Çanakkale Savaşında Şehit Olan Çanakkalelilerin Sosyo-Kültürel Analizi. İbrahim Güran YUMUŞAK

Transkript

1 Çanakkale Savaşında Şehit Olan Çanakkalelilerin Sosyo-Kültürel Analizi İbrahim Güran YUMUŞAK Doç.Dr. İstanbul Medeniyet Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi İktisat Bölümü Özet Savaşlar pek çok açıdan kayıplara neden olmaktadır. Bu kayıplar savaşan ülkelerin yalnızca cari dönemini değil gelecek dönemlerini de derinden etkilemektedir. Özellikle savaşta yitirilen insanların dolaysız ve dolaylı olarak yol açacağı kayıpları tespit etmek ve ölçmek pek mümkün değildir. Bu açıdan savaşın kayıpları ölçülebilen etkileri ile sınırlı olmaktadır. Çanakkale Savaşı, Osmanlı Devleti nin I. Dünya Savaşı nda en çok kayba uğradığı cephe olmuştur. Çalışma, Çanakkale Savaşı nda yitirilen Çanakkaleli askerlerin sayısı ve sosyo-kültürel özelliklerini belirlemeye ve bunu dönemin nüfus özellikleriyle karşılaştırmayı amaçlamaktadır. Böylelikle, Çanakkale Savaşı nda yitirilen Çanakkaleli askerlerin Çanakkale nin beşeri sermaye potansiyelini ne ölçüde etkilediği ve nasıl bir beşeri sermaye mirası bırakıldığı anlaşılabilecektir. Giriş Osmanlı Devleti nin Birinci Dünya Savaşı nda verdiği toplam zayiat konusunda ihtilaf söz konusu olsa da en çok zayiatın verildiği cephenin Çanakkale Cephesi olduğu konusunda şüphe yoktur. Zira I. Dünya Savaşı ndaki şehitlerin yaklaşık olarak 1/3 ü bu cephede hayatını kaybetmiştir. Bu nedenle Çanakkale Cephesi, I. Dünya Savaşı nın en kanlı muharebelerinin yaşandığı cephe olmuştur 2. Çanakkale savaşlarında verilen zayiatın niteliğine ilişkin yapılan çalışmaların sayısı çok fazla olmasa da, Osmanlı nüfusunun önemli orandaki daha genç ve eğitimli kesiminin yitirildiği ve Türkiye Cumhuriyeti ne olumsuz bir beşeri sermaye mirası bırakıldığı genel kabul gören bir yaklaşımdır. Bu savaşlarda verilen şehitlerin illere göre dağılımı dikkate alındığında, Çanakkale cephesine hangi bölgelerden asker sevkiyatının yapıldığının ve hangi birliklerin yoğun çarpışmalara katıldığının en belirleyici faktörler olduğu göze çarpmaktadır. Çanakkale Savaşları nda Osmanlı Devleti nin her vilayetinden şehit verilmesine rağmen en çok şehit verilen illerin başında Bursa, Balıkesir, Konya, Kastamonu, Denizli ve Manisa gelmektedir. Bu illeri ise savaşın yaşandığı bölgeyi içinde bulunduran Çanakkale takip etmektedir. Çalışmada, Çanakkale Savarı nda şehit olan Çanakkalelilerin sosyo-kültürel özellikleri ile yaş ve rütbelere göre dağılımı analiz edilerek yitirilen beşeri sermaye düzeyinin analiz edilmesi amaçlanmak- 2 İbrahim G. Yumuşak, Çanakkale Savaşı nda Yitirilen Beşeri Sermaye, Çanakkale I: Savaşı ve Tarihi, Ed.İ.G.Yumuşak, İBB Kültür AŞ Yayınları, İstanbul, 26, s. 103.

