12. Ulusal Ergonomi Kongresi Bildirileri, 2006, Gazi Üniversitesi, Ankara, syf

Transkript

1 HIZLI MARUZİYET DEĞERLENDİRME ÖLÇÜTÜ (QUICK EXPOSURE CHECK) YÖNTEMİYLE TEKSTİL ÜRETİMİNDEKİ ERGONOMİK İYİLEŞTİRMELERİN KAS-İSKELET RİSKLERİNE ETKİSİNİN İNCELENMESİ Oğuzhan Erdinç a,*, Özalp Vayvay b a Hava Harp Okulu Endüstri Mühendisliği Bölüm Başkanlığı b Marmara Ün. Mühendislik Fakültesi Endüstri Müh.Bölüm Başkanlığı Özet: Hızlı Maruziyet Değerlendirme Ölçütü (Quick Exposure Check; QEC), kasiskelet risklerinin sayısal olarak değerlendirilmesinde kullanılan, fiziksel çalışma şekline yönelik gözlemleri ve katılımcı bildirimlerini birleştiren karma bir yöntemdir. Yöntemin güncel şekli 2005 yılında yayınlanmıştır (David ve ark., 2005). Yöntemin dilimize çevrilmesi ve ulusal literatüre kazandırılması çalışmaları sürmektedir (Özcan ve ark., 2005). Bu çalışmada, tekstil üretimindeki makineli dikim sürecinde yapılan ergonomik iyileştirmelerden sonra kas-iskelet risklerinde gerçekleşen değişim Hızlı Maruziyet Değerlendirme Ölçütü (HMDÖ) yöntemiyle incelenmiştir. İlk aşamada 30 dikiş makinesi operatörünün maruz kaldığı kas-iskelet riskleri HMDÖ yöntemiyle sayısal olarak değerlendirilmiş, takiben operatörlere ergonomi eğitimi verilmiş ve dikim hatlarında düşük maliyetli ergonomik iyileştirmeler yapılmıştır. İyileştirmelerden sonra HMDÖ yöntemi tekrar uygulanmış, kas-iskelet risklerinde anlamlı azalmalar tespit edilmiştir. Çalışmada HMDÖ uygulaması açıklanmış, sayısal sonuçlar ortaya konmuş, yöntemin yararları tartışılmış ve geliştirme önerileri sunulmuştur. Anahtar Kelimeler: Hızlı Maruziyet Değerlendirme Ölçütü, Kas-İskelet Riskleri, Tekstil Üretimi, Ergonomik İyileştirme 1. Giriş Endüstriyel ergonominin temel amaçlarından biri kas-iskelet rahatsızlıklarının önlenmesi için kas-iskelet risklerinin ortadan kaldırılması veya en aza indirilmesidir. Tekstil üretiminin ana süreçlerinden makineli dikimde yoğun kas-iskelet riskleri ve rahatsızlıkları söz konusudur (Pun ve ark., 2004). Literatüre göre dikim operatörleri boyun, omuz ve sırt bölgelerinde yoğun kas-iskelet rahatsızlıkları yaşamaktadır (Bezjak ve Knez, 1995; Blader ve ark., 1991; Delleman ve Dul, 2002; Halpern ve Dawson, 1997; Li ve ark., 1995; Vezina ve ark., 1992) Literatürde makineli dikim sürecindeki başlıca kas-iskelet riskleri; sağlıksız duruş, uzun süreli durağan çalışma, * Sorumlu yazar: E-posta adresi: o.erdinc@hho.edu.tr

2 yüksek çalışma hızı, tekrarlı hareket ve fleksiyondur (Bezjak ve Knez, 1995; Chan ve ark., 2002; Delleman ve Dul, 2002; Halpern ve Dawson, 1997; Li ve ark., 1995). Ergonomide gözlemsel risk değerlendirme yöntemleri yaygın olarak kullanılmasına rağmen, literatürde makineli dikim sürecinde gözlemsel risk değerlendirme uygulaması azdır. Bezjak ve Knez (1995), makineli dikim istasyonunda yapılan iyileştirmelerin fiziksel yüklenmede yarattığı azalmayı OVACO Work Posture Analysis System (OWAS, Karhu ve ark., 1977) yöntemiyle incelemiştir. Quintana, (1997), makineli dikimde sırt bölgesine etkiyen kas-iskelet risklerini, iş örneklemesine dayanan Continuous Safety Sampling Methodology (CSSM) yöntemiyle incelemiştir. Gürsoy ve ark., (2005), tekstil üretimindeki römayöz sürecinde yaşanan