasıdır. Bu söylemlere örnek verilebilecek bir film de Babam ve Oğlum filmidir. İzleyicileri çok derinden etkileyen, birçok izleyenin katarsis yaşamasını sağlayan Babam ve Oğlum filmi de Türk sinemasındaki önemli ve unutulmayacak filmler arasındaki yerini almıştır. Söz konusu film, Türkiye de kişi tarafından izlenerek, izleyici sınırını aşan nadir filmlerdendir (wikipedia.org, 2010) ve birçok ödüle lâyık görülmüştür. Filmin aldığı bazı ödüller şöyle sıralanabilir: 2006 Uluslararası İstanbul Film Festivali, en iyi film (Çağan Irmak), en iyi erkek oyuncu (Fikret Kuşkan), en iyi kadın oyuncu (Şerif Sezer); 38. Sinema Yazarları Derneği Ödülleri, en iyi film, en iyi yönetmen (Çağan Irmak), en iyi senaryo (Çağan Irmak), en iyi kadın oyuncu (Hümeyra), en iyi erkek oyuncu (Çetin Tekindor), en iyi yardımcı kadın oyuncu (Şerif Sezer); 2005 Çağdaş Sinema Oyuncuları Derneği (ÇASOD), en iyi erkek oyuncu (Çetin Tekindor), 2006 Nuremberg Film Festivali (Almanya-Türkiye), en iyi film (Çağan Irmak); 2006 Dünya Film Müzikleri Ödülleri Dünya film müziği ödülü (Evanthia Reboutsika); Sadri Alışık Ödülleri, en iyi yardımcı kadın oyuncu (Özge Özberk) (wikipedia.org, 2011). Bunlara ek olarak film, Türkiye Yazarlar Birliği (TYB) tarafından verilen ödüllerde sinema dalındaki ödülleri almıştır (film.com.tr, 2011). Filme verilen çok sayıda ödüle bakıldığında, filmin başarılı bir yapıt olduğu ifade edilebilir. Senaristliğini ve yönetmenliğini Çağan Irmak ın yaptığı filmin konusu kısaca şöyledir: Ege deki çiftlikten gazetecilik okumak için ayrılan Sadık ın yıllar sonra oğluyla beraber yeniden çiftliğe dönüşü, 12 Eylül darbesinin arka plânıyla aktarılır. Sadık, Ege deki çiftlikten, üniversitede gazetecilik eğitimi için ayrılır. Oysa babası Hüseyin, onun ziraat mühendisliği okuyup çiftliğin idaresini eline almasını ister. Sadık, daha üniversite yıllarında politikayla aktif olarak ilgilenir. Bunu öğrenen babası Hüseyin, oğlunu evlatlıktan reddeder. Yetmişli yıllarda birçok siyasi olaya karışan Sadık ı daha zor günler bekler yılının 12 Eylül günü sabah erken saatlerde karısının doğum sancılarının tutmasıyla dışarı çıkan çift, hastaneye gitmek için araç bulamazlar; çünkü, ülkede askeri darbe gerçekleşir. Sadık ın karısı, doğum esnasında hayatını kaybeder; ancak çiftin oğlu küçük Deniz hayatta kalır. Gördüğü işkence ve yattığı hapisten sonra sağlığı bozulan Sadık, hastalığının ölümcül olduğunu anladığında Deniz i Ege deki çiftliğe, annesinin ve konuşmadığı babasının yanına götürmekten başka bir yol bulamaz. Çizgi romanlara ve onun büyülü dünyasına oldukça meraklı olan Deniz için küs teyze, traktör kullanan ve telsizle konuşan babaanne, bileğinden boğazına kadar bilezikle dolaşan gelin Hanife ve saf bir amca ile tanışmak, oldukça farklı bir deneyimdir. Sadık ve Hüseyin in geçmişle hesaplaşmaları ise oldukça sıkıntılı gelişmelere 38

3 ACAR, VOLTAN-ACAR / Babam ve Oğlum Filmi nin Çok Kuşaklı/Kuşaklararası Aile Terapisi nin Temel Kavramları... neden olur (wikipedia.org, 2010). Filmin özetinden de anlaşılacağı gibi, Babam ve Oğlum da üç kuşağın birbiriyle etkileşimi söz konusudur. Söz konusu film kuşak çatışmasını anlatan filmler arasında da değerlendirilmektedir (film.com.tr, 2010). Film eleştirmenler tarafından değerlendirildiğinde filmin seyirciyi yakaladığı, sağlam bir sinema dili kullandığı, filmdeki oyuncuların oldukça başarılı oldukları, filmin müziğinin başarılı olduğu, dikkat çekici ve görülmesi gereken bir film olduğu ifade edilmektedir (Vardar, 2008). Üstüner Wambach (2009) Babam ve Oğlum filmini travma sinema türü kategorisinde incelemiştir. Söz konusu araştırmada, 12 Eylül döneminde yaşananların temel oluşturduğu bir düzlemde bireysel travmaların ve acıların ön plâna çıktığından ve dikkate alınması gereken bir film olduğundan söz edilmektedir. Film, çok Kuşaklı/Kuşaklararası Aile Terapisi bağlamında ele alındığında, kuşaklardan birinin tanık olduğu ve deneyimlediği bu tür travmatik bir olayın izlerinin sonraki kuşaklara da aktarılabileceği düşünülebilir. Geleneksel bir toplum olma özelliğinden dolayı Türkiye de Çok Kuşaklı/Kuşaklararası Aile Terapisi ile çalışmanın önemli olduğu düşünülmüştür. Bu nedenle, bu araştırmada Çok Kuşaklı/Kuşaklararası Aile Terapisi nin temel kavramları hakkında bilgi vererek, Babam ve Oğlum Filmini bu kavramlara göre değerlendirerek uygulayıcılara ışık tutacak bilgiler vermek amaçlanmıştır. Nitekim bazı araştırmacılar, ruh sağlığı meslek elemanları yetiştirme sürecinde kişilik kuramları, çocuk gelişimi, psikopatoloji (Paddock, Terranova ve Giles, 2001), çiftlerle psikolojik danışma kuramları (Shepard ve Brew, 2005), psikolojik danışma kuramları, psikolojik danışmada tanı, müdahale, etik (Toman ve Rak, 2000), çok kültürlü psikolojik danışma (Villalba ve Redmond, 2008) gibi konuların öğretiminde filmlerden yararlanılabileceğinden söz etmişlerdirler. Bu bağlamda, bu çalışmada Çok Kuşaklı/Kuşaklararası Aile Terapisi nin temel kavramları olan benliğin farklılaşması, üçgenler/üçgen oluşturma, çekirdek ailenin duygusal sistemi, aile yansıtma süreci, duygusal geri çekilme, kuşaklararası geçiş süreci, kardeş durumu ve toplumsal gerilemeden ve söz konusu aile terapisinde kullanılan bir teknik olan genogramdan kısaca söz edilmiştir. Filmde geçen aile üyelerinin birbirleriyle ilişkileri hakkında bilgi vermek amacıyla da Babam ve Oğlum filmindeki ailenin genogramı çizilmiştir. Ardından kavramların olduğu film sahneleri değerlendirilmiştir. Çok Kuşaklı/Kuşaklararası Aile Terapisi nin Temel Kavramları Aile terapisiyle ilgili olan kaynaklar incelendiğinde, Çok Kuşaklı/Kuşaklararası terapide ortak olarak sekiz kavramdan söz edildiği görülmüştür. Bunlar; benliğin farklılaşması (differantiation of self), üçgenler/üçgen oluşturma/ (triangles/triangulation), çekirdek ailenin duygusal sistemi (nuclear family emotional system), aile yansıtma süreci (family projection process), duygusal geri çekilme (emotional cut off), kuşaklararası geçiş süreci (multigenerational tranmission process), kardeş durumu (sibling position) ve toplumsal gerileme (societal regression) dir (Bitter, 2009; Gehart, 2010; Gladding, 2006; Goldenberg ve Goldenberg, 2008) dir. Aşağıda her bir kavrama ilişkin ayrıntılı bilgi verilmiştir. Benliğin Farklılaşması (Differantiation of Self): Bowen ın yaklaşımının mihenk taşı, bireyin hem düşünce ve duygularının ayrımı hem de onun başkalarından bağımsız olmasını içeren benliğin farklılaşması kavramıdır (Bitter, 2009; Corey, 2005). Farklılaşma, bireyin güçlü bir benlik duygusuna sahip olması ve başkalarının etkisinde kalmadan davranışlarını seçebilmesi yeteneğidir (Fenell ve Weinfold, 2003). Başka deyişle, benliğin farklılaşması bireyin kendisini değerli görmesi ve kendi seçimlerini yapabilmesini içerir. Bununla birlikte, benliğin farklılaşması bireylerin kendilerini ailelerinden duygusal ve bilişsel düzeyde de ayrı tutabilmeleri kabiliyetini içerir (Bowen, 1978 den akt., Gladding, 2006). Bireyin bilişsel süreçlerini duygusal süreçlerinden ayırabilmesi de benliğin farklılaşmasının net bir göstergesidir (Sharf, 2008). Bu açıklamalardan yola çıkarak, benliğin farklılaşması, bireyin duygu ve düşüncelerini birbirinden ayırması, güçlü bir benlik duygusuna sahip olması, kendi kararlarını başkalarının etkisinde kalmadan vermesi ve kararlarının sorumluluğunu alması, kendisinin ailesinden ayrı bir varlığı da olduğunu fark etmesi süreci olarak tanımlanabilir. Bowen (1965), bireyin farklılaşmasını bir doğru ile açıklar. Buna göre, bir durumu doğru biçimde değerlendirme boyutu olan otonominin bir uçta, bireyin aile üyelerinden uzak olsa bile onlara duygusal olarak bağımlılığının, bir başka deyişle, farklılaşmama (undifferentiated) nın diğer uçta olduğundan söz edilir (akt., Gladding, 2006). Bu ilişkilere iç içe geçme (fused) veya farklılaşmamış aile ego yığını (undifferentiated family ego mass) denilir (Bowen, 1965 ten akt., Gladding, 2006). Dolayısıyla farklılaşmayı bir derecelendirme doğrusu 39