2 tadır. Bu analizlerde Milli Savunma Bakanlığı nın 1998 yılında Şehitlerimiz adıyla yayınladığı veriler esas alınacaktır. Çalışmanın ilk bölümünde Osmanlı Devleti nin I. Dünya Savaşı ndaki nüfus yapısı incelenerek silâhaltına alınanların toplam sayısı ile bölgelere göre dağılımı incelenmektedir. İkinci bölümde I. Dünya Savaşı nda ve özellikle Çanakkale cephesinde verilen zayiat konusu ele alınmaktadır. Çalışmanın son bölümünde ise Çanakkaleli şehitlerin yaş, rütbe, ilçe, cephe ve isimlere göre dağılımı analiz edilmektedir. 1. Birinci Dünya Savaşı Öncesi Osmanlı Devleti nde Nüfus ve Eğitim Osmanlı Devleti nin I. Dünya Savaşı öncesinde toplam nüfusunun 30 milyonun üzerinde olduğu tahmin edilmektedir yıllarını kapsayan ve A. Ritter tarafından yapılan tahmine göre Avrupa kıtasında 3.8 milyonu Müslüman 19.0 milyonu gayr-ı Müslim toplam 14.7 milyon, Asya kıtasında ise 11.4 milyonu Müslüman 2.8 milyonu gayr-ı Müslim 14.2 milyon olmak üzere Asya ve Avrupa kıtasındaki toplam nüfus 29 milyonu aşmaktadır. Buna Afrika kıtasındaki 11.4 milyonluk nüfus da eklendiğinde Osmanlı Devleti nin toplam nüfusu 40.5 milyondur 3. Osmanlı Devleti nin ilk istatistik yıllığı olan 1897 sayımlarında ise toplam nüfus 32.2 milyon civarındadır 4. Bu dönemde Anadolu Türkiye si topraklarında yaşayan nüfus ise 10 milyonun altında olduğu tahmin edilmektedir 5. Nitekim Cumhuriyetin ilk yıllarında yapılan nüfus sayımında Türkiye nüfusu göçlerle birlikte 12.4 milyon olarak tespit edilmiştir. Bu iki veriden hareketle nüfus artış hızının oldukça düşük olduğu ifade edilebilir. Özellikle genç yaştaki erkeklerin uzun süre askerlik hizmeti altında olmaları, olumsuz sağlık koşulları ve savaş kayıpları nedeniyle nüfus artışı çok düşük seviyede gerçekleşmiştir. Aynı zamanda bu olumsuz koşullar, nüfusun yaş ve cinsiyet dağılımını kadınlar ve gençler aleyhine etkilemiştir. Ezine, Ayvacık, Lapseki, ve Biga dan oluşan Biga Mutasarrıflığı nın (Kalai Sultaniye Sancağı) toplam nüfusunun olup bu nüfusun erkek ve sı kadın olmak üzere ü (% 84) Müslümandır yaş arasındaki erkek Müslümanların sayısı ise tahmini olarak 19.0 civarındadır 6. V. Kuinet ye göre Biga nın merkez nüfusu 10.0, Lapseki nin 2.0, Ezine nin ve Çanakkale nin ise kişi olduğu tahmin edilmektedir 7. Osmanlı Devleti nde nüfusun eğitim düzeyi hakkındaki bilgiler, oldukça düşük olduğu yönündedir. Okuma yazma bilenlerin sayısı % 10 un altındadır yılı istatistiklerine göre Osmanlı Devleti sınırları içerisinde ilkokul, 412 ortaokul ve yalnızca 55 lise mevcuttur. Bu okullarda okuyan öğrencilerin sayısı ise sırasıyla , ve dur. İlkokul da cinsiyet oranı (Kız/Erkek) 0,40 iken bu oran ortaokulda 0,15 e düşmektedir 8. Osmanlı Devleti nin savaş öncesi dönemde mevcut okullarının önemli bir bölümü Anadolu topraklarında yer almaktadır. Nitekim Tablo 2 ye göre toplam okul ve öğrenci sayısının % 80 ninden biraz fazlası Türkiye sınırları içerisinde bulunmaktadır. Biga Mutasarrıflığı nda yer alan 1 lise, 4 ortaokul ve 444 ilkokul olmak üzere 449 adet okulda i erkek ve i kız olmak üzere Müslüman öğrenci mevcuttur. İlkokulda okuyan öğrenci sayısı i erkek ve i kız olmak üzere toplan dir. Ortaokul da 229, lisede ise 105 erkek öğrenci mevcuttur. Bu dönemde ilkokul çağını teşkil eden 5-10 yaş arasındaki nüfusun toplamı ise olup bunun i erkek ve sı ise kızdır. Türk ordusunun barış insanı mevcudu 2.0 kişidir. Birinci Dünya Savaşı nın başlangıcında ise seyyar ordunun mevcudu subay ve eri bulmuştur. Seferberlik tamamlandığında Osmanlı 3 DİE, Osmanlı İmparatorluğu nun ve Türkiye nin Nüfusu , Ankara, 1996, s.38 den derlenmiştir. 