T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2611 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1579 F NANSAL EKONOM

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2611 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1579 F NANSAL EKONOM Yazarlar Doç.Dr. Asl AFfiAR (Ünite 1, 4-5) Yrd.Doç.Dr. Nuray SLAT NCE (Ünite 2) Yrd.Doç.Dr. Bengül GÜLÜMSER ARSLAN (Ünite 3, 6) Doç.Dr. Nilgün ÇA LARIRMAK USLU (Ünite 7) Yrd.Doç.Dr. Feride H. BAfiTÜRK (Ünite 8) Editör Prof.Dr. Muharrem AFfiAR ANADOLU ÜN VERS TES

2 Bu kitab n bas m, yay m ve sat fl haklar Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Ö retim tekni ine uygun olarak haz rlanan bu kitab n bütün haklar sakl d r. lgili kurulufltan izin almadan kitab n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay t veya baflka flekillerde ço alt lamaz, bas lamaz ve da t lamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN Ö RET M TASARIM B R M Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yard mc s Yrd.Doç.Dr. rem Erdem Ayd n Ö retim Tasar mc lar Prof.Dr. Cengiz Hakan Ayd n Yrd.Doç.Dr. Evrim Genç Kumtepe Grafik Tasar m Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Ö r.gör. Nilgün Salur Dil Yaz m Dan flman Doç.Dr. Emine Kolaç Grafikerler Ayflegül Dibek Hilal Küçükda aflan Aysun fiavl Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Ö r.gör. Cemalettin Y ld z Dizgi Aç kö retim Fakültesi Dizgi Ekibi Finansal Ekonomi ISBN Bask Bu kitap ANADOLU ÜN VERS TES Web-Ofset Tesislerinde adet bas lm flt r. ESK fieh R, A ustos 2013

3 çindekiler iii çindekiler Önsöz... vii Finansal Sistem ve flleyifli... 2 REEL VE F NANSAL SEKTÖR AYIRIMI... 3 F NANSAL S STEM VE UNSURLARI... 5 Fon Arz Edenler... 6 Fon Talep Edenler... 7 Finansal Arac lar... 8 Finansal Araçlar... 9 Yasal ve Kurumsal Düzenlemeler... 9 F NANSAL S STEM N FONKS YONLARI Tasarruflar Art rma Fonksiyonu Ödeme Fonksiyonu Likidite Fonksiyonu Kredi Fonksiyonu Servet Biriktirme Fonksiyonu Politika Oluflturma Fonksiyonu Risk Yönetimi ve Kontrolü Fonksiyonu Enformasyon Fonksiyonu F NANSAL S STEM N filey fi Do rudan Finansman Dolayl Finansman F NANSAL P YASALAR Organize ve Organize Olmayan Piyasalar Para ve Sermaye Piyasalar Birincil ve kincil Piyasalar Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Finansal Araçlar F NANSAL ARAÇLARIN ÖZELL KLER PARA P YASASI ARAÇLARI Hazine Bonosu Mevduat Sertifikas Finansman Bonosu Repo Ticari Senetler SERMAYE P YASASI ARAÇLARI Hisse Senetleri Hisse Senetlerinde De er Tan mlamas Hisse Senetlerinin Ekonomik fllevleri Hisse Senedinin Türleri Hisse Senetleri Getirileri Hisse Senedinin Zayi Olmas ve Zamanafl m Tahviller Tahvil Türleri ÜN TE 2. ÜN TE

4 iv çindekiler Tahvillerde De er Tan mlamalar Kâr Zarar Ortakl Belgeleri (KOB) Kat lma ntifa Senetleri Gelir Ortakl Senetleri (GOS) Varl a Dayal Menkul K ymetler (VDMK) Banka Bonolar ve Banka Garantili Bonolar Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Yararlan lan nternet Adresleri ÜN TE 4. ÜN TE Finansal Arac l l k ve Finansal Düzenleme...56 F NANSAL ARACILAR Bankalar Banka D fl Mali Arac lar DÜZENLEY C VE DENETLEY C KURUMLAR Bankac l k Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK) Sermaye Piyasas Kurulu (SPK) Hazine Müsteflarl Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankas (TCMB) Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu (TMSF) Tasarruf Mevduat ve Kat l m Fonu Sigortas Meslek Birlikleri Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Yararlan lan nternet Adresleri Faiz ve Faiz Oranlar n n Belirlenmesi FA Z N ANLAM VE ÖNEM Faiz ve Önemi Faiz Oran Kavram FA Z ORANLARININ BEL RLENMES Klasik Faiz Teorisi Likidite Tercihi Teorisi Ödünç Verilebilir Fonlar Teorisi FA Z ORANLARININ YAPISI Faiz Oranlar n n Risk Yap s Faiz Oranlar n n Vade Yap s Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar

5 çindekiler v Paran n Zaman De eri ve Faiz Oranlar PARANIN ZAMAN DE ER VE MAL YET FA Z KAVRAMI VE FA Z TÜRLER Nominal Faiz Oran - Reel Faiz Oran Risksiz Faiz Oran Efektif Faiz Oran Basit Faiz Bileflik Faiz BAS T FA Z HESAPLAMALARI Basit Faiz Tutar n n Hesaplanmas Basit Faizde Gelecek De er Hesaplanmas Basit Faizde Bugünkü De er Hesaplanmas B LEfi K FA Z HESAPLAMALARI Bileflik Faizde Gelecek De er Hesaplanmas Bileflik Faizde Bugünkü De er Hesaplanmas Y lda Birden Fazla Faiz Ödenmesi Durumunda Bileflik Faizde Gelecek De er Hesaplanmas Y lda Birden Fazla Faiz Ödenmesi Durumunda Bileflik Faizde Bugünkü De er Hesaplanmas ANÜ TE HESAPLAMALARI Anüitelerin Bugünkü De eri Anüitelerin Gelecek De eri Peflin Anüiteler Devaml Anüiteler Geciktirilmifl Anüitelerin Bugünkü De eri Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Döviz Piyasalar ve Döviz Kuru Riski Yönetimi DÖV Z KURU DÖV Z P YASASI DENGES VE DÖV Z KURU S STEMLER Uzun Dönem Denge Döviz Kurunun Belirlenmesi D fl Ticaret Ak mlar Yaklafl m Sat n Alma Gücü Paritesi Teorisi K sa Dönem Denge Döviz Kurunun Belirlenmesi Faiz Paritesi Yaklafl m Döviz Kuru Sistemleri DÖV Z KURU R SK YÖNET M VE TÜREV filemler Döviz Kuru Riski Türev (Vadeli) Piyasa fllemleri Forward Sözleflmeler Vadeli fllem (Futures) Sözleflmeleri Opsiyon Sözleflmeler Swap Sözleflmeler Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar ÜN TE 6. ÜN TE

6 vi çindekiler 7. ÜN TE 8. ÜN TE Finansal Getiri ve Risk G R fi GET R VE GET R N N ÖLÇÜMÜ Tarihi Getiri Beklenen Getiri R SK VE R SK N ÖLÇÜMÜ Riskin Tan m ve Önemi Risk Türleri Riskin Ölçülmesi Portföy Riski Portföyün Standart Sapmas Beta Katsay s Özet Kendimizi S nayal m Yaflam n çinden Okuma Parças Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Finansal Varl k De erlemesi F NANSAL VARLIK TALEB N ETK LEYEN FAKTÖRLER Servet Beklenen Getiri Risk Likidite Bilgi Edinme Maliyeti H SSE SENED DE ERLEMES Kâr Pay (Temettü) skonto Modeli Fiyat/Kazanç Oran Modeli Piyasa De eri/defter De eri Oran Modeli TAHV L DE ERLEMES Birincil Piyasada De erleme kincil Piyasada De erleme Tahvil De erlemesinde Süre (Duration) Yaklafl m TAHV LDE DERECELEND RME Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan Kaynaklar Ek Ek Ek Ek

