Kurumsal Arivler. Bülent Karasözen. Giri

Transkript

1 Elektronik Gelimeler Inda Aratrma Kütüphaneleri Sempozyumu Bildirileri. (2003). Hazrlayanlar: Fatih Rukanc [ve bakalar]. Ankara: Ankara Üniversitesi, Kurumsal Arivler Bülent Karasözen Giri Kütüphaneler; özellikle ticari yaynevlerinden kaynaklanan dergi fiyat artlarndan uzun süredir ikayet etmektedirler. Ylda hakemlik sürecinden geçmi bilimsel makale dergide yaynlanmaktadr. Dünyada tüm kütüphanelerin yaynclara ödedikleri abonelik ücretleri hesaba katld3nda, bir makale $ a gelmektedir. [7] Basl dergiden elektronik dergiye geçiteki fiyat artlar eskisi kadar yüksek olmasa da, bu artlar halen sürmekte ve bu durumdan da kütüphane bütçeleri olumsuz olarak etkilenmektedir. Dünyann her tarafnda birçok kütüphane biraraya gelerek çeitli konsorsiyumlar oluturarak, yaynclara kar pazarlk güçlerini kuvvetlendirmekte ve daha fazla bilimsel yayna eriim sa3lamaktadrlar. Konsorsiyumlar bilimsel yaynclk dünyasn oldukça sarsarak, yeni bir düzenleme getirmitir. Ancak tüm bu giriimler ticari ve kurumsal dergi yayncl3nn tekelindeki akademik iletiim sisteminin, günümüz elektronik dünyasnda sa3lkl bir ekonomik yapya kavumas için yeterli olmamaktadr. 90 l yllarda bilgisayar a3larnn ve elektronik yayncl3n yaygnlamas, önceleri aratrmaclar arasnda fotokopi olarak da3tlan bilimsel yaynlarn, hakemlik sürecinden geçmemi sonbask metinleri, elektronik ortama tanmaya balamtr. Bu anlamda kurulan ilk elektronik önbask arivi, Paul Ginsparg n Los Alamos ta oluturdu3u yüksek enerji fizi3i alanndaki ArXiv dir Bu ariv u anda Cornell Üniversitesi ne tanm olup, fizik dnda; astronomi, matematik ve bilgisayar bilimlerini de içermektedir [8,13]. Bilimsel yaynlara bu tür eriim ekli bilim adamlar arasnda büyük bir kabul görmü ve ksa sürede çok sayda aratrmac yaynlarn bu tür arivlere göndermeye ve buradaki yaynlar kullanmaya balamtr. Arivde makale bulunmakta olup, her yl yeni makale eklenmekte ve günde ortalama defa kullanlmaktadr [7]. Böylelikle bir anda hzl ve çok yaygn bilimsel iletiim a3 oluturulmutur. Önbask arivlerinin bu denli yaygnlamasnda, birçok dalda hakemlik sürecinin uzun olmas ve basl dergi ortamndan kaynaklanan makalelerin yaynlanma sürelerinin uzun zaman almas gibi nedenler etkin olmutur. Kurumsal arivler; ö3retim üyelerinin ve aratrmaclarn bilimsel yaynlarn daha çok kiiye ulatrmak amacyla kiisel WEB sayfalarna, bölüm veya disiplin temelli elektronik önbask arivlerine koyma çabalar, kütüphanelerin geleneksel yayncllarn uyguladklar ekonomik modellerden duyduklar rahatszlk ve elektronik yaynclkla birlikte bilgisayar a3larnn yaygnlamas ve böylece, bilgiye daha kolay Prof.Dr.Bülent Karasözen ODTÜ Kütüphane ve Dokümantaston Daire Bakandr. bulent@metu.edu.tr 1