4 DİE, Osmanlı Devletinin İlk İstatistik Yıllığı 1897, Ankara, 1997, s İstanbul ve Hatay hariç. Yaşa, Memduh, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi , Akbank Yayını, İstanbul, 1980, s.3. 6 DİE, 1997, s dan derlenmiştir. 7 DİE, 1996, s DİE, 1997, s dan derlenmiştir

3 Tablo 1: Osmanlı Devleti nde Okul ve Öğrenci Sayılarının İllere Göre Dağılımı (1897) Vilayet ismi Okul Sayısı Öğr. Sayısı Erkek Kız G.Müslim İstanbul Edirne Aydın Bursa Kastamonu Trabzon Ankara Adana Konya Sivas Diyarbakır Erzurum Çatalca İzmit Biga Elazığ Van Bitlis Toplam* G.Toplam** *Türkiye Cumhuriyeti sınırları içerisinde kalan illerdeki sayıyı kapsar ** Tüm vilayetlerdeki sayıyı kapsar. Kaynak: DİE, Osmanlı Devletinin İlk İstatistik Yıllığı 1897, 1997, s.107 den derlenmiştir. Devleti nin silâhaltındaki kuvvet sayısı 14.5 subay ve er olarak e ulaşmıştır 9. Ancak savaşın uzaması, Osmanlı Devleti nin geniş coğrafyasında çok sayıda cephede savaşması ve asker kayıplarının artması gibi sebeplerle Osmanlı Devleti savaşın sonuna kadar asker alımını sürdürmek zorunda kalmıştır. Nitekim I. Dünya Savaşı sona erdiğinde silâhaltına alınan müstahfaz, yedek, muvazzaf ve ikinci tertip er olarak belirlenen miktar doğumlular ve doğumlular olmak üzere toplam ere ulaşmıştır doğumlu olanların silâhaltına alınmasıyla birlikte özellikte liselerde ve medreselerde okuyan öğrenciler okullarından ayrılmak durumunda kalmışlardır. Nitekim Darü-l Hilafeti-l Aliyye Medresesi nin 28 Aralık 1914 tarihli yoklama defterinde 31 öğrenci kayıtlıyken bu sayı 2 Ocak 1915 te 27 ye, 15 Aralık 1915 te 11 kişiye ve ertesi hafta ise 2 kişiye indiği görülmektedir 11. Dolayısıyla 1915 yılında Tıp Fakültesi de dahil olmak üzere bir çok okulun mezun verememesinin temel nedeni öğrencilerinin zorunlu veya gönüllü olarak silah altına alınması olduğu anlaşılmaktadır. 9Türk Silahlı Kuvvetler Tarihi, Osmanlı Devri Birinci Dünya Harbi İdari Faaliyetler ve Lojistik, X. Cilt, Genelkurmay Başkanlığı Yay., Ankara 1985, s Türk Silahlı Kuvvetler Tarihi, X. Cilt, s Lokman Erdemir, Bir Milletin Varoluş Destanı, Çamlıca Yayınları İstanul, 2011, s ,

4 Çanakkale Cephesi nde savaşa katılan birlikler çok farklı bölgelerden asker almışlardır. Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu bölgelerinden alınan askerler yoğun olarak Kafkas cephesinde savaşırken Çanakkale Cephesinde Trakya ve Batı Anadolu ile İç Anadolu ve Akdeniz bölgelerinden silâhaltına alınan askerler muharebe etmişlerdir. Dolayısıyla Çanakkale cephesinde sevk edilen askerlerin çoğunluğu batı bölgelerindedir. 