ergonomik riskleri incelemek için gözlemsel Rapid Upper Limb Assessment (RULA, Mcatamney ve Corlett, 1993) ve Strain Index (Moore ve Garg, 1995) yöntemlerini uygulamışlardır. Hızlı Maruziyet Değerlendirme Ölçütü (Quick Exposure Check; QEC), araştırmacılara bilimsel geçerliliği ve güvenilirliği olan, kullanımı kolay bir inceleme aracı sunmak amacıyla geliştirilmiş sayısal bir risk değerlendirme yöntemidir (David ve ark., 2005; Li ve Buckle, 1999a). Hızlı Maruziyet Değerlendirme Ölçütü (HMDÖ), gözlemcinin ve çalışanların kas-iskelet risklerine ilişkin değerlendirmelerinin ortak puanlandığı, dolayısıyla gözlem ve bildirimi içeren karma bir sayısal yöntemdir. HMDÖ Yönteminin gözlem bölümü; boyun, bel, omuz/kol, el bileği/el bölgelerindeki temelde sağlıksız duruşlara bağlı riskleri kapsar. Bildirim bölümü ise; elle kaldırılan/taşınan en fazla ağırlık, iş süresi, bir elle uygulanan en yüksek kuvvet, işin gerektirdiği görsel dikkat, taşıt kullanma, titreşim, iş temposu, iş stresi risklerini kapsar (Özcan ve ark, 2005). Her alan için risk puanına göre Çok Yüksek, Yüksek, Orta veya Düşük risk düzeyleri belirlenir. Yöntemin geçerlilik ve kullanım kolaylığı yönleri geliştirilerek güncellenmiş hali 2005 yılında yayınlanmıştır (David ve ark., 2005). HMDÖ, Kağıtkalemle, kısa sürede uygulanabilen, yoğun eğitim gerektirmeyen, sayısal puanlama işlemi kolay bir yöntemdir (David ve ark., 2005). Özcan ve ark., (2005), İstanbul Tıp Fakültesi Fiziksel Tıp ve Rehabilitasyon Anabilim Dalı, Ergonomi Birimi bünyesinde HMDÖ yöntemini ulusal literatürümüze kazandırmak için Türkçe ye çevirmiş, 25 temizlik işçisiyle deneme uygulaması yapmış, yöntemin test-yeniden test güvenilirliği orta-iyi arasında saptanmıştır. HMDÖ Yönteminin resmi Türkçe çevirisi halen yayınlanmamıştır. Bu çalışmanın amacı, tekstil üretimindeki makineli dikim sürecinde yapılan ergonomik iyileştirmeler sonucunda kas-iskelet risklerinde gerçekleşen değişimin, HMDÖ yöntemiyle incelenmesidir. Çalışmada, gerçek üretim ortamında yapılan HMDÖ uygulaması ve ergonomik iyileştirmeler açıklanmış, kas-iskelet risklerindeki değişim sayısal olarak incelenmiş, HMDÖ yöntemi tartışılmış ve geliştirme önerileri sunulmuştur.

3 2. Katılımcılar Çalışma İstanbul daki bir tekstil firmasında, 30 (13 erkek, 17 bayan) makineli dikim operatörü ile yapılmıştır. Katılımcıların; yaş aralığı 20 49, ortalama yaşı 30,16 yıl, ortalama çalışma geçmişi 47 aydır. İlkokul, ortaokul ve lise mezunlarının oranları sırasıyla, % 60, % 33,3 ve % 6,7 olarak tespit edilmiştir. 3. Araçlar ve Yöntem 3.1. Ergonomik iyileştirme öncesi HMDÖ uygulaması ve sonuçları HMDÖ uygulamasında katılımcılara yöneltilecek bildirim soru-cevapları Türkçe ye yazarlar tarafından çevrilmiştir. Çevirinin açıklığı ve anlaşılırlığı katılımcılar dışındaki üç makineli dikim operatörü ve bölüm şefleri tarafından değerlendirilerek yeterli bulunmuştur. Bildirim bölümündeki; Çalışırken taşıt kullanıyor musunuz? (İng: M. At work do you drive a vehicle?) sorusu, katılımcılar araç kullanmadığı için değerlendirilme dışı tutulmuş, Günde ortalama kaç saat bu işi yapıyorsunuz?, (İng: J. On average, how much time do you spend per day on this task?) sorusu, cevabın tüm katılımcılar için 4 Saatten