7 Önsöz vii Önsöz Bilindi i gibi istikrarl bir büyüme ve geliflmenin sa lanmas bütün ekonomilerin temel hedeflerinden birisidir. Ekonomik geliflme bir süreci ifade eder ve sürecinin önemli faktörlerinden birisinin finansal iliflkiler ve ifllemler oldu u konusunda, iktisat literatüründe genel bir kabul bulmaktad r. Çünkü etkin iflleyen bir finansal ekonomik yap, tasarruflar için do ru kullan m alanlar n n oluflmas na ve fonlar n kullan m etkinli i ve süreklili inin gerçeklefltirilmesine hizmet etmektedir. Günümüz ekonomilerinin önemli özelliklerinden birisi, yat r m ve tasarruf kararlar n verenlerin genelde farkl ekonomik birimler olmas d r. Ekonomik iflleyifle ba l olarak, farkl birimler taraf ndan yap lan tasarruflar n yine farkl birimler taraf ndan yap lan yat r mlara aktar lmas ifllevi, finansal sistem arac l yla gerçekleflmektedir. Finansal sistem ise, bir ekonomide belli kifli ve kurumlar n, piyasalar n, araçlar n ve organizasyonlar n, beraberce çeflitli finansal fonksiyonlar yerine getirmek üzere, bir araya gelmeleri sonucunda oluflan bir bütündür. Finansal sistemin fonksiyonlar n gere i gibi yerine getirebilmesi, yani tasarruflar ile yarat lan kaynaklar n verimli alanlara aktar labilmesi, o sistemin etkinli i ve geliflmifllik düzeyi ile ilgilidir. Bu ba lamda ekonominin finansal iliflkilerinin ele al nd ve yani ekonominin finansal boyutunun analiz edildi i yap n n iflleyifli ayr bir öneme sahiptir. Finansal Ekonomi olarak isimlendirilmifl olan elinizdeki kitap, bu yap n n iflleyifli ve analizine yönelik haz rlanm flt r. Kitap içeri i itibariyle ö rencilere, içinde bulunduklar ekonominin finansal ilifliklerinin analiz edebilme yetene i kazand rmaya yöneliktir. Ayr ca mezuniyet sonras istihdam edilebilecekleri alanlardan birisi olan finansal sektörün iflleyiflinin ve özelliklerinin bilinmesi, kendi pozisyonlar n flimdiden ayarlayabilmeleri anlam nda, ö rencilerimize katk sa layaca inanc nday m. Bize kitab n yaz lmas olana n sunan Anadolu Üniversitesi Rektörü Say n Prof. Dr. Davut AYDIN a öncelikli bir teflekkürü borç bilirim. Ayr ca kitab n yaz lmas ndaki üstün çabalar ndan dolay yazar arkadafllar ma da çok teflekkür ediyorum. Elinizdeki kitap, yaz m ndan tasar m na, grafikten, test araflt rmas na ve dizgiye kadar bir süreç içinde tamamlanm flt r. Bu süreç içinde yer alan bütün eme i geçenlere de teflekkürü borç biliriz. Bafllang c ndan sonuna kadar bir çaba, özveri ve heyecan n ürünü olan kitab n, bütün ö rencilerimize yararl olmas n diliyorum. Editör Prof.Dr. Muharrem AFfiAR

8 1F NANSAL EKONOM Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Reel ve finansal sektörleri ay rt edebilecek; Finansal sistemin unsurlar n aç klayabilecek; Finansal sistemin fonksiyonlar n listeyebilecek; Finansal sistemin iflleyiflini aç klayabilecek; Finansal piyasalar n türlerini aç klayabilecek bilgi ve beceri kazanabileceksiniz. Anahtar Kavramlar Reel ve finansal sektör Finansal sistem Sermaye piyasas Finansal araç Para piyasas Do rudan ve dolayl finansman çindekiler Finansal Ekonomi Finansal Sistem ve flleyifli REEL VE F NANSAL SEKTÖR AYIRIMI F NANSAL S STEM VE UNSURLARI F NANSAL S STEM N FONKS YONLARI F NANSAL S STEM N filey fi F NANSAL P YASALAR