2. Birinci Dünya Savaşı nda Verilen Zayiat Birinci Dünya Savaşı esnasında yıllarını kapsayan dönemde Osmanlı ordusunun verdiği zayiatın civarında olduğu tahmin edilmektedir. Bu zayiatın ı hasta, firar, esir ve kayıplardan, 4.0 i yaralılardan, i hastalık nedeniyle ölenlerden, 50.0 i savaş alanlarında şehit olanlardan ve 35.0 i ise yaralanarak ölenlerden oluşmaktadır 12. Ancak bu sayıların hesaplanmasında mükerrerlik olduğuna dair önemli ipuçları vardır. Zira yaralıların ne kadarının tedavi edilerek cepheye gönderildiğine dair kayıt tutulmadığı gibi hasta olanların da bir keç kez tedavi gördüğü bilinmemektedir. Aynı zamanda hastaların veya yaralıların firar etmesi veya esir düşmesi gibi durumlarda toplam zayiat olduğundan daha fazla hesaplanmaktadır. Nitekim Erikson un yaptığı bir hesaplamaya göre Osmanlı Devleti nin zayiat miktarları oldukça düşüktür. Erikson un derlemesine göre Osmanlı Devleti nin toplam zayiatı civarındadır. Tablo 2. Birinci. Dünya Savaşı ve Çanakkale Cephesinde Osmanlı Devleti Zayiatı Muharebede Muharebede Muharebede Yaralanarak Hastalanarak Savaş Ölen (Şehit) Sakat Kalan Kaybolan Ölen Ölen Esiri Ç.kale I. Dünya Savaşı Erikson, Edward J., Size Ölmeyi Emrediyorum, Çev: Tanju Akad, Kitap Yayınevi, İstanbul, 23, s. 309,313 Çanakkale Savaşı nda ve sonrasında yitirdiğimiz insanların sayısı konusunda farklı rakamlar verilmektedir. Özellikle şehitlerin sayısı konusunda birbirine yakın ama daha ziyade tanım farklılıklarından kaynaklan değişik rakamlar yer almaktadır. Bu rakamlar ile 3.0 arasındadır. Ancak belli bir kayda alınmadan gönüllü olarak Çanakkale Savaşı na katılanların sayısı konusunda ise herhangi bir bilgi yer yoktur. Çanakkale Savaşı nda şehit olanların sayısı konusundaki farklılıkların bir bölümü şehit tanımı konusundan kaynaklanmaktadır. Askeri kaynaklarda yalnızca cephede vurularak ölenler şehit olarak kabul edilmekte, diğer nedenlerle ölenler ise şehit kabul edilmemektedir. Ancak cephede veya cephe dışında ölmüş olsun savaş nedeniyle ortaya çıkmış olan tüm kayıplar savaş zayiatı olarak nitelendirilmektedir. Çanakkale Savaşı nda kayıplara ilişkin olarak verilen rakamların farklılık göstermesinde aşağıdaki hususlar etkili olmuştur 13 : a. Türk kuvvetlerinin dağınık ve parça parça kullanılması, b. Kayıpların ana komutanlıklara bildirilmesinde muharebe zafiyetlerinin yaşanması, c. Şehit sayısının çok fazla olması ve buna bağlı olarak kayıt tutacak personelin azlığı, d. Kayıplara bakan şubenin lağvedilmesi ve 1916 da tekrar kurulmaması, 12 Türk Silahlı Kuvvetler Tarihi, X. Cilt, s Çanakkale Deniz Savaşları 1915, Çanakkale Boğaz Komutanlığı, İstanbul, 24, 2. Baskı, s.284.

5 Tablo 3: Osmanlı Devletinin Çanakkale Cephesi ndeki Kayıpları Moorehead Erikson Sevkedilen asker sayısı Şehit Yaralı Kayıp Hastalıktan ölen Hastalanıp cephe gerisine gönderilen Toplam: Erikson un Osmanlı kaynaklarından derleyerek verdiği rakamlarda, muharebede şehit olanların sayısı tür. Muharebede sakat kalan ve kaybolanların sayıları ise sırasıyla 97.7 ve dir. Dolayısıyla şehit, sakat ve kayıpların toplamı civarında olmaktadır. Moorehead ın verdiği rakamlar da Erikson un rakamlarına yakın olmakla birlikte ilaveten hastalanarak ölenler ile cephe gerisine gönderilenlere ait bilgileri de ihtiva etmektedir. Moorehead, Gelibolu isimli kitabında Osmanlı tarafının kayıpları si şehit olmak üzere toplam olarak dur. Tablo 4. Çanakkale Savaşı nda Kayıplarımız (25 Nisan Ocak 1916) SUBAY ER Şehit Yaralı Kayıp/ Toplam Şehit Yaralı Kayıp/ Hava Hastalıktan Hastanelere Toplam Esir Esir Değişimi Ölen Gönderilen 25 Nisan-18 Kasım Kasım Kasım-8 Aralık Aralık Aralık Aralık-8 Ocak Toplam Toplam Farkı 5860 Genel Toplam Kaynak: Çanakkale Deniz Savaşları 1915, Çanakkale Boğaz Komutanlığı, İstanbul, 24, 2. Baskı, s.280. den derlenmiştir.