fazla olması sebebiyle, Bu iş sırasında elle kaldırdığınız maksimum yük ne kadardır?, (İng: H.Is the maximum weight handled manually by you in this task?) sorusu, cevabın tüm katılımcılar için 5 kg. dan az olması sebebiyle standart puanla işlenmiş ve sorulmamıştır. Gözlem soruları yazarlar tarafından cevaplanacağı için Türkçe ye çevrilmesine ihtiyaç duyulmamıştır. HMDÖ Uygulaması makineli dikim alanında yapılmıştır. Önce katılımcılara topluca araştırma hakkında bilgi verilmiştir. Bildirimler, katılımcılar arasında etkileşimi önlemek için dikim hattına yakın ayrı bir odada, birebir görüşmeyle alınmıştır. Katılımcıların eğitim düzeylerinin düşüklüğü dikkate alınarak, gerçekçi cevap vermeleri için isimleri kaydedilmemiştir. Her katılımcıya görüşme sonunda katılımcı numarası fişi verilmiş ve numara bildirim formuna kaydedilmiştir. Takiben gözlemsel değerlendirme için operatörler doğal çalışmaları sırasında risklerin gözlenmesine yetecek sürede kameraya alınmıştır. HMDÖ Yöntemi en riskli durumun incelenmesini gerektirdiği için, kamera çekimi, iş yoğunluğu, yorgunluk ve stresin arttığı öğleden sonra saatlerinde yapılmıştır. Her operatörün katılımcı numarası fişi görüntülenmiş ve geri alınmıştır. Video incelemesinde katılımcı numarası kullanılarak görüntü ve bildirimler eşleştirilmiştir. Gözlem ve bildirimler, yönteme özgü puanlama işlemiyle birleştirilerek, kas-iskelet risk düzeyleri sayısal olarak tespit edilmiştir. Sayısal sonuçlar Tablo-1 de sunulmuştur. HMDÖ Uygulamasında kas-iskelet riskleri; boyun bölgesinde Çok Yüksek, bel ve omuz/kol bölgelerinde Yüksek olarak tespit edilmiştir. HMDÖ sonuçları ve genel gözlemlere göre katılımcıların maruz kaldığı kas-iskelet riskleri; sağlıksız duruş,

4 uzun süreli durağan çalışma, çalışma yeri tasarım sorunları ve dikim noktasını görme zorluğudur. Titreşim riski Düşük düzeydedir. Katılımcıların boyun ve bel bölgelerinde sürekli fleksiyon gözlenmiştir. Literatürle tutarlı olarak, sağlıksız duruşun dikim istasyonundaki boyut sorunları ve dikim noktasını görme zorluğundan kaynaklandığı değerlendirilmiştir (Li ve ark., 1995). Dikim noktasının gözle sürekli takip edilmesi zorunluluğu duruşu bozmakta, boyun ve sırtta fleksiyona yol açmaktadır. Mesai düzeni, 2-2,5 saat sürekli çalışmayı zorunlu kılmakta, bu durum risklere maruziyeti arttırmaktadır. Dikim hatlarında farklı makineler bulunmaktadır. Düz-dikiş tipi makinelerdeki operatörlerin nötr bilek duruşunu koruduğu, overlok makinelerin ise sağlıksız bilek duruşlarına yol açtığı gözlenmiştir. Ağır iş yükü, sıcaklık, düşük hava kalitesi gibi çevresel unsurların ve psikososyal unsurların stresi arttırdığı değerlendirilmiştir Ergonomik İyileştirmeler ve Tekrar HMDÖ Uygulaması Makineli dikim alanında kas-iskelet risklerine yönelik dört aşamalı ergonomik iyileştirme uygulanmıştır. İlk aşamada, katılımcılara bir saatlik ergonomi eğitimi verilmiştir. Eğitimde ilk inceleme sonuçları paylaşılmış, kas-iskelet riskleri açıklanmış, risk önleme yöntemleri, sağlıklı duruş ve çalışma şekilleri, katılımcıların düşük eğitim seviyesine uygun sunumlarla anlatılmıştır. Eğitim sonunda her katılımcıya, Dikim Operatörleri İçin Sağlıklı Çalışma El Kitapçığı dağıtılmıştır. Eğitimi takiben makine