4 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ olarak değerlendirmek, farklılaşma ve iç içe geçme gibi iki karşıt kavramın birbirleriyle ilişkili olduğunu bilmek gerekir. Bu aşamada farklılaşma düzeyi düşük ve yüksek bireylerden de söz etmekte fayda vardır. Farklılaşma düzeyleri düşük bireyler, gerçeklerle duyguları ayırt edemez, daha çok duygularına göre hareket ederler. Bu kişiler, enerjilerinin çoğunu aşkı/sevgiyi aramakla harcar, yaşamları onay almakla veya onay alamadıkları kişileri cezalandırmakla geçer, çok fazla duygusal ve fiziksel sorunlar yaşarlar. Ayrıca, bu bireylerin üretici ve amaç odaklı işlerle meşgul olmak için çok az enerjileri vardır (Fenell ve Weinfold, 2003). Buradan anlaşılacağı gibi farklılaşma düzeyi düşük olan bireylerin otonomileri de düşüktür. Sahte bene sahip olan bu kişiler kendilerinin farklılaşma düzeylerine yakın bireyleri eş olarak seçer ve onlarla iç içe geçerler (Bitter, 2009). Farklılaşma düzeyi yüksek bireyler ise, düşünce ve duygular arasındaki farkın bilincindedirler. Bu bireyler, duygu ve düşüncelerin her ikisine de yaşamlarında yer verir, fakat duygularının mantıksal süreçlerini yönlendirmesine izin vermezler. Farklılaşma düzeyleri yüksek bireylerin durumlar karşısındaki duruşları net olmakla birlikte yeni durumlara uyum sağlama özellikleri de vardır (Fenell ve Weinfold, 2003; Goldenberg ve Goldenberg, 2008). Özetle, farklılaşma düzeyi düşük kişilerin, aşırı duygusal ve kararlarını duygularına göre alan, başkalarına bağımlı, onay alma gereksinimleri yüksek kişiler oldukları düşünülebilir. Farklılaşma düzeyleri yüksek bireylerin ise, bu özelliklerin tam tersi özelliklere sahip oldukları ve esnek oldukları söylenebilir. Bireylerin farklılaşma düzeyleriyle bağlantılı olarak Bowen iki benlik tanımlamıştır (Fenell ve Weinfold, 2003; Sharf, 2008). Bunlardan ilki, tutarlı ben (solid self), diğeri ise sahte ben (pseudoself) dir. Söz konusu iki kavrama ilişkin açıklamalara aşağıda yer verilmiştir. Tutarlı ben, değişen koşullara göre bireyin kendi kararlarıyla oluşan, başkalarının etkisinde kalmayan bendir (Fenell ve Weinhold, 2003). Tutarlı ben, dış etkilere karşı dayanıklı, seçimlerin sorumluluğunu kabul edendir. Tutarlı benin inancı ile yaşam ilkeleri birbiriyle tutarlıdır. Tutarlı ben yoğun kaygı karşısında inancına ve yaşam ilkelerine göre hareket eder (Bowen, 1981 den akt., Nazlı, 2003). Sahte ben ise, bireyin inançlarının, düşüncelerinin ve değerlerinin başkalarının etkisinde kalmasıyla oluşur (Fenell ve Weinfold). Sahte ben duygusal baskı altındadır, baskının etrafında yönlendirilir, dış etkilere dayanıksız olduğu gibi iç içe geçmeye de (fusion) neden olur (Bowen, 1981 den akt., Nazlı). Bu tanımlamalardan hareketle, tutarlı ben ile sahte ben i birbirinden ayıran özelliklerin bireyin bağdaşım içinde olup olmayışı ve davranışlarının sorumluluğunu alıp almayışı olduğu söylenebilir. Benliğin farklılaşması kavramından söz edilirken, bu kavramın karıştırılmaması gereken başka bir kavram vardır. Bitter (2009) tarafından bu kavram, bireyin ailenin merkezinden duygusal ve fiziksel şeklinde uzak olması olarak açıklanır. Bowen, çözülme-dağılmayı (disengagament) duygusal geri çekilme olarak adlandırır (Bitter). Sağlıklı bireyde bir aileye ait olduğu ve tek başına birey olduğu duygusu birlikte bulunur (Bitter). Kısacası, birey farklılaşma sürecini aileye aidiyet duygusunu kaybetmeden, onlarla birliktelik içinde tamamladığı takdirde sağlıklı olarak tanımlanır. Buna, aileyle birlikteyken bireyselliğini koruyabilmek denebilir. Özetle, benliğin farklılaşması bireyin bireyselleşmesi ve aile bağlarıyla bireyselliği arasında denge kurması anlamına gelir. Farklılaşma düzeyi yüksek kişilerin daha bağımsız olabildikleri, farklılaşma düzeyi düşük kişilerin bağımlı olma özelliği sergiledikleri düşünülebilir. Dolayısıyla, sağlıklı bir ailede, aile üyelerinin benliklerini diğer aile üyelerinden farklılaştırma özelliği gösterdikleri ifade edilebilir. Üçgenler (Triangles)/Üçgen Oluşturma (Triangulation): Üçgenler ve üçgenleri oluşturma Çok Kuşaklı/Kuşaklararası Aile Terapisi nin en önemli konusudur. Bowen (1976), üçgenleri en küçük sabit ilişki sistemi olarak tanımlar (akt., Goldenberg ve Goldenberg, 2008). İki kişilik sistemler durağan değildir, özellikle çatışma ve gerginlik durumunda kişiler ilişkilerindeki gerilimi azaltmak için üçüncü bir kişi arayışına girerler (Fenell ve Weinfold, 2003; Goldenberg ve Goldenberg; Prest ve Protinsky, 1993 ten akt., Nazlı, 2003; Sharf, 2008). Örneğin, iki kardeş çatışma yaşadıklarında, genellikle diğer bir kardeşin, ebeveynin/ebevenlerin veya bir arkadaşın bir tarafta yer alması için bu ilişkiye katılmasını sağlarlar. Üçüncü kişi tartışmanın bir parçası değildir, herhangi bir tarafta yer alabilir veya almayabilir. Üçüncü kişinin sadece varlığı bile ilişkiye bir durağanlık kazandırır (Fenell ve Weinfold). Öte yandan, üçüncü bir aile bireyini çatışmaya dâhil etmek her zaman ailedeki stresi azaltmaz. Stresin azalması, olaya dahil olan bireylerin farklılaşma seviyelerine göre değişebilir (Sharf, 2008). Bilindiği gibi, aileler dengelerini korumaya çalışmaktadırlar. Üçgenler de ailenin kaygı durumuyla baş etmede kullandığı fakat sürekli olması hâlinde sorunun çö- 40

5 ACAR, VOLTAN-ACAR / Babam ve Oğlum Filmi nin Çok Kuşaklı/Kuşaklararası Aile Terapisi nin Temel Kavramları... zümünü güçleştiren, geçici olarak kaygıyı azaltan yapılar olarak düşünülebilir. Üçgenler, kaygıyla baş etme amaçlı yapılar olsalar da, üçgene dâhil edilen kişinin davranışlarına göre de amaca ulaşılabilir veya ulaşılmayabilir. Üçgen oluşturma da, iki kişinin üçüncü kişiye yönelmesi anlamına gelen üçlü grup oluşturma süreci dir (Corey, 2005). Bir ailede iki kişi arasında bir stres olduğunda, bu kişiler gerilimi ve tansiyonu azaltmak için üçüncü bir kişiye ihtiyaç duyar ve onu ilişkilerine dâhil ederler. Buna üçgen oluşturma denir (Sharf, 2008). Ailelerde üçgen oluşturmaya örnek olarak, boşanmış ailelerde ebeveynlerin çocuklarını kendi taraflarına çekmeleri veya alkol ve uyuşturucu kullanımlarında eşe karşı üçüncü bir kişinin, bir arkadaşın, üçgene dâhil edilmesi düşünülebilir (Gehart, 2010). Ailelerde stres ya da gerilim olmadığında üçgenler oluşturulmaz; ancak bir stres olduğunda ailenin en az farklılaşmış üyesi gerilimi azaltmak için çatışmaya dâhil edilir. Üçgen oluşturma, aile üyeleri ile sınırlı olmayıp buna arkadaşlar, terapist veya akrabalar da dâhil edilebilir (Sharf). Görüldüğü gibi, üçgen oluşturma da bireylerin bir üçgene gitme çabasıdır. Bu süreç sadece aile üyeleriyle sınırlı olmayabilir. Genellikle ailedeki kaygı durumlarında başvurulmasına rağmen, üçgenlerin her zaman gerilimi azaltmadıkları belirtilmektedir. Kerr ve Bowen (1988) üçgenlerin dört olası çıktısından bahsederler. Bunlar; bir çiftin durağan ilişkisinin üçüncü bir kişinin katılımıyla değişken bir hâle dönüşmesi, bir çiftin durağan ilişkisinin üçüncü bir kişinin evden ayrılmasıyla bozulması, bir çiftin değişken ilişkisinin üçüncü bir kişinin katılımıyla sabitleşmesi, bir çiftin değişken ilişkisinin üçüncü bir kişinin ayrılmasıyla daha uyumlu hale dönüşmesidir (akt., Goldenberg ve Goldenberg, 2008). Bir aile üyesinin farklılaşma düzeyi arttıkça, o birey üçgenlere başvurmadan kaygısıyla daha etkili şekilde baş edebilir (Papero, 1995 ten akt., Goldenberg ve Goldenberg, 2008). Bazı üçgenler sağlıklı iken, bazıları sağlıksız olabilir. Üçgenlerin sağlıksız olduğu durumlarda, üçgenler, iki kişinin arasındaki gerginliğin üçüncü bir kişiye yansıtılmasıyla ortaya çıkan kaygıyla baş etmenin bir yoludur (Bowen Center, 2004 ten akt., Gladding, 2006). Kısacası, üçgenlerin genellikle ailelerde kaygıyla baş etme yolu olarak başvurulan bir yöntem olduğu söylenebilir. Buna karşın, üçgenlerin/üçgen oluşturmanın her zaman sonuçlarının olumlu olmadığını söylemek mümkündür. Üçgenler, kimi zaman ailede dengeyi geçici olarak sağlarken, kimi zaman ilişkilerdeki patolojiyi besleyebilir. Çekirdek Ailenin Duygusal Sistemi (Nuclear Family Emotional System): Çok Kuşaklı/Kuşaklararası aile terapistleri çevresel ve kültürel faktörlerden çok ailenin duygusal sistemine odaklanır ve ailedeki kuralları tanımayı amaçlar. Çekirdek ailenin duygusal sistemini odağa alan terapide, bireylerin bütün geçmiş yaşantılarına ve şimdilerine odaklanılır. Aile sistemi, bireyin davranışlarını, duygularını ve semptomlarını belirler. Bu nedenle, bireyi anlamak için onu içinde bulunduğu bütünlük içinde değerlendirmek gerekir (Gehart, 2010). Çekirdek ailenin duygusal sisteminin kuşaklararası bağlamı da bulunur. Aile sistemleri kuramcıları, bireylerin evlilik yaşantılarında ve diğer ilişkilerinde kendi ailelerinin etkisinin olduğunu, bu etkiyi kendi ailelerine ve çocuklarına da yansıttıklarını savunurlar. Söz konusu kurama göre, şimdiki aile problemlerini çözmenin en iyi yolu, bireylerin kendi aileleriyle olan etkileşim kalıplarını değiştirmektir. Birey değiştiğinde, kendisiyle duygusal etkileşimde bulunan diğer aile üyeleri de değişebilirler (McGoldrick ve Carter, 2001 den akt., Goldenberg ve Goldenberg, 2008). Kısacası Bowen ın ailenin geçmişiyle ilgilendiği kadar, geçmişte ortaya çıkan ve aileye ait olan duygusal sistemler ile şimdiki ailenin duygusal sistemine de odaklandığı düşünülebilir. Bir başka deyişle, her ailenin şimdisinde geçmiş aile yaşantılarının da etkisiyle bir duygu örüntüsü bulunur. Şimdiki ailedeki sorunları çözebilmek için aile üyelerinin önceki aileleriyle olan sorunlarını da gidermek gerekir. Çekirdek ailenin duygusal sisteminde kaygıyla baş etmede kullanılan dört özellik bulunur (akt., Fenell ve Weinfold, 2003): Duygusal Mesafe Koymak: Bireyler duygusal olarak birbirlerine tepkili olduklarında ve bu durumla baş etmede başarısız olduklarında, kendileri ve diğerleri arasına mesafe koyma eğilimindedirler. Bu mesafe koyma, çekirdek ailenin duygusal sürecinden kaçmak anlamına gelir ve mesafe koyma ortaya çıktığında birliktelik ihtiyacı başka ilişkilerle karşılanır. Evlilik Çatışması: Evlilik çatışmalarında eşler ihtiyaçlarını duygusal yakınlık ve duygusal mesafe koyma ile karşılarlar. Yoğun kızgınlık duygusu olduğunda, duygusal mesafe koyma; affetme olduğunda ise, duygusal yakınlık gerçekleşir. Bir Eşin İşlevsizliği: Çekirdek ailenin duygusal sisteminden kaygıyı çıkarmanın bir diğer yolu da eşlerden birinin diğerine uyum sağlamasıdır. Daha çok uyum sağlayan eşin benliği yok olur. 41