6 Liman Von Sanders in Türkiye de Beş Yıl isimli hatıralarını yayınladığı kitabında ise şehit sayısı 66.0, diğer zayiat ve toplam zayiat ise kişi olarak verilmiş, yaralıların 42.0 i iyileşerek cepheye gönderildiği belirtilmiştir 14. Çanakkale Boğaz Komutanlığı tarafından yayınlanan ve resmi bilgi ve belgelere göre düzenlenen tablodan görüldüğü üzere cephede şehit olanların sayısı, 589 u subay olmak üzere 57.0 civarındadır. Şehit, yaralı, kayıp ve esir olarak yitirilen subaylarımızın toplam sayısı ise dür. Düzeltilmiş rakamlarla Çanakkale Savaşı nda cephede şehit olan, yaralanarak veya hastalanarak ölen, kayıp/esir ve hava değişimi ile hastanelere gönderilenlerin toplamı yaklaşık civarındadır. Dolayısıyla Çanakkale Savaşı ndaki zayiatın bu sayının altında olması pek muhtemel değildir. Bütün veriler ve tahminler ışığında I. Dünya Savaşı ndaki zayiatın yaklaşık olarak 1/3 ünün Çanakkale cephesinde verildiği ve Çanakkale cephesine sevk edilenlerin ancak yarısının sağ salim döndükleri ifade edilebilir Çanakkaleli Şehitlerin Sosyo-Kültürel Analizi Çanakkale Cephesi nde verilen şehitlerin bölgelere göre dağılımı dikkate alındığında Batı bölgelerinin önemli bir ağırlığı olduğu göze çarpmaktadır. Bunun en önemli nedeni mesafenin yakınlığıdır. Çanakkale Cephesi ne sevk edilen askeri birliklerin önemli bir bölümü yakın bölgelerden asker almıştır. Nitekim oldukça kanlı çarpışmalara katılan 3. Kolordu ya bağlı 9. Tümen Çanakkale ve Balıkesir bölgesinden asker alımı yapmıştır. Bursa Jandarma Taburu ile 9. Tümen in de katıldığı Arıburnu ve Seddülbahir Çıkarması ile Kirte Muharebeleri nde şehit ve yaralılardan oluşan zayiat miktarı 30.0 civarındadır. Dolayısıyla muharebelerde verilen zayiatın bölgelere göre dağılımında en önemli belirleyicisi yoğun çarpışmalara katılan birliklerin asker alma bölgelerin hangi iller olduğu ve bu illerin nüfus yoğunluğudur. Genel Kurmay Başkanlığı, Balkan Harbi nden Kore Savaşı na kadar tüm şehitlerin künyelerini bu günkü idari bölünmeye göre düzenleyerek yayınlamıştır. Bu yayına göre 17 il binden fazla şehit vermiş olup, Veysi Akın tarafından yapılan derlemeye göre bu iller sırasıyla şöyledir: Bursa, Balıkesir, Konya, Kastamonu, Denizli, Manisa, Çanakkale, Ankara, Aydın, İzmir, İstanbul, Kütahya, Sinop, Çorum, Mersin, Antalya ve Bolu. Tablo 5: Çanakkale Savaşı nda En Çok Şehit Veren İller 16 İl Adı Şehit Sayısı İl Adı Şehit Sayısı İl Adı Şehit Sayısı Bursa 3735 Çanakkale 1787 Sinop 1488 Balıkesir 2717 Ankara 1772 Çorum 1333 Konya 2488 Aydın 1746 Mersin 1218 Kastamonu 2425 İzmir 1720 Antalya 1160 Denizli 2195 İstanbul 1624 Bolu 1064 Manisa 2174 Kütahya 1487 Çankırı Liman von Sanders, Türkiye de Beş Yıl, İstanbul, Burçak Yayınları, 1968, s İbrahim G. Yumuşak, Ottoman Loss of Human Capital in The Gallipoli Campaign, International Second Gallipoli Symposium, Avustralian National Universit, Canberra, April 23-25, 29, s Veysi Akın, Çanakkale Şehitleri, Yayınlanmamış Çalışma, 27, s. 20. den derlenmiştir.