2 eriilebilinmesin sonucu oluan yeni bir giriimdir. Bunlarn en önemlisi MIT ve HP nin birlikte oluturduklar Dspace dir [1,15,16]. Bunu California Digital Library e-scholarly Repository [9], Knowledge Bank of Ohio State University [12] gibi di3er giriimler izlemektedir. Kurumsal arivlerin dnda Kansas Üniversitesi nin giriimiyle oluturulan NEAR (National Electronic Article Repository) gibi ulusal arivleme giriimleri yansra, Hollanda da oluturulan ARNO (Academic Research in Networking Online) gibi konsorsiyal arivleme örneklerine de rastlamak mümkündür [10]. Kurumsal arivlerin do3u nedenlerini anlayabilmek için, çeitli bilim dallarnda bigiye eriim ekillerindeki farkllklara bakmakta yarar vardr. Bu ba3lamda, Amerika da rasgele olarak üniversitelerden seçilen aratrmacyla, kimya, biyoloji, mühendislik, kognitif bilimler ve psikoloji, matematik, bilgisayar bilimleri, fizik ve astronomi alanlarnda elektronik önbask arivlerinin kullanmyla ilgili yaplan anket oldukça ilginç sonuçlar vermekte [8]: Toplam olarak aratrmaclarn %18 inin elektronik önbask arivlerini kullandklar, %82 sinin ise hiç önbask arivi kullanmad3 ortaya çkmtr. Önbask arivlerinin en çok kullanld3 alan olarak % 54 le fizik ve astronomi gelmekte, bunu %29 la matematik ve bilgisayar bilimleri, %7 ile mühendislik, kognitif bilimler ve psikoloji, %4 le biyoloji izlemektedir. Kimya da ise önbask arivi olmad3 için hiç kullanlmaktadr. Kimya alannda yaynclarn telif hakk ve benzeri konularda uyguladklar kstlayc kurallar ve ambargo uygulamalar, patent kullanmnn yaygn olmas, bu alanda ücretin eriim modellerinin oluturulmasna engel tekil etmektedir. En çok kullanlan son bask arivi % 70 oranla ArXiv, bunu %3.7 ile PubMed izlemektedir. Ayrca elektronik önbask arivlerindeki yaynlara dergilerden yaplan atf oranlar en yüksek olan alan %14.5 ile yüksek enerji fizi3i, en az ise % 0.95 ile matematiktir. Ancak önbask arivleri içindeki yaynlarn birbirlerine yaptklar atf oran ( online atf ) dergilerdeki atf orannn 20 kat kadardr. Disiplin temelli di3er önbask arivleri olarak ekonomi deki RePEc(Research Papers in Economics) Kognitif bilimler deki Cog Prints bilgisayar bilimlerindeki NCSTRL(Networked Computer Science Technical Reference Library) örnek olarak verilebilir. Elektronik önbask arivlerinin, basl ortamda önbask gelene3i olan fizik, matematik ve bilgisayar bilimleri gibi alanlarda yaygnlat3 ve önem kazand3, ancak böyle bir gelece3e sahip olmayan örne3in kimya gibi alanlarda yetersiz kald3 görüünden hareketle, kurumsal arivlerin oluturulmas gereklili3i vurgulanmaktadr. Önbask arivlerinin yaygnlamasndaki en büyük etken hiç üphesiz WEB olmutur. Önbask arivleri dnda birçok aratrmac u anda kiisel WEB sayfalarna, makalelerini, ders notlarn ve benzer di3er aratrma materyallerini koymakta ve bunlar di3er aratrmaclarn serbest eriimine sunulmaktadr. Bu tür giriimler tekelci yaynevi politikalarndan ençok zarar gören kütüphanecilerin de harekete geçmesine öncülük etmitir. Amerikan Aratrma Kütüphaneleri Birli3i ARL 1998 ylnda akademik iletiim a3nda bilimsel bilginin yaygnlamasna engel olan, çoktan ekonomik olmaktan çkm ticari ve bilimsel dernek yaynevlerinin tekelinde olan bilimsel yaynclk dünyasnda yeni bir seçenek oluturmak için SPARC (The Scholarly 2