9 Finansal Sistem ve flleyifli REEL VE F NANSAL SEKTÖR AYIRIMI Mal ve hizmetlerin üretimi, tüketimi, al m ve sat m, bunlar karfl l nda yap lan ödemeler, borç alma, borç verme, yat r m gibi ekonomik faaliyetler genel ekonomik yap içinde gerçekleflmektedir. Bunlardan üretim, tüketim, de iflim, reel yat r mlar gibi olanlar reel sektörü ilgilendirirken, finansal nitelikte olan varl klar n üretim ve de iflimi ise finansal sektörün konusunu oluflturmaktad r. Reel sektör (reel kesim), ekonominin tar m, sanayi ve hizmetler ana sektörlerinde üretici ve tüketici konumundaki ekonomik birimlerin tümünü temsil eden kesimdir. Bu kesimin ihtiyaç duydu u fonlar finansal sektör taraf ndan toplan r ve reel sektöre kulland r l r. Bu süreçte finansal sektör ve finansal iliflkilere önemli bir rol düflmektedir. Piyasa ekonomilerinde reel sektörün iflleyifli mal, hizmet ve parasal ak mlar n birlikte gerçkeleflmesini gerektirmektedir. Bu durumu afla da flekil 1.1 yard m yla ve üç aflamal olarak aç klamaya çal flal m. Birinci aflama mal ve hizmet ak m d r. Bu ak m n bafllang ç noktas n hane halk ve iflletmeler oluflturur. kinci aflama devletin yer ald, vergiler ile mal hizmetlerin oluflturdu u bir süreçtir. Üçüncü aflamada ise d fl alem iliflkileri yer almaktad r. Hane halk üretim için gerekli üretim faktörlerini (sermaye, emek) firmalara sa lamaktad r. Firmalar ise hane halk için tüketim mallar sa lamakta, hane halk ise bu mallar sat n almaktad r. Mal ve hizmet ak m hiç durmadan devam ederken ters yönlü bir ak m da ayn flekilde devam etmektedir. Bu ak m para ve harcama ak m d r. Bu ak mda hane halk n n üretim kayna olarak verdi i sermaye ve emek karfl l nda ters yönlü ücret ve faiz hane halk na gelmektedir. Bu hane halk n n gelirlerini oluflturur. Buna gelir ak m da denilebilir. Di er taraftan firmalar ürettikleri mallar hane halk na satt klar için hane halk bu mallar n karfl l n ödeyeceklerdir. Bu sayede tüketim ak m na ters yönlü bir para ak m daha oluflacakt r. Buna da harcama ak m denilebilir. flte bu mal ve hizmet ak m ile tam ters yöndeki para ak m sürekli bir flekilde devam eder. Di er bir ekonomik birim ise devlettir ve ekonomide devletin de çeflitli ekonomik ifllevleri bulunmaktad r. Klasik anlamda devletin temel görevlerinden birisi ülkenin ba ms zl n d flar ya karfl korumak, di eri ise içerde güvenli i sa layarak adalet da tmakt r. Günümüzde devlet daha çok sosyal bir varl k olarak karfl m za ç kmakta ve vatandafllara yönelik bir tak m hizmetler sunmaktad r. Bunlara kamu hizmeti denilmektedir. Bu anlamda devlet kamu hizmetini yerine getirebilmek için vergi toplayarak gelir elde etmektedir. Bu vergiler dolayl ve dolays z vergi olarak Reel sektörün ihtiyaç duydu u fonlar finansal sektör taraf ndan toplan r ve reel sektöre kulland r l r. Ekonomide mal ve hizmet ak mlar ile tam ters yönde oluflan parasal ak mlar sürekli bir flekilde devam etmektedir.

10 4 Finansal Ekonomi fiekil 1.1 ikiye ayr l r. Dolays z vergiler; gelir vergisi, kurumlar vergisi, emlak vergisi, tafl t vergisi gibi do rudan vergi dairelerine yat r lan vergilerdir. Dolayl vergiler ise ürün fiyatlar na kar flm fl durumda olan vergilerdir. Devlet, vergileri iflletmeler ve hane halk ndan toplamakta ve bunlar devletin gelirini oluflturmaktad r. Ayn zamanda devlet toplad vergi karfl l nda firma ve hane halk na kamu hizmeti sa lamaktad r. Ayr ca devlet, kamuda çal flacak emek ve sermayeyi de hane halk ndan hizmet ak m ile sa larken, ters yönde hane halk na gelir ak m oluflmaktad r. Devlet iflletmelerden de kamu hizmetini sa lamak için mal ve hizmet al m yapmaktad r. Bunlar n karfl l olarak da harcama ak m oluflmaktad r. Ekonomide mal, hizmet ve parasal ak mlar Vergiler (para) DEVLET Vergiler (para) Kamu hizmetleri fi RKETLER Mallar ve hizmetler Mallar ve hizmet bedelleri (para) Üretim faktörü Üretim faktörleri bedeli (para) HANE HALKI hracat, ithalat (mal,hizmet ve parasal) DIfi ALEM thalat ve bedelleri (parasal) Günümüzde art k ekonomiler d fla aç kt r. Yani baflka ekonomiler ile iliflkiler içindedir. Ekonomideki yabanc ülkelerle iliflkiler iflletmeler, devlet ve hane halklar kanal yla sa lanmaktad r. Bu anlamda ekonomik birimler bir taraftan d fl sat m (ihracat) yapmakta, di er taraftan da d flar ndan al m (ithalat) yapmaktad r. Bu ak mlar n ters yönlü istikametinde d flar ya ithalat karfl l gelir ak m ve ihracat karfl l ülkeye giren, sat lan mal karfl l, gelir ak m olmaktad r. thalat ülke için gelir azalt c etki yaparken, ihracat ülkenin gelirini artt r c etki yapar. Böyle bir ekonomide makro ekonomik dengenin sa lanabilmesi için gelir, harcama eflitli inin sa lanmas gerekmektedir. Bunun için ekonominin geneli için elde edilen gelirin tamam n n harcanmas gerekti i de bir gerçektir. Yani harcanmayan arta kalan hiçbir gelir kalmamal d r. Bunun anlam ekonomik birimlerin tasarruf yapmamas d r. Oysa gerçek yaflamda bu mümkün de ildir. Bilindi i gibi ekonomik birimler çeflitli saiklere ba l olarak gelirlerinin bir k sm n tüketmez, bir flekilde tüketimlerinin bir k sm n ötelerler. Bu durumda ekonomik birimlerin bireysel anlamda tasarruf yapt klar n söyleyebiliriz. fiimdi böyle bir durumda ekonomi-