7 Çanakkale nin savaş dönemindeki nüfus yoğunluğu fazla olmamasına rağmen en çok şehit veren iller arasında yer almasının şüphesiz en önemli nedeni, savaşın bu il sınırları içerisinde gerçekleşmesidir. Çanakkale den I. Dünya Savaşı nda verilen yaklaşık 2.0 civarındaki şehidin tamamına yakını Çanakkale cephesindedir. Çanakkale nüfusunun yaş arasındaki erkek Müslümanların sayısının 19.0 civarında olduğu dikkate alındığında, Çanakkale de yaşayan iktisaden faal, nispeten daha eğitimli genç nüfusun Çanakkale Savaşı nda yaklaşık olarak % 10 luk bir şehit zayiatı verdiği görülmektedir. Çanakkale Savaşı ndaki Çanakkaleli 1787 şehidin 293 ünün doğum tarihi belli olmadığı için kalan 1494 şehidin yaşlara göre dağılımı Grafik 1 de yer almaktadır. Grafikte görüldüğü gibi şehitlerin % 82 si 35 yaşın altında ve üstelik % 15 i ise 18 yaşın altındadır yaşın altındaki şehitlerin oranının % 36 olduğu bu dağılım, Denizlili şehitlerin dağılımı ile karşılaştırıldığında daha genç oldukları anlaşılmaktadır. Nitekim Veysi Akın ın yaptığı çalışmaya göre Denizlili şehitlerin 25 yaşın altında olanlar toplamın % 26 sını oluşturmaktadır 18. Grafik 1: Çanakkaleli Şehitlerin Yaşlara Göre Dağılımı Grafik 2: Çanakkaleli Şehitlerin İlçelere Göre Dağılımı 17 Çanakkale Savaşı nda şehit olan Çanakkalelilerin oransal dağılımı, Genelkurmay Başkanlığı nın yayını pdf dosyası olarak tarandıktan sonra ise word ve exell dosyalarına dönüştürülerek hesaplanmıştır. Bu dönüştürme esnasında gerekli düzeltmeler yapılmış olsa da, sınırlı bir hata payı olabileceği göz önünde tutulmalıdır. 18 Veysi Akın, Çanakkale Savaşı nda 11. Piyade Tümeni ve Denizlili Şehitler, Çanakkale I: Savaşı ve Tarihi, Ed. İ.G.Yumuşak, İBB Kültür AŞ Yayınları, İstanbul, 26, s.264.

8 Tablo 6: Çan Terzialan Köyü Çanakkale Şehitleri Sıra No: Adı Baba Adı Sınıf/Rütbe Doğum Yılı Ölüm Yılı Yaş Ölüm Yeri Askerlik Şb ALİ AHMET Piyade, Er Conk Bayırında BİGA 1361 BEKİR MEHMET Piyade, Er Arıburnu Muharebesi BİGA 1388 İLYAS HÜSEYİN Piyade, Er Conk Bayırında BİGA 1397 KASIM MEHMET Nizamiye, Er Sığındere Tahkimatın'da BİGA 1405 MEHMET İSMAİL Nizamiye, Er Teke Koyu Süngü Hücumunda MUSTAFA HÜSEYİN Nizamiye, Er Arıburnu Muharebesi BİGA Günümüz Çanakkale sinin idari sınırları içerisinde kalan ilçelere göre şehitlerin dağılımı incelendiğinde, dönemin en kalabalık nüfusuna sahip Biga nın en çok şehit veren ilçe olması doğaldır şehitten memleketi belli olanların % 37 sine tekabül eden 666 şehit Biga dan verilmiştir. Biga yı ise Lapseki, Ayvacık, Bayramiç, Ezine ve Çan ilçeleri izlemektedir (Grafik 2). Çanakkaleli şehitlerin köylere göre dağılımı incelendiğinde Lapseki Merkez Bucağa bağlı Çardak köyünden 30 askerin (25 i Arıburnu Muharebeleri nde) şehit olduğu ve bu sayının tüm köyler arasında en fazla şehit sayısını gösterdiği anlaşılmaktadır. Bu çalışmanın yazarının nüfusunun kayıtlı olduğu Çan a bağlı Terzialan Köyü ise resmi kayıtlara göre 6 şehit vermiştir. Ahmet oğlu Ali 14, Mehmet oğlu Bekir 