başında birebir görüşmelerle katılımcılara ergonomi bilgilerini nasıl uygulayacakları gösterilmiştir. İkinci aşamada, eğitimin devamlılığını sağlamak için dikiş makineleri üzerine, katılımcıların görüş alanına sağlıklı duruşu gösteren hatırlatıcı bir resim yerleştirilmiştir. Üçüncü aşamada firma bakım ekibi tarafından dikim istasyonlarının operatörlere uygun olarak ayarlanması sağlanmıştır. Dikim hattında operatörler iş gereklerine göre sık sık yer değiştirmekte, erkek-bayan ortak çalışılması ve operatörlerde belli fiziksel standartlar aranmaması sebebiyle operatörlerin fiziksel özellikleri yüksek değişkenlik göstermektedir. Bu açıdan, operatörlerin iş istasyonlarında sağlıklı duruş için gereken düzeltmeyi bakım ekibinden talep edip yaptırabilmesi (ör: masa yüksekliğinin ayarlanması) yolu izlenmiştir. Dördüncü aşamada, düz dikim makinelerine operatör yönünde eğim verilmiştir. Dikimde makinelere eğim verilmesi, işlem noktasının görülmesini kolaylaştıran, sağlıklı duruşu sağlayan ve literatürde yaygın uygulanan bir yöntemdir. Laboratuar araştırmalarında 10 o -20 o gibi yüksek eğim açıları denenmekte (Delleman ve Dul, 2002), gerçek üretim ortamında 4 o eğim önerilmektedir (Chan ve ark., 2002). Uygulamada, düz dikim makinelerine 4,2 o eğim verilmiştir. Ergonomik iyileştirmelerin uygulanması iki ay sürmüştür. Katılımcılarla sürekli görüşmeler devam etmiş, iyileştirmelerin yüksek oranda uygulandığı ve kabul gördüğü gözlenmiştir.

5 Ergonomik iyileştirmelerden 3 ay sonra HMDÖ tekrar uygulanarak kas-iskelet risklerindeki değişim incelenmiştir. HMDÖ Uygulaması, ilk uygulamaya benzer şartlarda, aynı usuller ile yapılmıştır. 4. Sonuçlar Ergonomik iyileştirmelerden sonra kas-iskelet risk puanlarında azalma olacağı hipotezi, önce-sonra risk puanlarına Wilcoxon işaret testi (WİT) uygulanarak sınanmıştır. Ergonomik iyileştirme öncesi-sonrası HMDÖ puanları, WİT Değerleri ve istatistiksel anlamlılık düzeyleri Tablo-1 de sunulmuştur. Tablo-1. Ortalama HMDÖ puanları, risk düzeyleri, WİT test değerleri ve anlamlılık seviyeleri HMDÖ Risk Alanları Erg. İyileştirme Öncesi (n=30) Erg. İyileştirme Sonrası (n=30) WİT Ort. Risk Ort. Risk Z P (Std.d) Düzeyi (Std.d) Düzeyi Bel(Durağan) 26,40 Yüksek 24,93 Yüksek -2,84,003 (1,61) (2,33) Omuz/Kol 33,47 Yüksek 30,93 Orta -3,65,000 (1,74) (2,02) El bileği/el 25,20 Orta 23,87 Orta -2,67,004 (1,63) (2,03) Boyun 17,47 Çok Yüksek 14,87 Yüksek -4,59,000 (0,89) (1,25) İş temposu 4,60 Orta 4,70 Orta,108,540 (2,46) (2,37) İş stresi 7,73 (4,26) Orta 7,53 (4,94) Orta -,216,414 Sonuçlara göre, ergonomik iyileştirmeler sonrası, sırt, omuz/kol, el bileği/el ve boyun bölgelerine ait risk puanları anlamlı düzeyde azalmıştır. İş temposu ve iş stresi puanlarında anlamlı bir değişim görülmemiştir. Risk düzeyi; Omuz/kol için Yüksek ten Orta ya, boyun için Çok Yüksek ten Yüksek düzeyine düşmüştür. Titreşim riski iyileştirme öncesinde-sonrasında Düşük olduğu için değerlendirmeye alınmamıştır. İnceleme sonunda, ergonomik iyileştirmelerin kasiskelet risklerini azalttığı sonucuna varılmıştır. 6. Tartışma ve Sonuç Bu çalışmada, makineli dikim sürecinde ergonomik iyileştirmelere bağlı kas-iskelet risklerinde gerçekleşen değişim HMDÖ yöntemiyle incelenmiştir.