3 Publishing and Academic Resources Coalition) giriimini balatmtr. Bu çerçevede baz ucuz alternatif dergiler yaynlanmaya balanmtr. Bunlarn en baarl örne3i olarak Elsevier in Tetrahedron dergisine alternatif olarak yaynlanan Organic Letters dr. Yllk abonelik ücreti Tetrahedron un dörttte biri olan Organic Letters kuruluundan dört yllk gibi ksa bir süre içinde impact factoründe Tetrahadon dergisinin önüne geçmitir. Dünyada 270 kuruluun üye oldu3u SPARC n amac kütüphaneciler, üniversite yöneticileri ve bilim adamlaryla birlikte bilimsel bilgiye eriimde yeni modeller yaratmak, üniversiteleri ve aratrma kurulularn bu konuda bilinçlendirmektir ylnda aralarnda ANKOS un da üyesi oldu3u SPARC n Avrupa temsilcili3i kurulmutur. SPARC n son önemli giriimi ise disiplin temelli önbask arivleri, aratrmaclarn WEB sayfasyla balayan bilimsel yaynlara serbest eriim modellerini bir adm daha ileri götürmek ve bu amaçla kurumsal arivlerin kurulmasna önayak olmaktr. SPARC n bu konudaki görülerine bu konuyla ilgili geni raporda [3], ilgili di3er sunum [2] ve makalelerde [4,6] verilmektedir. Kurumsal arivler, bir kurumun, örne3in üniversite veya aratrma enstitüsünün tüm bilimsel ve entellektüel ürünlerinin arivlendi3i, di3er kurum ve kiilerin serbestçe eriebilecekleri saysal bilgi kaynaklar olarak tanmlanabilir. Kurumsal arivlerin iki ana amacndan birini bilginin yaylmasn kstlayan u andaki akademik iletiim sistemlerinde yeni bir model yaratmak, di3erini ise kurumun ve aratrmaclarn daha iyi tannmasnn sa3lanmas ve dolaysyla prestijinin arttlmas olarak tanmlamak mümkündür. Dspace projesi çok ksa sürede tüm dünyada popüler olmu ve MIT ye büyük bir prestij sa3lamtr. Bu tür giriimler ayn zamanda SPARC n da önemini arttrmaktadr. Akademik iletiim aa3daki dört ana ö3eden olumaktadr: Bilimsel aratrmann veya fikrin önceli3inin sa3lanmas, kayda geçmesi, Aratrma kalitesinin ve de3erinin kantlanmas, Aratrmann sonucundan bilim dünyasnn haberdar edilmesi, Bilimsel bilginin ileride de kullanlabilmesi için arivlenmesi. Ru andaki basl ve elektronik dergi yaynclk modelinde bu dört fonksiyon birbirinden ayrlmaz ekilde toplanm durumdadr. Yaynevlerinin tekelci konumlar da bundan kaynaklanmaktadr. Bu model, yaynn üretilmesi, hakemlik ve yaynlarn da3tlmas gibi süreçlerin birbirine sk skya ba3l oldu3u bütünleik bir yapya sahip ve bilimsel dergi fiyatlarnn artmasndaki en büyük etken olarak görülmektedir. Bilgisayar teknolojilerinin çok geliti3i dünyamzda artk ekonomik olmayan bu modelden yaynevleri bir türlü vazgeçmemekte, basl ve elektronik dergiler için birlikte fiyat vermek konusunda srar etmekte, eskiden altklar karlarn sürdürmeye çalmaktadrlar. Yaynevlerinin bilimsel bilgilerin yaygnlatrlmas ve saklanmas konusunda yllardr önemli rol oynadklar ve katkda bulunduklar kabul edilmekle birlikte, bu sistemin artk ekonomik olmayan ve etkinli3ini yitirmi bir sistem oldu3u konusunda fikir birli3i vardr. Özellikle, bilimsel aratrmalar sürdürmek için hiç bir ek ücret almayan bilim adamlarnn aratrma sonuçlarnn yaynland3 makalelere, 3