6 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ Çocuğa Yansıtma: Ebeveynler farklılaşma düzeylerinin düşük olmasını veya iç içe geçmenin fazla olmasını çocuk ya da çocuklarına yansıtabilirler. Geleneksel aile modellerinde anne ile belirlenmiş çocuk arasında bir iç içe geçme söz konusudur. Oysa baba ile çocuk arasında da bu tür bir ilişki ortaya çıkabilir. Çocuk zarar gördüğünde, ebeveynler dikkatlerini çocuğa yöneltir ve böylece kendi ailelerinden farklılaşma ile ilgili yaşadıkları endişeleri kaygıları göz ardı ederler, bu durum sorunların kaynağıdır. Bireylerin farklılaşma düzeylerinin de çekirdek ailenin duygusal sistemini etkilediği belirtilir. Sharf (2008), bir sistem olarak ailenin her bir üyesinin iyi bir biçimde farklılaşmaması durumunda, ailenin değişken ve dayanıksız olduğunu ifade eder. Bowen a göre, ailede farklılaşmanın düşük, bütünleşmenin yüksek olduğu oranda gerginlik, kaygı ve değişkenlik artar ve kaygıyla daha etkili başetme yöntemlerini bilmeyen aile çözümü çatışmada, uzaklaşmada, diğer eşin otoritesini sarsmada arar (Bowen, 1981 den akt., Nazlı, 2003; Goldenberg ve Goldenberg, 2008). Dolayısıyla, sağlıklı bir aile için istendik bir özellik olan benliğin farklılaşması, ailenin duygusal sistemini de olumlu ve yapıcı yönde etkiler. Aile Yansıtma Süreci (Family Projection Process): Aile yansıtma süreci, ebeveynlere ilişkin sorunların ve ebeveynlerin duygusal olarak olgulaşmamalarının çocuğa yöneltildiği, çocuğa yansıtıldığı duygusal üçgenlerle ilgili süreçtir (Bowen, 1985 ten akt., Gehart, 2010; Fenell ve Weinhold, 2003). Bu durum sonraki kuşakların farklılaşmalarının daha düşük düzeyde olmasına neden olur (Gehart). Ebeveynlerinin kaygılarına maruz kalan çocuklar, kalmayan kardeşlerine göre daha düşük düzeyde farklılaşma gösterirler (Gehart). Aile yansıtma sürecinin yapıldığı çocuklar sıklıkla fiziksel veya zihinsel engelli ya da psikolojik olarak korumasız çocuklardır. Aile yansıtma süreci anne-babaçocuk üçgeni içinde, ailedeki en zayıf çocuk üzerinden yürür (Goldenberg ve Goldenberg, 2008). Bu bilgilerden yola çıkarak, aile yansıtma sürecinin ebeveynlerin kendi olumsuz duygularını ailedeki en zayıf ve savunmaya muhtaç, farklılaşma düzeyi en düşük çocuğa yönelttikleri söylenebilir. Duygusal Geri Çekilme (Emotional Cut Off): Duygusal geri çekilme daha çok ebeveynlerle çocuklar arasında yaşanan, bireyin kaygısını yönetmek için diğer kişiyle duygusal olarak fazla ilgilenmemesidir. Duygusal geri çekilme, uzun süre birini görmemek, onunla konuşmamak şeklinde ortaya çıktığı gibi, ailedeki bazı zorunlu durumlarda bir araya gelindiğinde neredeyse hiç etkileşimde bulunmamak biçiminde de kendini gösterebilir (Gehart, 2010). Duygusal geri çekilmenin, kuşaklar arasında duyguların iç içe geçmesi problemini çözdüğü düşünülse de, aslında bu durum sadece süreci yavaşlatır (Anonymous, 1972 den akt., Fenell ve Weinhold, 2003). Çocuklar aile içerisinde çok fazla stres algıladıklarında, kendilerini duygusal olarak aileden ayrı tutabilirler. Duygusal geri çekilme, küçük çocuklarda ve ergenlerde etkileşimin aileyle kısa ve yüzeysel olması biçiminde kendisini gösterebilir. Kaygının ve duygusal bağımlılığın düzeyi arttıkça ailedeki çocuklar daha fazla duygusal geri çekilme yaşarlar (Sharf, 2008). Bu bilgiler ışığında, duygusal geri çekilmenin de temelinde kaygılı durumlar olduğu, bireyin kaygı verici durumlarla daha fazla karşı karşıya kalmamak için kendini geri çektiği durumları içerdiği söylenebilir. Bowen a göre, bireyin duygusal olarak kendisini ailesinden tamamen geri çekmesi, sıklıkla bireyin ebeveynlerinden biriyle veya her ikisiyle de yaşadığı çözülmemiş iç içe geçmeyle ebeveynlerle olan çözümlenememiş duygusal bağlanmayla baş etmenin bir yolu- verilen çaresiz ve aşırı çabanın bir göstergesidir (Goldenberg ve Goldenberg, 2008). Duygusal geri çekilme daha çok kaygının yüksek seviyede ve bağımlılığın olduğu ailelerde ortaya çıkar (Bowen, 1978 den akt., Goldenberg ve Goldenberg). Başka bir deyişle, farklılaşma düzeyinin yüksek olduğu ailelerde duygusal geri çekilmeye rastlamak pek mümkün değildir. Kuşaklararası Geçiş Süreci (Multigenerational Transmission Process): Kuşaklararası geçiş süreci, ailelerde stresle baş etme stratejilerinin ve yöntemlerinin kuşaktan kuşağa aktarılmasıdır (Gladding, 2006). Kuşaklararası geçiş süreci, önceki kuşakların duygusal süreçlerinin şimdiki ailenin de duygusal sisteminde varlığını koruduğunu ifade eder (Friedman, 1991 den akt., Gehart, 2010). Örneğin; depresyonu olan bir büyükbaba büyükannenin işlerini etkilemekte, bu durum babayı, babanın bu durumu ise sonraki kuşak olan çocuğun psikolojik sağlığını etkiler (Sharf, 2008). Bu ifadelerden anlaşılacağı gibi, ailenin duygusal özellikleri sadece kendi koşullarından etkilenmez, önceki kuşağın izlerini de taşır. Kardeş Durumu (Sibling Position): Bowen, Toman in (1961) belirlediği doğum sırası ve kişilik özelliklerinden esinlenerek, kardeş durumunun çekirdek ailenin duygusal süreci üzerindeki etkisinden bahseder. Bu yaklaşımda, çocukların ailedeki doğum sıralarına göre, karakter özellikleri geliş- 42