22, Hüseyin oğlu İlyas 19, Mehmet oğlu Kasım 27, İsmail oğlu Mehmet 20 ve Hüseyin oğlu Mustafa 25 yaşında iken şehit olmuştur. Şehitlerin ölüm tarihleri karşılaştırıldığında aynı köyden iki askerin günü aynı gün ve cephede şehit oldukları görülmektedir. Çanakkaleli şehitlerin içerisinden en büyük orana sahip Bigalı şehitlerin bağlı oldukları bucaklara göre dağılımı incelendiğinde ise Merkez ilçeden sonra en çok şehidin sırasıyla Balıklıçeşme, Bakacak, Gümüşçay, Gündoğdu, Karabiga, Sinekçi ve Ağaköy den verildiği anlaşılmaktadır. Bu bucaklara bağlı olmayan köylerden şehit olanların oranı ise % 46 dır. Grafik 3: Bigalı Şehitlerin Dağılımı

9 Grafik 4: Çanakkaleli Şehitlerin Cephelere Göre Dağılımı Çanakkaleli şehitlerin cephelere göre dağılımı incelendiğinde en büyük zayiatın Arıburnu nda verildiği anlaşılmaktadır. Resmi kayıtlara göre Arıburnu nda şehit olan Çanakkaleli asker sayısı 712 dir. Bu sayı Çanakkaleli şehitlerin % 40 ına tekabül etmektedir ki hangi cephede şehit olduğu bilinmeyen 264 asker de hesaplamaya dahil edilirse bu oran daha da yükselmektedir. Bu veriler ışığında Çanakkaleli şehitlerin yaklaşık olarak yarısının Arıburnu nda hayatını kaybettiği ifade edilebilir. Arıburnu ndan sonra zayiat miktarına göre Seddülbahir, Sığındere, Soğanlıdere, Conkbayırı ve Kirte mevkileri sıralanmaktadır. Çanakkaleli şehitlerin % 18 ine tekabül eden 312 si ise yaralandıktan sonra tedavi gördükleri çeşitli hastanelerde hayatlarını kaybetmişlerdir. Çanakkaleli şehitlerin rütbelere göre tasnifi yapıldığında ise rütbesi tespit edilenlerin 1610 u Er olmak üzere 94 Onbaşı, 40 Çavuş, 8 Başçavuş, 3 Yedek Subay, 12 Teğmen ve 1 i Kıdemli olmak üzere 4 Yüzbaşı dan oluştuğu görülmektedir. Çanakkaleli şehitlerin isimlere göre dağılımı incelendiğinde ise % 13 ünün yani 233 ünün adı tek başına ya da ikili isim olmak üzere Mehmet olduğu anlaşılmaktadır. Mehmet ismini Ahmet, Mustafa, Ali, Hasan, Hüseyin, İsmail, Halil ve İbrahim izlemektedir. Bu 9 ismin toplam şehitlerin içinde yaklaşık olarak % 70 e tekabül ettiği dikkat çekmektedir. Denizlili şehitlerin isimlere göre dağılımında da benzer sonuçları görmek mümkündür. Denizlili şehitlerin % 14 ünün adı Mehmet olup bu ismi Ali, Hüseyin, İbrahim ve Osman isimleri takip etmektedir 19. Grafik 5: Çanakkaleli Şehitlerin İsimlere Göre Dağlımı 19 Veysi Akın, Çanakkale Savaşı nda, s

10 Sonuç Çanakkale Savaşı nda yitirdiğimiz insanlarımızın sayısı, yaş yapısı ve eğitim düzeyleri dikkate alındığında, o dönemi şartlarına göre bunun önemli bir kayıp olduğu ifade edilebilir. Eğitim düzeyi ve okumaya yazma oranı nispeten düşük bir nüfus yapısına sahip olan Osmanlı Devleti başta Çanakkale Savaşı olmak üzere I. Dünya Savaşı nın tüm cephelerinde şehit, sakat, kayıp ve esirlerin toplamından oluşan bir milyondan fazla kayıp vermiştir. Bu sayının biraz az veya fazla olması bu durumun vehametini değiştirmez. Ayrıca bu kayıplardan nüfusun en genç, aynı zamanda eğitimli kesiminin etkilenmesi ise