4 kütüphanelerin oldukça yüksek ücretler ödeyerek erimeye mecbur braklmas, tüm dünyada üniversitelerin hakl tepkisine neden olmaktadr. Kurumsal arivlerin çk noktas, yukarda belirtilen akademik iletiimin dört ana fonksiyonunun elektronik ortamda artk birbirinden ayrlabilece3i ve bunun daha ekonomik ve etkin bir model oluturaca3dr. Bu modelin hareket noktas, bilimsel bilginin içeri3i ile sunumunun birbirinden ayrlabilece3i görüünden kaynaklanmaktadr. Üniversitelerin bilimsel yaynlar çok sayda dergiye da3lmakta ve kurumun de3eri açk seçik ortaya çkmamaktadr. Ru andaki yaynclk modeli, akademik iletiimde bilimsel bilgilerin yaygnlamasn engellemektedir. Kurumsal arivler, yaynevlerinin tekelci konumlarnn krlmasnda önemli bir rol oynayabilir. Arivlere konacak materyaller arasnda bilimsel yaynlarn önbasklar, devam etmekte olan çakmalar, hakemden geçmi makaleler, kitaplar, ders notlar, veri setleri, konferans makaleleri, elektronik tezler, foto3raflar, bilgisayar programlar, videolar, ve somut eserler yer alabilir. Kurumsal arivler, bilimsel bilginin daha hzl ve daha çok kiiye ulatrlmasn, yeni bilimsel bulularda önceli3in kantlanmasn, yaynlara daha çok atf yaplmasn ve son olarak, aratrmaclarn ve kurumlarnn prestijlerinin artmasn sa3lamaktadr. Kütüphaneler kurumsal arivler aracl3yla, akademik iletiim zincirinde ö3retim üyeleriyle ibirli3i yaparak, dergi aboneliklerinden gelen mali yükün azaltlmasna katkda bulunabilirler. Yaynevleri genellikle kurumsal arivlerin gelimesinden kayg duymaktadrlar. Ancak APS nin (American Physical Society) ve ArXiv le yürütmekte oldu3u ortaklk gibi olumlu yaklamlara da rastlamak mümkündür [5]. Bilimsel bilgi elektronik olarak çeitli ekillerde ve yerlerde saklanabilir ve farkl yerlerden, farkl yazlmlar kullanarak eriilebilinir. Bunun temelinde içeri3in oluturulmas için gerekli olan metadata tasarm ve bu metadatalarn birbirleriyle anlaabildikleri, iletiim halinde olmalarn sa3layan ve karlkl ilerlilik olarak tanmlanan interoperability kavram yatmaktadr. Açk Arivler; (Open Archives) OAI giriiminin ana amac da dünyada çok saydaki da3nk, birbirlerinden farkl saysal ortamda sakl materyale, farkl eriim yazlm ve standartlarna sahip kullanc ve kurumlar arasnda iletiim kurmak, bunun için gerekli teknik altyapy sa3lamaktr. Kurumsal arivler bu nedenle Açk Arivler giriimi ile çok yakndan ilgilidir. Kurumsal arivlerin geliimi, Açk Arivlerin çalmalarnn hzlanmasna ve önem verilmesine neden olmutur. Kurumsal arivlerdeki yaynlara di3er kii ve kurumlar tarafndan kolaylkla eriilebilinmesi için belirli teknik altyapnn oluturulmasnda Açk Arivler in metadata ve karlkl ilerlik (interoperability) standartlar büyük önem tamaktadr. Her ariv kendi koydu3u içerikle interoperability standartlar çerçevesinde iletiim sa3layarak, tarama yapan kullancnn ek bir yazlm kullanmasn ortadan kaldrmaktadr. Yüzbinlerce ariv, çok sayda arivleme ekli ve çok çeitli materyalin arivlendi3i ve bunlara herkesin erimesinin amaçland3 gözönüne alnrsa, karlkl iletiimi mümkün oldu3u kadar az standarta ba3layan altyapnn ne kadar önemli oldu3u görülmektedir. Kurumsal arivlerdeki en önemli ilkelerden biri, arive konulan materyalin ola3anüstü bir durum olmadkça sonradan arivden çkartlamamasdr. Ayrca tüm materyalin açk eriime sunulmas art olmamkla beraber, hangi materyale açk eriimde ulalabilece3i hakknda kurumlar kontrol mekanizmas oluturabilmektedirler. 4