7 ACAR, VOLTAN-ACAR / Babam ve Oğlum Filmi nin Çok Kuşaklı/Kuşaklararası Aile Terapisi nin Temel Kavramları... tirdikleri savunulur (Goldenberg ve Goldenberg, 2008). Bu hipoteze göre, en başarılı evlilikler en büyük kız veya erkek kardeşin, en küçük kız veya erkek kardeşle yaptıkları evliliklerdir. En başarısız evlilikler ise, erkek kardeşlerin en büyüğü ile kız kardeşlerin en büyüğü arasındaki evliliklerdir (Bitter, 2009). Kısacası, kardeş sırasının ve cinsiyetin bireylerin kişilik özelliklerini etkilemesi nedeniyle bireylerin aile yaşamlarını da etkileyebileceği düşünülebilir. Bowen, Toman ın bu teorisinin bilimselliğini kabul ederek, çocuğun ailenin duygusal sisteminde üstlendiği rolün böylelikle tahmin edilebileceğini belirtir. Bunun yanında, ailenin hangi özeliklerinin gelecek kuşaklara da yansıtılabileceğine değinilir (Bitter, 2009). Guerin (2002) ise kardeş sayısının ikiden fazla olması durumunda aile ile ilgili konularda çocukların üçgenler oluşturacaklarını ve kardeş bütünleşmesi faktör ünün (sibling cohesion factor) ortaya çıkabileceğini belirtir (akt., Bitter, 2009). Tüm bunlara rağmen, bireyin aile içindeki fonksiyonu önemlidir, bu gelecekteki davranışı ve beklentileri daha fazla şekillendirir (Goldenberg ve Goldenberg, 2008). Özetle, kardeş sırası, kardeş sayısı ve kardeşlerde cinsiyet konularının özellikle bireylerin sonraki aile yaşamlarında belirleyici bir rolü olduğu; fakat bireyin aile içindeki rolünün de sonraki aile yaşamında belirleyici olduğu söylenebilir. Toplumsal Gerileme (Societal Regression): Bowen, düşüncelerini toplumun duygusal işlevselliğine de geneller. Toplumların da aileler gibi farklılaşmaya, bireyselleşmeye karşıt bir güç oluşturduğu ifade edilir. Kronik kaygının olduğu koşullarda ve endişeli bir sosyal atmosferde birliktelik duygusunda bir artış ve bireyselleşmeye ulaşma çabalarına karşı koyma gibi bir eğilim olduğu belirtilir. Bowen a göre, bunun sonucunda rahatsızlıkta ve kaygıda bir artış yaşanır (Papero, 1990 dan akt., Goldenberg ve Goldenberg, 2008). Bowen a göre, bir toplum savaş, doğal afet, ekonomik kriz ve diğer travmalar sonucu kronik kaygı yaşadığında rasyonel kararlar vermektense duygusal temelli kararlar verir (Bowen, 1985) ve aileler gibi toplumun işlevselliği de geriler (akt., Gehart, 2010). Çok Kuşaklı/Kuşaklararası aile terapistleri, iyi bir toplumunun bir bütün olarak bireyselleşmeyi nasıl başardıkları konusunda aile üyelerinin farkındalık kazanmasını sağlar (Gladding, 2006). Çok Kuşaklı/ Kuşaklararası Aile Terapisi nin sistem yaklaşımlarından biri olduğundan daha önceden söz edilmiştir. Toplumdaki değişimler ve ailedeki değişimler karşılıklı etkileşim halindedir. Bu bağlamda, toplumdaki kaygı duygusal kararlar alınmasına neden olurken, bireylerin farklılaşmalarını da olumsuz yönde etkileyebilir. Dolayısıyla, toplumsal gerilemenin ortaya çıktığı durumlarda ailelerin de bu süreçten olumsuz etkileneceği düşünülebilir. Genogram Genogram, buraya kadar değinilen kavramların haricinde Çok Kuşaklı/Kuşaklararası Aile Terapisi nde kullanılan bir tekniktir. Burada genograma değinilmesinin iki nedeni vardır. Birincisi, genogramın yaklaşımın önemli bir tekniği oluşudur. İkincisi ise, Babam ve Oğlum filmindeki karakterlerin ve aile ilişkilerinin okuyucular tarafından anlaşılmasını kolaylaştıracağı düşüncesidir. Genogram, ailelerinin şemasının çizildiği bir tekniktir. Bu şema aracılığıyla, aile bireylerinin yaşları, cinsiyetleri, evlilik tarihleri, ölüm tarihleri hakkında bilgi edinilebilir. Magnuson ve Shaw e (2003) göre, genogramlar aileler ve çiftlerle çalışılırken cinsellik, keder, alkolizm, gibi konularda ailedeki kaynakları belirlemek için de kullanılabilir (Sharf, 2008). Genogramlar hem bir değerlendirme hem de müdahale aracı olarak kullanılabilirler (Mcgoldrick, Gerson ve Petry, 2008 den akt., Gehart, 2010). Genogramlarda çeşitli semboller kullanılır. Genogramlarda erkekler kare ile gösterilirken, kadınlar yuvarlakla gösterilir. Aile üyelerinin yaşları çizilen şekillerin içine yazılır. Genogramı çizen kişi iki kez daire veya kare içine alınır. Aile üyelerinden en az üç kuşak öncesinin genogramını çizmeleri istenir. Her eşin ailesinin biyolojik, psikososyal özellikleri bu grafikten ortaya çıkarılır. İhtiyaç duyduğu takdirde terapist, aile üyelerinden genogramı çizerlerken din, iş, etnik köken, sosyoekonomik düzey, önemli yaşam olayları gibi bilgileri de isteyebilir (Goldenberg ve Goldenberg, 2008). Hatırlanacağı gibi, Çok Kuşaklı/Kuşaklararası Aile Terapisi nin temel varsayımlarından biri, bir ailenin tam olarak anlaşılabilmesi için en az üç kuşak öncesine ait bilgilere ulaşmanın gerekliliğidir. Bu bağlamda, genogramların hem bu bilgiyi terapiste vermesi açısından hem de şimdiki ailenin özelliklerine ilişkin birçok bilgiyi sunması açısından ekonomik ve işlevsel bir teknik olduğu söylenebilir. Babam ve Oğlum Filminin Çok Kuşaklı/Kuşaklararası Aile Terapisi nin Temel Kavramları Açısından Değerlendirilmesi Bu bölümde öncelikli olarak Babam ve Oğlum filminde çeşitli rollerdeki karakterler tanıtılarak, Çok 43

8 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ Kuşaklı/Kuşaklararası Aile Terapisi nin tekniklerinden biri olan genogramla filme konu olan ailenin yapısı çizilmiştir. Ancak filmde verilen bilgiler kadarıyla genogram çizilmiştir. Ardından Babam ve Oğlum filminden bazı sahnelerde geçen diyalogların bir kısmı aile üyeleri arasındaki ilişki ve iletişimi Çok Kuşaklı/Kuşaklarasası Aile Terapisi nin çalışma içeriğine uygun olarak inceleme amacıyla aktarılmıştır. Söz konusu sahneler ele alınan terapinin kavramları açısından incelenmiştir. Babam ve Oğlum Filmindeki Başlıca Roller Deniz (filmin baş karakteri çocuk), Hüseyin Bey (büyükbaba/baba), Nuran Hanım (büyükanne/ anne), Sadık (baba/oğul), Salim (amca/kardeş), Hanife (yenge), Gülbeyaz (büyük teyze/teyze), Özkan (Sadık ın arkadaşı). Şekil 1. Babam ve Oğlum Filmindeki Ailenin Genogramı Babam ve Oğlum Filminden Bazı Sahnelerin Değerlendirilmesi Köye Gitme Esnasındaki Tren Yolculuğu Sadık oğlu Deniz i de alarak köye gitmeye karar verir. Trenle köye giderlerken, Deniz babasına apaçilere karşı korunmak için bir silahları olmasını istediğini söyler. Babası ise oğlunun bu isteğine oldukça gerçekçi biçimde cevap verir ve oyununa katılmaz. Deniz de babasını heyecanlı olmamakla itham eder. Baba ise zamanında çok heyecanlı olduğunu, ama artık kaldıramadığını söyler. O sırada polisler arama yapmak için vagona girer, onları görünce Sadık ın gözünde işkence günleri canlanır Filmin başlarında geçen bu sahnede, tüm film boyunca olduğu gibi Deniz bir hayal kurar. Bu hayalinde kendisini oldukça güçlü bir figür olarak algılar. Sadık (baba) ın buradaki ifadesinde ve tepkisinde, kendisinin gençlik yılarında siyasi konularda yaşadığı zorlanmaların çekirdek ailenin duygusal sistemindeki etkisi görülür. Hatta siyasi görüş ve tercihleri yüzünden kendi babasıyla yaşadığı çatışmalar ve gerilimler de Sadık (oğul) ı olumsuz etkiler. Çok kuşaklı/kuşaklararası Aile Terapisi ne göre, bir aileyi anlamak için onu bütünlük içinde değerlendirmek gerekir. Dolayısıyla, Sadık (oğul) ın tercihleri sonucunda yaşadıklarının kendisinde bıkkınlık ve tükenmişlik duygularına neden olduğu söylenebilir. Bu yaşananlar ise, Sadık ın oğlu Deniz le olan şimdiki iletişim ve ilişki biçimini de etkiler. Öte yandan, Sadık (baba) filmin ilerleyen dakikalarında ölümcül bir hastalığı olduğu ve bu nedenle oğluyla kasıtlı olarak ilişkisine bir mesafe koyduğunu ifade eder. Çekirdek ailenin duygusal sistemi düşünüldüğünde, bireylerin ailede kaygı ortaya çıktığı zaman kaygılarıyla baş etmede duygusal mesafe koyma yı da bir çözüm olarak gördükleri bilinir. Dolayısıyla Sadık ın ölmekten ve oğlunu yalnız bırakacağından kaygılandığı için bu sahnede de onunla ilişkisine duygusal mesafe koyduğu düşünülebilir. Trende Deniz ve Sadık (baba) yemek yerlerken Sadık (baba) ve Deniz arasında, Deniz in köyde nasıl davranacağına ilişkin bir konuşma geçer. Deniz, Sadık (baba) a, köyde çok soru sormayacağını, büyükbabası onu sevene kadar ona dede demeyeceğini, çünkü büyükbabasının değişik biri olduğunu, babasıyla büyükbabası kavga ederse üzülmeyeceğini kalabalık bir aile olduğunu ve sorunları olduğunu söyler. Sadık (baba) da duraksayarak, problemlerinin kendi aralarında olduğunu söyler. Deniz ve Sadık (baba) ın konuştuğu bu sahnede, aslında Sadık eve gideceği ve kendi babasıyla karşılaşacağı için oldukça kaygılıdır. Özellikle, Sadık (oğlu) ın babasıyla kendi aralarında da sorunları olduğunu Deniz e belirtmesi bunun göstergesi olarak düşünülebilir. Sadık (oğul) aslında babasının kendisine vereceği tepkiden korkar. Aile yansıtma sürecinde vurgulandığı gibi, Sadık (baba) oğlunu olası kötü durumlara karşı korumak görünümüyle 44