daha önemli sonuçlar doğurmaktadır. Günümüz Türkiye sinin Çanakkale ili sınırlarında yer alan ilçelerin Çanakkale Savaşı nda verdiği toplam şehit sayısı dir. Çanakkale nüfusunun yaş arasındaki erkek Müslümanların sayısının 19.0 civarında olduğu dikkate alındığında, Çanakkale de yaşayan iktisaden faal, nispeten daha eğitimli genç nüfusun Çanakkale Savaşı nda yaklaşık olarak % 10 luk bir şehit zayiatı verdiği görülmektedir. Çanakkale cephesine sevk edilen askerlerin yaklaşık olarak yarısının sağ salim dönebildiği ve toplam zayiatın şehit sayısının 4 katı olduğu dikkate alındığında şehitlerle birlikte toplam zayiatın 10.0 e yakın bir sayı olduğu tahmin edilebilir. Bu zayiat miktarı ise Çanakkale de yaşayan yaş arasındaki Müslüman erkek nüfusun yarısına tekabül etmektedir. Çanakkale Savaşı nda Çanakkalelilerin verdiği zayiatın dağılımında ise nüfus yoğunluğu açısından oldukça yüksek bir düzeye sahip Biga ilçesinin birinci sırada yer aldığı, bu ilçeyi Lapseki ve Ayvacık ın takip ettiği görülmektedir. Çanakkalelilerin en çok şehit olduğu cephenin ise Arıburnu olduğu, şehitler içerisinde en çok Mehmet isminin aldığı ve 167 si dışındaki tüm şehitlerin Er rütbesinde olduğu anlaşılmaktadır. Sonuç olarak, subay zayiatının oldukça düşük olmasına rağmen, şehit olanların genel nüfusa göre daha genç ve eğitimli oldukları dikkate alındığında, Çanakkale savaşında şehit olan Çanakkalelilerin bu bölgenin beşeri sermaye potansiyelinin önemli ölçüde gerilemesine neden olduğu ifade edilebilir. Ancak her türlü zayiata rağmen bu zafer sayesinde kazanılan moral ve motivasyon, hem milli mücadele için önemli bir itici güç olmuş hem de Türkiye Cumhuriyeti nin kurucu kadrosunun etrafında Türk milletinin kenetlenmesine zemin sağlamıştır. KAYNAKLAR: Alan Moorehead, Gelibolu, Çev.Ali Cevat Akkoyunlu, Doğan Kitap, İstanbul, 20. Çanakkale Boğaz Komutanlığı, Çanakkale Deniz Savaşları 1915, İstanbul, 24. DİE, Osmanlı İmparatorluğu nun ve Türkiye nin Nüfusu , Ankara, DİE, Osmanlı Devletinin İlk İstatistik Yıllığı 1897, Ankara, İbrahim G. Yumuşak, Çanakkale Savaşı nda Yitirilen Beşeri Sermaye, Çanakkale I: Savaşı ve Tarihi, Ed. İ.G.Yumuşak, İBB Kültür AŞ Yayınları, İstanbul, 26. İbrahim G. Yumuşak, Ottoman Loss of Human Capital in The Gallipoli Campaign, International Second Gallipoli Symposium, Avustralian National University, Canberra, April 23-25, 29. Liman von Sanders, Türkiye de Beş Yıl, İstanbul, Burçak Yayınları, Lokman Erdemir, Bir Milletin Varoluş Destanı, Çamlıca Yayınları, İstanbul, Memduh Yaşa, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi , Akbank Yayını, İstanbul, Türk Silahlı Kuvvetler Tarihi, Osmanlı Devri Birinci Dünya Harbi İdari Faaliyetler ve Lojistik, X. Cilt, Genelkurmay Başkanlığı Yay., Ankara Veysi Akın, Çanakkale Şehitleri, Yayınlanmamış Çalışma, 27. Veysi Akın, Çanakkale Savaşı nda 11. Piyade Tümeni ve Denizlili Şehitler, Çanakkale I: Savaşı ve Tarihi, Ed. İ.G.Yumuşak, İBB Kültür AŞ Yayınları, İstanbul, 26.