5 Kurumlar, arivlerdeki materyalin uzun süre saklanmasn ve açk eriime sunmay üstlenmelidirler. Uzun süreli saklama ve açk eriim birbirine çok ba3ldr. Di3er önemli bir konu da eletronik ortamda bilimsel materyalin uzun süre saklanabilirli3inin sa3lanmas, yani arivleme konusudur. Bu konuda üzerinde anlama sa3lanm bir standart olmasa da, birçok kurum tarafndan çalmalar sürdürülmekte ve ortak projeler üretilmektedir. Açk arivler giriimi, e3itim ve aratrmay desteklemek amacyla, internet üzerindeki her türlü bilgiye herhangi bir ücret ödemeden eriim anlamnda, kütüphanecilik alannda bir kavram haline gelmitir. Bu çerçevede ARL, 2002 ylnda BOAI (Budapest Open Archives Initiative) ile birlikte gerekli tantm yapmak için bir dizi konuma, seminer ve konferans düzenlemitir. Kurumsal arivlerin ekonomik olup olmayacaklarn imdiden kestirebilmek oldukça güçtür. Ancak kurumun gerekli teknik ve örgütsel altyapy oluturarak, ö3retim üyelerinin katlmn sa3lamas gereklidir. Bu konuda kütüphanecilere ve üniversite yöneticilerine önemli görevler dümektedir. Ö3retim üyelerinin bu konudaki e3ilimlerini ö3renebilmek üzere yaplan aratrmalarn sonuçlarna göre, genç ö3retim üyeleinin kurumsal arsivlere katkda bulunmaya hazr oldu3u, yal veya teknolojiyi sevmeyenlerin ise ilgi duymadklar, büyük bir ço3unlu3un ise katkda bulunmay arzu ettikleri ancak zaman bulamadklar ortaya çkmtr. Bunlarn dnda eriim politikalarnn belirlenmesi, kullanlacak metadata türlerini, aratrmaclardan yaynlarna serbest eriim için ihtiyaç duyulan belgelerin alnmasn gereklidir. Ariv di3er kurumlara örnek tekil edecek ekilde tantlmal ve elde edilen deneyimler aktarlmaldr. Kurumsal ariv giriimlerinden baz örnekler: Dspace, MIT (Massachusete Institüte of Technology) ise HP (Hewlet Packard) tarafndan gelitirilen bir projenin ürünü olarak oluturulan kurumsal arivdir. MIT de ylda bilimsel yayn üretilmekte ve projenin yllk personel, bilgisayar yazlm ve donanm giderleri $ civarnda tahmin edilmektedir. Ancak bu MIT nin yaynevlerine ödemekte oldu3u dergi abonelik ücretleri karsnda çok ufak bir miktar tekil etmektedir. Projenin sonunda oluturulacak olan yazlm di3er kurumlar da kullanabileceklerdir. MIT ayrca Dspace projesinden elde etti3i deneyimleri di3er üniversitelerle paylamak istemekte ve onlarn da katlmn tevik etmektedir[1,15]. California Digital Library (CDL) e-scholarly Repository de benzer amaçlara sahip ve Açk Arivler protokolünü kullanmaktadr [9]. Ohio State University s Knowledge Bank ise daha çok uzaktan ve sürekli e3itime yönelik ve ayrca OhioLink konsorsiyumu ile birlikte kurumsal ariv gelitirme projeleri bulunmakta [12]. Kurumsal arivlerin elektronik önbask arsiv uygulamalar: Kaliforniya Teknik Üniversitesi, Nottingham, Glasgow üniversiteleri daki OAI metadata hasatlama protokolüyle uyumlu ücretsiz elektronik arivleme yazlmlarn kullanarak arivleme çalmalar sürdürmektedir [3, 14]. 5

6 Benzer kurumsal ariv projeleri çeitli ülkelerde de gelitirilmektedir; Kanada üniversitelerin ortaklaa balattklar The CARL Institutional Repositories Pilot Project Vngiltere deki sekiz üniversite tarafndan desteklenen SHERPA (Securing a Hybrid Environment of Research Preservation and Access) projesi [11]. Avustralya Ulusal Üniversite ASU tarafndan balatlan ulusal elektronik ön bask arivi oluturma projesi [14]. ARNO (Academic Research in the Netherlands Online ylnda Hollanda da balatlm bir projedir. Amac üniversitelerdeki