9 ACAR, VOLTAN-ACAR / Babam ve Oğlum Filmi nin Çok Kuşaklı/Kuşaklararası Aile Terapisi nin Temel Kavramları... aslında kendi kaygıları ve farklılaşamamanın oluşturduğu kaygıyla baş etmeye çalışır. Başka deyişle, Sadık, babasıyla ilişkisine yönelik yaşadığı kaygıyı ve onu nelerin beklediğini bilememe kaygısını oğluna yansıtır ve sanki onun hata yapmasından korkuyormuş izlenimini verir. Deniz ve Sadık traktörde köydeki eve gelmek üzereyken Deniz, Sadık (baba) a neden köye gittiklerini sorar. Sadık, Deniz e çok soru sorduğunu azarlar bir ifadeyle söyler. Bunun üzerine Deniz babasının artık kendisini sevmediğinden şikâyet eder ve ona küser. Filmin bu sahnesinde, filmin ilerleyen sahnelerinden anlaşılacağı gibi Sadık (baba) aslında oğluna ölümcül bir hastalığı olduğunu açıklayamaz ve Deniz i kendinden uzaklaştırmaya çalışır. Ancak; Hüseyin (baba) in kendisine davrandığı gibi Deniz (oğul) e davranarak, aslında oğluna duygularını ifade etmekten kaçar. Kuşaklararası geçiş sürecinde ailelerde stresle baş etme stratejilerinin ve yöntemlerinin kuşaktan kuşağa aktarıldığından söz edilir. Burada aslında Deniz de büyükbabası ve babasıyla aynı şeyi yapar. Babasına karşı hissettiği kırgınlık duyguları üzerine konuşmak yerine konuyu kapatmayı tercih eder. Dolayısıyla burada da duyguları ifade etme konusunda kuşaklararası bir benzerlikten söz edilebilir. Başka deyişle, bu sahnede Çok Kuşaklı/Kuşaklararası Aile Terapisi nin kavramlarından birisi olan kuşaklararası geçiş sürecine rastlanmaktadır. Deniz ve Sadık ın Hüseyin in evine yaklaşmaları Traktörden indikten sonra eve yaklaştıkça Deniz in elini tutan Sadık (baba) fark etmeden Deniz in elini sıkar. Bunun üzerine Deniz Sadık ı uyarır ve Sadık bir anda kendine gelerek oğlundan özür diler. Bu sahnede ise, Sadık (oğul) ın evine geri dönmeye ve babasıyla yaşadığı çatışmaya ilişkin kaygıları iyice su yüzüne çıkar. Sadık ın benliğin farklılaşma düzeyinin düşük olduğunun en önemli işareti olan duygu ve düşüncelerini ayırt etmekte güçlük yaşadığı görülür. Dolayısıyla bu sahnede Çok Kuşaklı/ Kuşaklararası Aile Terapisi nin kavramlarından birisi olan benliğin farklılaşması kavramının görüldüğü ifade edilebilir. Deniz le Hüseyin (büyükbaba) in ilk karşılaşması Deniz uzaktan Hüseyin (büyükbaba) i at üzerinde görünce bir kahraman olarak hayal eder. Hüseyin attan inince, Hüseyin e kendi büyükbabası olup olmadığını sorar. O sırada Sadık ta onlara yaklaşır. Hüseyin hiçbiriyle konuşmadan öfkeli şekilde uzaklaşır. Oğlunu ve torunu gören Nuran (anne/büyükanne) ise sevinç çığlıklarıyla onlara doğru koşar. Hüseyin (baba) in kendisiyle konuşmadığını gören Sadık gitmek üzere avlunun kapısına yönelir. Fakat Nuran (anne), Sadık (oğul) a yıllar önce evden gittiği gibi bir daha gidemeyeceğini söyler ve onu dövmekle tehdit eder. Deniz in üçüncü kuşak aileyle ilk kez karşılaştığı bu sahnede, Deniz in büyükbabasını gözünde bir kahraman olarak canlandırdığı görülür. Filmin ilerleyen sahnelerinde, Deniz in büyükbabasına büyücü, kötü adam, korsan gibi yakıştırmalar yapması, büyükbabasının onun gözünde hep güçlü ve belki de korktuğu bir figür olması şeklinde değerlendirilebilir. Bu bakış açısı, aslında Sadık ın Hüseyin (baba) e olan duygularını da yansıtır niteliktedir. Hüseyin Bey hem eşinin, hem oğlunun, hem de torunun gözünde güçlü bir karakterdir. Sadık ın babasından korkmasının da oğluna bir şekilde yansıdığı bundan dolayı onun da büyükbabasını güçlü olarak algıladığı düşünülebilir. Öte yandan, Sadık Hüseyin (baba) i bir otorite figürü olarak algıladığı gibi oğlu Deniz de Sadık (baba) ı hep güçlü kahraman, daha da ötesinde hayâllerinde kendisini de güçlü kahraman olarak değerlendirir. Dolayısıyla, kuşaklar arası geçiş sürecine paralel olarak önceki kuşakların duygusal süreçlerinin şimdiki ailenin duygusal süreçlerini de etkilemiş olduğu söylenebilir. Bu sahnede, Nuran (eş, anne, büyükanne), Hüseyin (eş) ve Sadık (oğul) arasındaki kaygıyı azaltmak için olaya dâhil olur. Böylece, aile yıllar önce evden ayrılan bireyin tekrar eve dönmesi ile bir gerilim yaşar ve Nuran (anne) ile Hüseyin (baba) arasındaki ilişki de bozulur. Bu durum üçgen oluşturmaya örnek olarak verilebilir. Ancak, burada ilişkiye sonradan katılan üçüncü kişi (Sadık, oğul) ailede olumsuz bir etki yaratır. Diğer taraftan Nuran, ailenin dengesini tekrar sağlamak için baba ile oğul ilişkisine dâhil olarak kaygıyı ve gerilimi azaltmaya çabalar. Böylelikle yeni bir üçgen oluşturulur. Başka deyişle, fiziksel varlığıyla uzun süredir ailenin dışında olan Sadık (oğul) ın eve dönmesi ailede kaygıya neden olur. Özellikle Sadık (oğul) ve Hüseyin (baba) arasındaki gerilimi azaltmak üzere Nuran (anne) ın sık sık bu iletişime dâhil edilmesiyle üçgen oluşturulmaya, kaygı azaltılmaya çalışılır. Deniz ve Sadık (baba) odalarına girerler 45

10 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ Nuran (anne) Sadık (oğul) ın yanına oturur ve Hüseyin (baba) i düşünmemesini ona Hüseyin in başlarda böyle davranacağını; fakat sonradan değişeceğini söyler. Nuran ve Sadık birbirlerine sarılırlar ve Nuran ağlar.. Sadık (oğul) tan bu işin birlikte üstesinden geleceklerine dair söz ister. Deniz le Sadık (baba) arasında burada geçen bir diyalogda da Sadık Deniz e burasının artık onların evi olduğunu söyler, Deniz Sadık a sarılır; fakat Sadık oğluna sarılmaz. Nuran ın (anne) Sadık (oğul) ve Hüseyin (baba) arasındaki gerilimi azaltmak için çabaladığı bu sahnede, ailede üçgen oluşturma süreci görülür. Nuran üçgende gerilimi azaltan kişidir. Deniz ve Sadık (baba) arasındaki diyalogda ise, Sadık ın hastalığı nedeniyle yaşadığı kaygıda, Deniz le ilişkisine çekirdek ailenin duygusal sistemlerinin bir parçası olan duygusal mesafe koyma yöntemini izlediği söylenebilir. Evde yenilen ilk akşam yemeği O akşam herkes mutfakta yemektedir. Ancak; Hüseyin mutfağa girmez, Sadık (oğul) ın selamına karşılık vermez ve Nuran (eş) a kahveye gideceğini söyler. Bunun üzerine Sadık bozulur, Nuran da Hüseyin e öfkelenir. Ancak, Nuran yine de Sadık (oğul) ı sakinleştirir. Amca Salim ve Salim in ailesi büyük bir coşkuyla akşam yemeğine gelir. Büyük teyze de gelir. Yıllar önce Nuran (büyükanne) ile Gülbeyaz (büyük teyze) Salim in oğlu Deniz i görmeye İstanbul a gitmişlerdir. Nuran herkese Hüseyin e bu ziyaret konusunda bir şey söylememelerini tembihler. Deniz ise durumu anlayamaz ve Hüseyin (büyükbaba) in kendisini ve babası Sadık ı sevip sevmediğini sorar. Gülbeyaz, Hüseyin in kimseyi sevmediğini söyler ve aralarındaki çekişmeyi anlatır. Filmin bu sahnesinde Sadık (oğul) ın tüm çabalarına rağmen Hüseyin in duygusal geri çekilme durumunu yansıttığı görülür. Hüseyin (baba) ile Sadık (oğul) arasında yaşanan gerginlik artık iyice su yüzüne çıkmış durumdadır. Hüseyin (baba) bu noktada Sadık (oğul) ile aralarında yaşanan gerginlikten dolayı Nuran (anne) ı diyaloğa çekerek üçgen oluşturur. Nuran da oğluna sakin olmasını tembihleyerek, üçgendeki dengeyi sağlamaya çalışır. Deniz in Nuran (büyükanne) a Hüseyin (büyükbaba) nin onları sevip sevmediğine ilişkin sorusu karşısında ise Nuran (büyükanne) ile Deniz arasında bir gerilim yaşanır. Burada Gülbeyaz (büyük teyze) devreye girerek, iç içe geçmiş üçgenle dengeyi sağlamaya çalışır. Deniz ve Sadık (baba) ın evde uyuyacakları ilk gece Deniz Sadık (baba) la birlikte uyumak ister, Sadık bunu kabul etmez. Bunun üzerine Deniz ağlar ve Sadık a artık kendisini sevmediğini ve İstanbul a süt annesinin yanına gitmek istediğini söyler. Sadık bunu kabul etmez. Bunun üzerine Sadık Deniz i bağrına basar. Deniz Sadık (baba) la bu konuşmasında, Sadık a duygusal geri çekilme sinyali verir. Aslında Deniz in babası Sadık ta, büyükbabası Hüseyin de kaygı ve stres durumunda birbirlerine karşı aynı yöntemi kullanırlar. Nuran (anne) ve Hüseyin (baba) in Sadık (oğul) ın eve geldiği ilk geceki konuşmaları Hüseyin Nuran a Sadık ın niye geldiğini sorar. Bunun üzerine Nuran (anne) eşini azarlar, bahsettiği kişinin evladı olduğunu hatırlatır. Hüseyin (baba) de yıllar önce Sadık (oğul) ın kendisine başkaldırıp gitmesinden, babasının dediğini yapmamasından ve iyi bir evlât olmadığından dem vurur. Bunun üzerine Nuran eşini, tatsızlık çıkarması hâlinde onu terk edip oğluyla gideceği konusunda yemin ederek tehdit eder. Nuran (anne) ve Hüseyin (baba) arasında geçen bu diyalog ise filmin aile ilişkileri açısından dikkat çekici sahnelerinden birisidir. Nuran (anne) bu sahnede eşi ile oğlu arasındaki dengeyi koruma rolüne devam eder. Ancak, Nuran önceki yıllardan farklı olarak eşine başkaldırır. Yıllar önce Hüseyin, Nuran ın oğlunun arkasından gitmesine izin vermez ve Nuran torununu, oğlunu eşinden gizli ziyâret eder. Bu bilgilere dayanarak, Nuran ın farklılaşma seviyesinin düşük olduğu söylenebilir. Bununla birlikte, çekirdek ailenin duygusal sisteminde bulunan kaygıyla baş etme yöntemlerinden biri olarak, bir eşin işlevsizliğinin olduğu söylenebilir. İlk etapta, büyükannenin çıkışı benliğin farklılaşma seviyesinin yüksekliği gibi görülse de aslında babaannenin kastettiği büyükbabayla ilişkisinde başvurabileceği duygusal geri çekilmedir. Duygusal geri çekilmenin ise, benliğin farklılaşmasıyla karıştırılmaması, benliği farklılaşmamış kişilerin başvurduğu bir yöntem olduğunun unutulmaması gerekir. Hüseyin (baba) yıllar önce Sadık (oğul) la yaşadığı diyaloğu hatırlar.. Yıllar önce, Hüseyin (baba) ile Sadık (oğul) arasındaki çatışmanın yaşandığı diyalogdur. Sadık (oğul) Hüseyin (baba) i feodal yapının ağası olmakla, hiçbir şeyin farkında olmamakla suçlar. Hüseyin ise oğlunun Ziraat okumada zorunlu olduğunu söyler. Bunun üzerine babayla oğul birbirlerine rest çekerler. 46