6 Çalışmada HMDÖ yönteminin gerçek makineli dikim ortamında uygulanmasının getirdiği sınırlar söz konusudur. Çalışma 30 operatörle yapılmıştır. Daha fazla sayıda katılımcı ile yapılacak çalışmalar, sonuçların genellenebilmesi açısından yararlı olacaktır. Dikim hatlarında birbirinden etkilenme ihtimaline karşı katılımcıların bildirimleri işbaşında değil, ayrı bir odada alınmıştır. Dikim hatlarında düz dikiş, overlok gibi makineler kullanılmasına rağmen, her operatör farklı makinelerle çalışabilmektedir. Bu yüzden cinsiyet ve makine tipi ayrımı yapılmadan katılımcılar tek grup olarak değerlendirilmiştir. Makineye göre işlemler ve kasiskelet risklerinin değişebileceği göz önüne alınarak, makine tipine göre daha kapsamlı ve ayrıntılı incelemeler yararlı olacaktır. Bu sınırlara rağmen, gerçek üretim ortamında yapılan çalışmaların, HMDÖ yönteminin değerlendirilebilmesi açısından önemli olduğu düşünülmektedir. Boyun, bel, omuz/kol, el bileği/el bölgesi HMDÖ risk puanları, ergonomik iyileştirmelerden sonra anlamlı seviyede azalmıştır. Bu sonuç, makineli dikim sürecinde kas-iskelet risklerinin eğitim ve düşük maliyetli iyileştirmelerle azaltılabileceğini göstermiştir. Çalışma, HMDÖ yönteminin makineli dikim sürecinde kas-iskelet risklerinin tespiti ve takibi için etkili ve uygulanabilir olduğunu göstermiştir. Gözlem ve bildirim sorucevap formlarının kullanımı kolaydır (David ve ark., 2005). HMDÖ Yönteminin, özellikle makineli dikim gibi kassal hareket değişkenliği düşük süreçlerde kısa sürede, kağıt-kalemle, üretim akışını aksatmadan uygulanabileceği değerlendirilmektedir. Kassal hareket değişkenliği yüksek süreçlerin bölümlere ayrılarak incelenmesi yararlı olacaktır. Ergonomik incelemelerde, birden çok yöntemin birleştirilmesi önerilmektedir (Li ve Buckle, 1999b). HMDÖ Yöntemi, gözlem ve bildirimi birleştirmesi açısından kas-iskelet risklerine yönelik kapsamlı bir inceleme olanağı vermektedir. Ayrıca bildirimlerinin alınması, katılımcıların çalışmayı kabul etmelerini ve katkılarının artmasını sağlamaktadır. HMDÖ Yöntemi belirli yönlerden geliştirilebilir. İncelenen sürecin ve üretim ortamının gereklerine göre, bütün bildirim sorularının kullanılmasının gerekmeyeceği değerlendirilmektedir. Çalışmada; Çalışırken taşıt kullanıyor musunuz? sorusu makineli dikim ortamında geçerli olmadığı için, Günde ortalama kaç saat bu işi yapıyorsunuz?, Bu iş sırasında elle kaldırdığınız maksimum yük ne kadardır?, soruları tüm grup için cevapların aynı olması sebebiyle katılımcılara sorulmamıştır. Gerçek üretim ortamında incelemelerin kısa sürede sonuçlanması önem taşıdığı için, yöntemin tanımında, araştırmacıya soru seçme esnekliğinin verilmesi yararlı olacaktır. Ayrıca, bildirim bölümüne, boyun, bel, omuz/kol, el bileği/el bölgelerinde rahatsızlık duyulup duyulmadığına ilişkin; Boynunuzda, ağrı, acı, karıncalanma vb. rahatsızlık yaşıyor musunuz? gibi, Evet/Hayır cevaplı bildirim soruları eklenmesi, kas-iskelet risklerine paralel olarak kas-iskelet rahatsızlıklarının takibini sağlayacaktır

7 HMDÖ Yönteminin tanımında (David ve ark., 2005) katılımcıların kimlik bilgilerinin alınması gerekmektedir. Kimlik bilgisi alınan bildirimli çalışmalarda, katılımcıların eğitim seviyesi düştükçe yanıltıcı cevap verilmesi eğilimi görülebilmektedir. Bu açıdan, HMDÖ yönteminin tanımında araştırmacıya katılımcıların kimlik bilgisini alma konusunda esneklik sağlanmasının yararlı olacağı değerlendirilmektedir. HMDÖ Yönteminin Türkçe ye çevrilmesi çalışmaları sürmektedir (Özcan ve ark., 2005). Bu çalışma, HMDÖ yönteminin Türkçe ye çevrilmesine yönelik çalışmalar yayınlanmadan önce yapılmış, ancak bildiri metninde geliştirilen Türkçe terimlere sadık kalınmıştır. Standart