da3nk saysal arivlere Açk arivlerin interoperability standartlar çerçevesinde eriimi sa3lamaktr [10]. Kurumsal arivlere ABD de büyük önem verilmekte; üniversite yöneticileri projelere destek bulmak ve kurum içinde gerekli örgütlenmenin kurulabilmesi için önderlik etmektedirler. Bu konuda 18 Ekim 2002 de Washington da SPARC, ARL ve CNI (Coalition of Networked Information) tarafndan düzenlenen konferansa kii katlm, kurumsal arivlerle ilgili projeler, sorunlar tartlmtr. Kurumsal arivler, yukardaki örneklerde de görüldü3ü gibi, her kurumun yapsndan kaynaklanan fakllklar göstermektedir. Sonuç olarak kurumsal arivlerin bilimsel bilginin daha yaygn ve etkin kullanmnda önemli bir gelime sa3layaca3; var olan yaynclk sistemini tamamlayc bir konuma gelece3i tahmin edilmekte ve bu açdan büyük ümitler ba3lanmaktadr. Kurumsal arivlerin tüm dünyada yaygnlamas, açk eriim ve bilgi paylamn destekleyen bir kültürün olumasna ba3ldr. Kaynakça [1] S. Atwood, MIT s Superarchive, An MIT Enterprise Technology Review, December 2002/ January 2003, [2] B. Buckholtz, Gaining independence through Institutional Repositories, 2nd Workshop on the Open Archives Initiative (OAI):Gaining independence with e-prints archives and OAI,Cern, October, 2002, [3] Crow, The Case for Institutional Repositories: A SPARC Position Paper, [4] Crow, SPARC Institutional Repository Checklist & Resource Guide, [5] M. Doyle, Peer-review s future in a world of open archives, The APS Point of View,2001, rencies/doyle.ppt 6

7 [6] R. K. Johnson, Institutional Repositories Partnering with Faculty to Enhance Scholarly Communication D-Lib Magazine, November 2002, Volume 8 Number 11 [7] S. Harnad, The Self-archiving Initiative, Nature WEB Debates, 2001, [8] I. Lawal, Scholarly Communication: The Use and Non-Use of E-Print Archives for the, Dissemination of Scientific Information, Issues in Science and Technology Librarianship, Fall 2002, [9] J. Ober, California Digital Library, 2nd Workshop on the Open Archives Initiative (OAI): Gaining independence with e-prints archives and OAI, Cern, October, [10] T.A. Peters, Digital Repositories: Individual, Discipline-based, Institutional, Consortial, or National? The Journal of Academic Librarianship, Volume 28, Number 6, pp , 2002 [11] S. Pinfield, Creating Institutional Repositories, ac. uk/ documents/sp_jisc-cni_020626/sp_jisc-cni_ ppt [12] S. A. Rogers, Developing an Institutional Knowledge Bank at Ohio State University: From Concept to Action Plan, 2002, state. edu/ KBinfo/ [13] D.Rusch-Feja, The Open Archives Initiative and the OAI Protocol for Metadata Harvesting: rapidly forming a new tier in the scholarly communication infrastructure, ALPSP, Learned Publishing, Volume 15, No. 3, 2002, pp , alpsp/ /v15n3/contp1-1.htm [14] C. Steele, E-prints: the future of scholarly communication. /incite/2002/10/eprints.html [15] R. Tennant, Institutional Repositories, Library Journal, 9/15/ A242297&publication=libraryjournal [16] J.R. Young, Superarchives' Could Hold All Scholarly Output, Online collections by institutions may challenge the role of journal publishers, The Chronicle of Higher Education, July 5, 2002, 7

8 8