11 ACAR, VOLTAN-ACAR / Babam ve Oğlum Filmi nin Çok Kuşaklı/Kuşaklararası Aile Terapisi nin Temel Kavramları... Filmin aslında çıkış noktası Sadık (oğul) ve Hüseyin (baba) arasındaki bu diyaloğa dayanır. Sadık benliğini farklılaştırma çabası içindedir. Bu duruma ise şiddetle karşı çıkan bir babası vardır. Sadık bu noktada tutarlı ben e göre hareket eder; çünkü kendi isteğini herhangi bir kaygısı olmaksızın dile getirir. Başka deyişle, bağdaşım içindedir. Ancak, bu durum baba-oğul arasındaki ilişkide gerilimi artırır. Bu aile, kaygı ve gerginliklerle etkili bir biçimde baş edemez. Bu tür durumlarda izledikleri yolun duygusal geri çekilme olduğu düşünülebilir. Nitekim, Sadık ın babasına rest çekmesi ve evi terk etmesi de bunu düşündürmektedir. Deniz ve Sadık (baba) birlikte yatıyorlarken Deniz yatakta hayal kurar Deniz hayalinde kötü büyücünün Sadık (baba) ı kuyuya attığını görür. Eş zamanlı olarak Sadık (baba) ta rüyasında kendisine işkence yapıldığını görerek uyanır. Deniz babasına tuvaleti olduğunu söyler. Sadık ise ona tuvalete tek gitmesini söyler. Deniz korkmasına rağmen Kahraman Deniz babasına ne kadar cesur olduğunu kanıtlamak için büyük avluya gitmeye karar verdi. diyerek, avluya gider. Filmin bu sahnesinde Sadık (baba) yine oğlunu kendinden uzaklaştırmaya çalışır. Deniz in iç konuşmalarında ise, kendini babasına kanıtlama ihtiyacı sonucunda, sahte-yalancı ben i kullandığı görülür. Deniz in tek başına tuvalete gitmekten korkmasına rağmen babasına yeterli görünmek için isteğiyle ve davranışı arasında tutarsızlık olduğu ifade edilebilir. Tarla dönüşünde Salim (büyük oğul) ve Sadık (küçük oğul) ın yolda yürümeleri ve Hüseyin (baba) le karşılaşmaları Sadık ve Salim arasında eski günlere ilişkin bir konuşma geçer. Sadık (kardeş) Salim e onu ne kadar sevdiğinden söz eder ve ondan hep olduğu gibi temiz, iyi kalmasını ister. Salim de duygulanır. İki kardeş yolda Hüseyin (baba) ile karşılaşırlar. Sadık (oğul), yine Hüseyin (baba) le diyalog kurmaya çalışır; ancak, Hüseyin den ters tepki alır. Hem baba hem de oğul gerilirler. Bunun üzerine Salim (ağabey) araya girer ve Sadık (kardeş) a kahveye gitmelerini söyler. Sadık ın ağabeyi Salim le olan ilişkisi de filmde dikkat çekicidir. Salim hafif zihinsel engeli olan bir aile üyesidir. Salim in benliğin farklılaşma seviyesi Sadık tan daha düşüktür. İki kardeş arasında sevgiye dayalı bir ilişki vardır. Filmin bazı sahnelerinde Salim (ağabey) in de Nuran (anne) gibi Sadık (kardeş) ve Hüseyin (baba) arasındaki ilişkinin gerilmesi durumunda üçgene dâhil edildiği görülür. Goldenberg ve Goldenberg (2008), aile yansıtma sürecinin yapıldığı çocukların sıklıkla fiziksel, zihinsel engelli olan veya psikolojik olarak korumasız çocuklar olduklarını, aile yansıtma sürecinin anne-baba-çocuk üçgeni içinde, ailedeki en zayıf çocuk üzerinden yürütüldüğünü belirtirler. Sadık ve arkadaşı Özkan ın rakı balık sofrasındaki konuşmaları Bu sahnede Özkan arkadaşına yıllar öncesine dönme şansı olsa tekrar gitmeyi seçip seçmeyeceğini sorar. Sadık (arkadaş) ise, öyle bir şansı olsa yanındakileri de gideceği yere götürmeyi ya da uğruna gittiği şeyleri getirmeyi isteyeceğini belirtir. Kendi durumunun ise en kötü olanın, yani ne tam gitmek ne de kalmak olduğunu söyler Bu sahnede Sadık verdiği mücadelelere ve insanlara kırgındır. Aslında Hüseyin (baba) in de kendisine çok emek verip de Sadık (oğul) ın onun beklentilerini karşılamadığında yaşadığı hayal kırıklığı ve duygusal geri çekilmeye benzer bir süreç yaşar. Sadık ın geçirdiği ve başlangıçta benliğin farklılaşması gibi görünen sürecin aslında duygusal geri çekilme olduğu söylenebilir. Filmde kullandığı, En kötüsü de ne biliyor musun, Özkan? Arada kalmak.. Ben ne gidebildim ne kalabildim! cümlesi de bu durumu açıklar. Sadık, kendini ifade eden, benliğini farklılaştırmış birinden çok arada kalmış birini temsil eder. Aslında babasıyla aralarında çok güçlü bir bağ olduğu ise filmin sonraki sahnelerinde açığa çıkar. Büyük avluda Sadık (oğul) ile Hüseyin (baba) in konuşması Sadık eve sarhoş gelir ve Nuran (anne) dan Deniz i de alarak o gece ağabeyi Salim de kalmalarını ister, çünkü Hüseyin (baba) le yalnız konuşmak ister. Hüseyin e haber verir ve baba oğlun yüzleşmesi gerçekleşir. Sadık, Hüseyin e kendisine ve ağabeyine neden Sadık ve Salim isimlerini koyduğunu sorar. Buna karşılık olarak Sadık, Hüseyin (baba) in çocuklarının kendi yollarını çizmelerinden korktuğunu ileri sürer. Sadık, Hüseyin in Sadık ın hayatını yönlendirmedeki hamlelerinden ve bundan şikâyetçi olduğundan söz eder. Hüseyin (baba) ise Sadık (oğul) ı gitmekle suçlar. Sadık aslında tam olarak gidemediğinden gönlünün bir tarafının hep babasıyla kaldığından ve küslük durumundan ne kadar muzdarip olduğundan, İstanbul dayken yaşadığı zor günlerden kısaca söz eder. Sadık ın asıl söylemek istediği ise Deniz in Hüseyin in yanında kalmasıdır. Sadık, Hüseyin (baba) den Deniz (oğul) i büyütmesini, onu yalnız bırakmamasını ister ve üstü kapalı yaşamının so- 47