Türkçe HMDÖ metinlerinin yayınlanması ve kullanılması, gelecek araştırmalarda terim ve uygulama ortaklığı sağlayacaktır. Ayrıca yöntemin isminin, Hızlı Maruziyet Değerlendirme (HMD) olarak kısaltılmasının ifade kolaylığı sağlayacağı değerlendirilmektedir. Çalışmanın, HMDÖ yöntemini tanıtması, yöntemin gerçek bir üretim ortamında uygulamasını ve tekstil üretimi için ergonomik iyileştirme örnekleri sunması bakımından literatüre katkı sağlayacağı değerlendirilmektedir. Teşekkür Uygulamaya verdikleri destek için Mustafa Gültepe, Hülya Çetinkaya, Ahmet Ötgün ve Yusuf Yılmaz a teşekkürlerimizi sunarız. Kaynaklar Bezjak Z., Knez B., Workplace design and loadings in the proces of sewing garments. International Journal of Clothing, 7 (2/3), Blader S., Holst U.B., Danielsson S., Ferhm E., Kalpamaa M., Leijon M., ve ark., Neck and shoulder complaints among sewing-machine operators. Applied Ergonomics, 22 (4), Chan J., Janowitz I., Lashuay N., Stern A., Fong K. ve Harrison R., Preventing musculoskeletal disorders in garment workers: Preliminary results regarding ergonomics risk factors and proposed interventions among sewing machine operators in the San Fransisco bay area. Applied Occupational and Environmental Hygiene, 17 (4), David G., Woods V. ve Buckle P., Further development of the usability and validity of the Quick Exposure Check (QEC). Research Report 211, Prepared by University of Surrey, for the Health and Safety Executive. Delleman N.J., Dul J., Sewing machine operation: workstation adjustment, working posture and workers perceptions. International Journal of Industrial Ergonomics, 30 (6),

8 Gürsoy S., Gönültaş E. ve Ekşioğlu M., Tekstil endüstrisinde iş istasyonlarının ergonomik analizi. 11. Ulusal Ergonomi Kongresi, İTÜ İstanbul, Aralık. Halpern C.A., Dawson K.D., Design and implementation of a participatory ergonomics program for machine sewing tasks. International Journal of Industrial Ergonomics, 20 (6), Karhu O., Kansi P. ve Kuorinka I., Correcting working postures in industry: A practical method for analysis. Applied Ergonomics, 8 (4), Li G., Buckle P., 1999a. Evaluating change in exposure to risk for musculoskeletal disorders a practical tool. Research Report 251, Prepared by the Robens Centre for Health Ergonomics, University of Surrey for the Health and Safety Executive. Li G., Buckle P., 1999b. Current techniques for assessing physical exposure to work-related musculoskeletal risks with emphasis on posture-based methods. Ergonomics, 42 (5), Li G., Haslegrave C.M. ve Corlett E.N., Factors affecting posture for machine sewing tasks. Applied Ergonomics, 26 (1), Mcatamney L., Corlett E.N., RULA: A survey method for the investigation of work-related upper limb disorders. Applied Ergonomics, 24, Moore, J., Garg, A., The Strain Index: A proposed method to analyze jobs for risk of distal upper extremity disorders. Am. Ind. Hyg. Assoc. J., 56, Özcan E., Kesiktaş N., Alptekin K. ve Özcan E., İşe bağlı kas iskelet risklerinin değerlendirilmesi için QEC ölçeğinin (Quick Exposure Check- Hızlı Maruziyet Değerlendirme) Türkçe uyarlamasının güvenilirliği, 4. Uluslararası İş Sağlığı ve Güvenliği Bölgesel Konferansı, Ankara, Kasım. Pun J.C., Burgel B.J., Chan J. ve Lashuay N., Education of garment workers: Prevention of work related musculoskeletal disorders. AAOHN Journal, 52 (8), Quintana R., A methodology for the analysis and prediction of back injuries in apparel manufacturing. Proceedings of 41 st Annual Meeting of the Human Factors and Ergonomics Society, Vezina N., Tierney D. ve Messing K., When is light work heavy? Components of the physical workload of sewing machine operators working at piecework rates. Applied Ergonomics, 23 (4),