12 KURAM VE UYGULAMADA EĞİTİM BİLİMLERİ nuna geldiğini ifade eder. Sadık, son zamanlarda Deniz i kendinden bilerek uzaklaştırmak istediğini, oğluna söylemek isteyip de söyleyemediği çok şey olduğunu belirtir. Ardından aniden yere yığılır ve Hüseyin panikle ona yardım etmeye çalışır. Filmin bu sahnesinde, Hüseyin (baba) le Sadık (oğul) âdeta yüzleşirler. Sadık, Hüseyin (baba) in çocuklarına olan aşırı düşkünlüğünü ve çocuklarına aşırı bağlılığını ifade eder. Öyle ki; çocuklarının benliklerini farklılaştırmalarını, gerçek benlerini açığa çıkarmalarını istemeyecek kadar. Sadık ın da buna tepki olarak, gerçek beni açığa çıkarma, benliğini farklılaştırma sürecine girmeye çalıştığı söylenebilir. Sadık ın bu sahnedeki, aslında aklının ve gönlünün büyük ölçüde hep babasında kaldığına ilişkin sözlerinden Hüseyin (baba) e düşkün olduğu ve ona çok derin bir sevgi duyduğu düşünülebilir. Kuşaklararası aile terapisine göre aile ilişkilerindeki aşırı bağ, bireyin farklılaşması yolunda bir engel oluşturur. Duygusal geri çekilme de bu aşırı düşkünlüğün bir sonucudur. Dolayısıyla, Sadık ın benliğin farklılaşması yolundaki çabalarının tam olarak başarıya ulaşmadığını, bunu yapmaya çabalarken aslında ailesinden uzak kaldığı için acı çektiği ve duygusal geri çekilme yaşadığı düşünülebilir. Ayrıca bu sahnede yapılan konuşmalardan bu ailenin üyelerinin yaşadıkları duyguları birbirlerine açıkça ifade etmekte güçlük yaşadıkları ve duygularını farklı kanallarla birbirlerine yansıttıkları sonucuna ulaşılabilir. Sadık ın kardeş pozisyonu da göz önünde bulundurulduğunda, iki erkek kardeşin küçüğü olduğu ve ağabeyinin hafif zihinsel engeli olduğunu unutmamak gerekir. Çok Kuşaklı/Kuşaklararası Aile Terapisi ne göre, kardeş sayısı ikiden fazla olduğunda kardeş alt sistemi oluşabilir. Sadık ın ağabeyinin engelinden dolayı, genellikle ebeveynleriyle özellikle babasıyla mücadelesini tek başına yürütmek zorunda kaldığı söylenebilir. Sadık (oğul) ve Hüseyin (baba) hastanedeyken Sadık hastalığının çok ilerlemesinden dolayı hastanede yatmaktadır. Hüseyin (baba), Sadık (oğul) ın yanına gelerek, aslında onu çok sevdiğini fakat bunu açıkça ifade edemediğini ima eden bir konuşma yapar. Hüseyin (baba) Sadık (oğul) tan verdiği sevgi mesajını almasını ister. Ayrıca, Hüseyin (baba) Deniz (torun) üzerinden gönderme yaparak, oğulların babalarını hep hatırlamak istedikleri gibi hatırlayacaklarını söyleyerek, oğlundan onay bekler. Sadık ta Hüseyin i onaylar. Aslında, üstü kapalı olarak Hüseyin Sadık a Beni iyi hatırla! demek ister. Bu sahnede, Hüseyin (baba) in oğluna duygularını ve sevgisini ifade edemediği ortaya çıkar. Önceki sahnelerde değinildiği gibi, Sadık ta oğlu Deniz le ilişkisinde ona söyleyemediği şeylerden şikâyetçidir. Bunların da ötesinde, Deniz de Sadık (baba) la ilişkisinde ondan hep ilgi beklese de bunu bir türlü açıkça ifade edemez. Dolayısıyla Hüseyin le başlayan duyguları ifade etmedeki güçlüğün çekirdek ailenin duygusal sistemine yansıdığı ve kuşaklararası geçiş sürecinin de gerçekleştiği görülür. Sadık öldükten sonra ailenin eve gelişi Hüseyin (baba) yolda arabayı durdurur ve aşağı iner Sadık ı kaybettikten sonra aile arabayla eve gelir. Evin avlu kapısının önünde yıllar önce Sadık ın gittiği kapı- Hüseyin (baba) arabayı durdurur ve aşağı iner. Bakışlarını bir noktaya sabitleyerek, kendi kendine konuşmaya başlar. Giderek yükselen bir sesle, oğlunun ölümünden kendini sorumlu tutan sözler söyler ve gittikçe artan bir duygu yoğunluyla üstünü parçalama noktasına gelir. Bu sırada, Sadık ın arkadaşı Özkan ve Nuran (eş) onu sözle sakinleştirmeye çalışırlar; ancak hiçbir çaba kâr etmez. Derken Gülbeyaz, Hüseyin e seslenir ve Hüseyin in kollarını açtırır. Salim e hızla koşarak, babasını düşürmesini söyler. Aksi takdirde babasının ömür boyu düzelemeyeceği konusunda Salim e uyarıda bulunur. Salim koşarak babasını yere düşürür. Daha sonra Gülbeyaz Hüseyin in yanına giderek, gitmek isteyen kişiye kimsenin engel olamayacağını söyler. Bu sözün üzerine Hüseyin kendine gelir. Filmin en çarpıcı bu sahnesinde Hüseyin oğlu Sadık ın ölümünden kendini sorumlu tutar. Hüseyin (baba), oğlunun bireyselleşme, farklılaşma çabalarını bir kenara bırakıp, oğluna olan aşırı düşkünlüğünden ondan farklılaşamamasından dolayı kendini suçlar. Ayrıca bu sahnede Hüseyin duygu ve düşünceyi de birbirinden ayıramaz. Sadık ın ölümü ailede büyük bir üzüntü yaratır ve o anki şok ile etkili biçimde baş edebilecek gücü kimse kendinde göremez. Nuran ın bu sahnede eşi Hüseyin i, Bize bakacak tek kişi sensin! mesajıyla sakinleştirme çabaları, Nuran ın farklılaşma düzeyinin düşük olduğunun eşi Hüseyin e bağımlı olduğunun göstergesi olabilir. Ailenin bu yoğun kaygı ile baş etmesine, Sadık ın arkadaşı Özkan da yardımcı olmaya çalışır ancak başarılı olamaz. Nuran (anne) ın, Özkan ın çabaları yetersiz kalırken Gülbeyaz (teyze) ise Salim (büyük oğul) i de yanına alarak birleşmiş bir üçgen oluşturur ve ailenin bu durumun üstesinden gelmesini sağlar. **** 48

13 ACAR, VOLTAN-ACAR / Babam ve Oğlum Filmi nin Çok Kuşaklı/Kuşaklararası Aile Terapisi nin Temel Kavramları... Deniz in kamerayla avluya inişi ve Sadık (baba) la hayali buluşması Deniz Hüseyin (büyükbaba) in kendisine hediye ettiği kamerayla aşağı iner. Sadık (baba) la ilgili bir hayâl kurar. Deniz Sadık a büyümek istemediğini, büyürse onu hayâl edemeyeceğini söyler. Sadık (baba) ise büyümenin iyi olduğunu, büyüdükçe Deniz in kendi kendine yetebileceğini, Sadık a olan ihtiyacının azalacağını söyler. Deniz hayâlinin sonunda babasına büyüyeceğine dair söz veren bir içsel konuşma yapar ve babasını hep iyi hatırlayacağından söz eder. Hüseyin (büyükbaba) ve Nuran (büyükanne) gelip Deniz i şemsiyeyle yağmurdan alırlar. Hüseyin onu öper, Deniz Hüseyin in bacağına sarılır, Nuran ise Deniz in yanına çömelir Final sahnesinde ise, Sadık (baba) oğluna benliğini farklılaştırması konusunda mesajlar verir. Deniz in kendi kendine yaptığı konuşmaları ise yavaş yavaş Sadık tan farklılaştığı mesajlarını içerir. Sonuç ve Öneriler Babam ve Oğlum filmi Çok Kuşaklı/Kuşaklararası Aile Terapisi ne göre incelendiğinde, Deniz in baba tarafına ait üçüncü kuşak ailesinin genel olarak farklılaşma düzeyi düşük bireylerden oluştuğu, aile içinde duygusal bağların çok kuvvetli olmasından dolayı iç içe geçmenin olduğu düşünülmüştür. Üçüncü kuşak ailede, üçgenler, çekirdek ailenin duygusal sistemi, duygusal geri çekilme, aile yansıtma süreci, benliğin farklılaşması, kuşaklararası geçiş süreci gibi kavramlarla karşılaşıldığı belirtilebilir. Filmin analizinde kardeş durumuna ilişkin fazla veriye rastlanmamıştır. Bunun birkaç sebebi bulunabilir: Hüseyin Bey ve Nuran ın kaçıncı kardeş olduklarının bilinmemesi ve bu durumun ilişkilerindeki etkisinin tahmin edilememesi, Sadık ın eşi, Deniz in annesinin de kaçıncı çocuk olduğuna ilişkin bilgi bulunmamasıdır. Ancak; Sadık ile Salim arasındaki kardeş ilişkisinin olumlu nitelikte olduğu gözlemlenmiştir. Bu çalışmanın sonuçları bir bütün olarak değerlendirildiğinde, söz konusu ailenin sisteminde birkaç kuşak dâhil olmak üzere kaygılar olduğu ifade edilebilir. Sistemde kaygılar olmasına karşın, ailenin kaygı ve stresle etkin şekilde baş edememelerinin dikkat çekici olduğu söylenebilir. Ancak, filmin sonlarında ortaya çıkan Sadık ın hastalığından dolayı baba ile Sadık arasındaki çatışma bir nebze olsun çözülmüştür. Böylelikle aile yeni duruma alışmaya çalışarak, dengesini tekrar kurmaya çalışmıştır. Köye gelmeden öncesi de dâhil olmak üzere, Deniz in babası ve büyükbabası arasındaki ilişkiden ve geniş ailedeki etkileşim örüntülerinden bir biçimde etkilendiği söylenebilir. Sonuç olarak, Babam ve Oğlum filminin Çok Kuşaklı/Kuşaklararası Aile Terapisi ne ilişkin birçok kavramı içerdiği ve kuramın birçok hipotezine örnek gösterilebilecek örüntülerin filmin çeşitli sahnelerine yansımış olduğunu söylemek mümkündür. Bu bağlamda, film ailelerdeki işleyişin kuşaklararası bir bağlamı olduğunu kanıtlar niteliktedir. Bu nedenle, bu çalışmanın Çok Kuşaklı/Kuşaklar Arası Aile Terapisi nin bağlamlarını fark etmek isteyen alan çalışanlarına ışık tutabileceği düşünülmektedir. Ayrıca, sinema terapi kapsamında filmler terapiye/psikolojik danışmaya yardımcı faktörler olarak kullanılabilir. Buradan hareketle, Babam ve Oğlum filminin de evlilik ve aile danışmanları tarafından kullanılabilecek filmler sınıfında değerlendirileceği ifade edilebilir. Daha ileriki araştırmalarda Çok Kuşaklı/Kuşaklararası Aile Terapisi ne yönelik farklı filmler de incelenebilir. Ayrıca Babam ve Oğlum filmi farklı yaklaşımların temel kavramları açısından incelenebilir. 49

14 Educational Sciences: Theory & Practice - 13(1) Winter Educational Consultancy and Research Center Examination of the Film My Father and My Son according to the Basic Concepts of Multigenerational Family Therapy Tülin ACAR a Hacettepe University Nilüfer VOLTAN-ACAR b Hacettepe University Abstract The aim of this study was to evaluate the basic concepts of Multigenerational Family Therapy and to evaluate the scenes of the film My Father and My Son according to these concepts. For these purposes firstly basic concepts of Multigenerational Family Therapy such as differentiation of self, triangles/triangulation, nuclear family emotional system, family projection process, emotional cut off, multigenerational transmission process, sibling position, societal regression and genogram technique of this therapy were explained. Then, in order to clarify family relations in the film, the family genogram of the family was drawn. Finally, sixteen scenes of the film which depict the basic concepts of Multigenerational Family Therapy were examined. Results of this examination showed that family members of the three generation usually had low levels of differentiation. Furthermore, some basic concepts of Multigenerational Family Therapy such as triangles, nuclear family emotional system, emotional cut off, family projection process, differentiation of self, multigenerational transmission process were evident in all three generations family. In short, the film My Father and My Son can be a rich source in Multigenerational Family Therapy training. Key Words Multigenerational Family Therapy, My Dad and My Son, Film, Family Therapy. a b Tülin ACAR, M.C. is currently research assistant at the Department of Educational Sciences, Program of Psychological Counseling and Guidance. Her research interests include bullying, counseling process, counselor education, career counseling and psychodrama. Correspondence: Hacettepe University, Faculty of Education, Department of Educational Sciences, Program of Psychological Counseling and Guidance, Beytepe, Ankara, Turkey. tulina@hacettepe. edu.tr; tulinac@gmail.com. Phone: /128 Fax: Nilüfer VOLTAN-ACAR, M.C.; M.S.W.; PhD., Hacettepe University, Faculty of Education, Department of Educational Sciences, Program of Psychological Counseling and Guidance, Beytepe, Ankara, Turkey. There are many approaches of family therapy each having different views on family and thus different approaches for helping families with their difficulties. One of these approaches is the Multigenerational Family Therapy. Murray Bowen s Multigenerational Family Therapy is one of the systems therapies that views the family as a whole. According to this approach when there is a low level of anxiety in the families the emotional system of the family does not develop symptomatic issues. On the other hand when there is a high level of anxiety some problems may arise in the family (Gladding, 2006). Multigenerational Family Therapy differs from the other approaches by its emphasis on the emotional system and history of the family (Corey, 2008; Sharf, 2008). The approach insists that interactional patterns among family members are transmitted from one generation to the other. Family is viewed as a dynamic unit. It contents that changes in one member can affect the system and changes in the system can affect individual members of the family. TV shows and other media of visual media sit have influences on the functioning of today s families. The film My Father and My Son revolves around events, traumas and sufferings resulting from the

15 ACAR, VOLTAN-ACAR / Examination of the Film My Father and My Son according to the Basic Concepts of... September 12 th Queue in Turkey (Wikipedia, 2010, 2011). Üstüner Wambach (2009) categorizes this film as a trauma film. This film is depicted as a film which mentions the generation conflict (film.com. tr, 2010). Also, the film critiques accentuates that the film is successful in artistic perspective (Vardar, 2008). This film received many awards (film.com.tr, 2011). Films may be utilized for training of mental health professionals (Paddock, Terranova, & Giles, 2001; Shepard & Brew, 2005; Toman & Rak, 2000; Villalba & Redmond, 2008). Basic Concepts of Multigenerational Family Therapy Differentiation of the self, triangles/triangulation, nuclear family emotional system, family projection process, emotional cut-off, multigenerational transmission process, sibling position, societal regression and genogram are basic concepts of the Multigenerational Family Therapy (Bitter, 2009; Fenell & Weinfold, 2003; Gehart, 2010; Gladding, 2006; Goldenberg & Goldenberg, 2008; Nazlı, 2003). Main Characters of the Film My Father and My Son Deniz (the main character- 5-6 year old boy), Hüseyin Bey (Mr. Hüseyin; grandfather/father), Nuran Hanım (Mrs. Nuran; grandmother/mother), Sadık (father/ son), Salim (uncle/brother), Hanife (aunt), Gülbeyaz (grand aunt/aunt) and Özkan (Sadık s friend). Examination of Some Scenes of My Father and My Son In this study, 16 scenes from the film, My Father and My Son, were sampled and examined. The below abstract presents several of these scenes with respect to basic concepts of Multigenerational Family Therapy. Train Ride to the Village: The little boy, Deniz, fantasizes as he often does. He imagines himself as a highly strong and invincible person. In Sadık s reactions and expressions one can see the influences of his past political experiences on the nuclear family emotional process. Furthermore, Sadık s political views and acts appear to be central to the tension and conflict between him and his father, Hüseyin Bey. The conflict has significant negative impact on Deniz. According to Multigenerational Family Therapy, in order to understand the family, family should be evaluated in a holistic- systemic way. Therefore, it can be said that the burn out and disgust that Sadık experiences can be the result of his preferences. These effects the present relationship and interaction between Sadık and his son Deniz. On the other hand, Sadık is aware that he has a terminal illness and keeps distant to his son. In other words, looking at it from the concept of nuclear family emotional system, he deals with the anxiety within the family unit by distancing himself. *** Deniz and Sadık while coming home by truck In this scene Sadık cannot explain to his son that he is going to die and he tries to keep his son away from himself. Sadık s pattern in distancing is quite similar to that of his father who also avoids expressing his feeling to his son. In the multigenerational transmission process strategies of coping methods are transmitted through generations. Here in reality Deniz does the same as his grandfather and father. Instead of talking about the hurt he prefers to sweep it under the rug. It can be said that there is similarity of expression of feelings between members of the respective generations. *** First Encounter of Deniz with Hüseyin (grandfather) First encounter of Deniz with the third generation, Deniz visualizes (imagines) that his grandfather is a hero. Figure 1 Family Genogram of the film My Father and My Son In the proceeding parts, Deniz depicts his father as a witch, bad man, and pirate. This may be valued as 51

16 EDUCATIONAL SCIENCES: THEORY & PRACTICE Deniz perceives his grandfather as strong, mighty. This viewpoint, is similar to Sadık s feelings toward Hüseyin, the father. Hüseyin Bey is a strong character in the eyes of his wife, his son and his grandson. On the other hand, Hüseyin, the father is viewed as an authoritarian figure by Sadık. Deniz, grandson thinks of Hüseyin, his grandfather, as strong too. Therefore, being parallel to multigenerational transmission process, it can be said that the emotional process of the previous generations is transmitted to the present family emotional process. In this scene Nuran, the wife, mother and grandmother, in order to reduce the anxiety between Hüseyin, husband and Sadık, the son intervenes in the event. Thus, the family experiences the tension by Sadık s coming back home years later. The relationship between Nuran, the mother and Hüseyin, the father deteriorates. This position can be given as an example of forming triangles. However, Sadık, the son, who re-joins the family causes a negative effect. On the other hand, Nuran, the mother, in order to maintain the balance, tries to reduce anxiety and tension. Hence, the new triangle is formed. *** First dinner at home In this scene, in spite of the Sadık s efforts Hüseyin, the father, experiences the emotional cut off. The tension between Hüseyin, the father and Sadık, the son emerges thoroughly. At this point Hüseyin, the father, forms a triangle by calling Nuran, the mother to a dialogue. Nuran, by suggesting her son to be calm, tries to preserve the balance of the triangle. *** While coming back from the field, Salim, the older son, and Sadık, the younger son encountering with the father.. Sadık s relationship with his brother, Salim is also remarkable. Salim is a family member who is slightly mentally retarded. Salim s level of differentiation of self is lower than Sadık. Their relationship is that of two loving brothers. *** Sadık with Hüseyin while in the hospital In this scene, Hüseyin cannot express his feelings and love toward Sadık. In the previous scenes, Sadık complains about his not being expressive toward his son. Deniz, the grandson, cannot reflect his feelings, either. Thus, the difficulty of reflecting feelings passes through the nuclear family emotional system and multigenerational transmission processes are evident. *** While coming back home after the funeral Hüseyin stops the car and gets off Hüseyin feels guilty because of his son s death. Hüseyin did not permit his son for self-differentiation Hüseyin cannot distinguish his feelings form his thoughts. Sadık s death causes a great shock in the family and no one can be able to cope with this shock. In order to cope with this intensive anxiety Sadık s friend Özkan tries to help the family but cannot succeed. Conclusion and Recommendations When the film My Father and My Son is reviewed in terms of Multigenerational Family Therapy, Deniz s family on his father s side has members who have a lower level of differentiation. In the third generation family, the concepts of triangles nucleus family emotional system, emotional cut off, family projection system, differentiation of self, multigenerational transmission process are observed. The results of this study show that anxiety is evident in three generations of the family. Furthermore, in each generation members of the family do not deal with this anxiety in functional manners. The film illustrates that the family patterns have a multi-generational quality to them. Therefore, the film can be used in family therapy training- particularly with respect to Multigenerational Family Therapy. Also, within the cinema therapy films can be used in therapy or counseling as creative tools. Future studies can examine the film My Father and My Son with respect to other theories of family therapy. Likewise, various other films can be used in exploring concepts of Multigenerational Family Therapy. References/Kaynakça Bitter, J. R. (2009). Theory and practice of family therapy and counseling. Belmont: Brooks/Cole Cengage Learning. Corey, G. (2008). Psikolojik danışma, psikoterapi kuram ve uygulamaları. Ankara: Mentis Yayıncılık. (Orijinali 2005 te yayımlanmıştır). Fenell, D. L., & Weinhold, B. K. (2003). Counseling families an introduction to marriage and family therapy (3rd ed.). Denver: Love Publishing Company. Film.com.tr. (2010). Kuşak çatışması. adresinden tarihinde edinilmiştir. Film.com.tr. (2011). TYB de Babam ve Oğlum u Seçti. film.com.tr/haber/index.cfm?hid=2496 adresinden tarihinde edinilmiştir. 52

17 ACAR, VOLTAN-ACAR / Examination of the Film My Father and My Son according to the Basic Concepts of... Gehart, D. (2010). Mastering compentencies in family therapy a practical approach to theories and clinical case documentation. Belmont: Brooks/Cole Cengage Learning. Gladding, S. T. (2006). Family therapy (4th ed.). Ohio: Pearson Merrill Prentice Hall. Goldenberg, H., & Goldenberg, I. (2008). Family therapy an overview (7th. ed.). Belmont: Thomson Higher Education. Nazlı, S. (2003). Aile danışmanlığı (3. bs.). Ankara: Anı Yayıncılık. Paddock, J. R., Terranova, S., & Giles, L. (2001). Sasb goes hollywood: teaching personality theories through movies. Teaching of Psychology, 28 (2), Sharf, R. S. (2008). Theories of psychotherapy and counseling consepts and cases (4th ed.). Belmont: Thomson Brooks/Cole. Shepard, D. S., & Brew, L. (2005). Teaching theories of couples counseling: The use of popular movies. The family journal, 13 (4). Retrieved June 01, 2012 from Toman, S. M., & Rak, J. F. (2000). The use of cinema in the counselor education curriculum: strategies and outcomes. Counselor Education & Supervision, 40 (2). Retrieved June 18, 2012 from ogle&auinit=sm&aulast=toman&atitle=the+use+of+cinema +in+the+counselor+education+curriculum:+strategies+and+ outcomes&id=doi: /j tb01242.x&title= Counselor+education+and+supervision&volume=40&issue= 2&date=2000&spage=105&issn= Üstüner Wambach, Ö. (2009). Trauma cinema: A critical view on beynelmilel and babam ve oğlum. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Bilkent Üniversitesi, Ankara. Vardar, A. (2008). Babam ve oğlum. net/babam_ve_o%c4%9flum.htm adresinden tarihinde edinilmiştir. Villalba, J. A., & Redmond, R. E, ( 2008). Crash: Using a popular film as an experiential learning activity in a multicultural counseling. Counselor Education & Supervision, 47, Wikipedia.org. (2010). Babam ve oğlum. org/wiki/babam_ve_o%c4%9flum adresinden tarihinde edinilmiştir. Wikipedia.org. (2011). Babam ve oğlum. org/wiki/babam_ve_o%c4%9flum#ald.c4.b1.c4.9f. C4.B1_.C3.96d.C3.BCller adresinden tarihinde edinilmiştir. 53