11 1. Ünite - Finansal Sistem ve flleyifli de yap lan bu tasarruf düzeyi kadar bir harcama eksi i ortaya ç kacakt r. Dolay - s yla da makro ekonomik anlamda gelir, harcamalardan fazla olacak ve makro denge sa lanamayacakt r. Bunun böyle uzun süre devam etmesi ilerleyen aflamalarda ekonomik daralma ile sonuçlanacakt r. fiimdi böyle bir durumda çözüm, tasarruflar n bir flekilde harcamalara kanalize edilmesidir. Buradaki harcamalar, ekonominin daha da büyümesini sa layacak yat r m harcamalar d r. flte bu süreçte finansal sektör, finansal iliflkilere önemli bir rol düflmektedir. Finansal sektör reel sektörün rakibi de il onun tamamlay c s d r. Bu ba lamda, ekonominin daha da büyümesine hizmet eden bir sektör olarak ekonomik yap n n önemli bir alt sektörüdür. Finansal sektör, finansal piyasalar sayesinde birikimleri reel yat r mlara dönüfltürür. Bununla birlikte ekonominin etkin bir flekilde ifllemesi ve büyümesi için finansal sistemin de etkin çal flmas oldukça önemlidir. Günümüz ekonomilerinin iflleyiflinde finansal sistemin önemli bir etkisi bulunmaktad r. Yukar daki aç klamalar ba lam nda, günümüz ekonomilerinin sa l kl ifllemesinin koflullar ndan birisi, fonlar n arz edenlerden (tasarruf sahipleri) talep edenlere (yat r mc lar) do ru etkin bir flekilde ak fl n sa layacak, etkin bir finansal sistemin varl d r. Ekonominin iflleyifli içinde bu sistemin en önemli fonksiyonu, borç alma ve borç verme ifllemlerinin etkin bir flekilde gerçekleflmesi amac yla fon arz ve talep edenleri bir araya getirmektir. Bu nedenle finansal sistemin yap s ve iflleyiflinin genel hatlar yla ortaya konulmas gerekmektedir. flte bundan sonra finansal sektör ba lam nda finansal sistemin genel iflleyifli ortaya konulacakt r F NANSAL S STEM VE UNSURLARI Yat r m ve tasarruf kararlar n n farkl birimler taraf ndan verildi i günümüz piyasa ekonomilerinde, tasarruflar n yat r mlara aktar lmas ifllevi finansal sistem arac l - yla gerçekleflmektedir. Paran n ve de iflik düzeylerde paran n fonksiyonlar n gören çeflitli finansal araçlar n üretildi i ve ekonominin iflleyifli içine sokuldu u finansal sistem, bu fonksiyonu dolay s yla ayn zamanda ekonominin mikro ve makro performans n n da belirleyicisi durumundad r. Finansal sistem ile ilgili aç klamalara öncelikle, sistem tan m ile bafllamak daha uygun olacakt r. Sistem belirli bir amaca yönelik olarak, aralar nda do rudan ya da dolayl iliflkiler bulunan ve ayn zamanda karfl l kl olarak birbirlerini etkileyen parçalar n oluflturdu u bir bütün olarak tan mlan r. Bu ba lamda uygulamada de- iflik sistemlerin varl n bilmekteyiz. Bunlardan birisi ve en iyi bilineni e itim sistemidir. E itim sistemi günlük yaflant m zda çok tart fl lan ve her vatandafl n bir flekilde uygulamalar ndan etkilendi i bir bütünü temsil etmektedir. E itim sisteminin bir amac bulunmaktad r. Bu amaç ça n gereklerine uygun gerekli bilgiler ile donat lm fl, kendisine ve içinde yaflad topluma yararl bireyler yetifltirmek olarak özetlenebilir. Bu amac gerçeklefltirmek için birbiriyle iliflkili de iflik unsurlar n bir araya gelmesi yani bir bütün oluflturmas gerekir. E itim sistemini oluflturan unsurlar ise, baflta Milli E itim Bakanl olmak üzere, Milli E itim Müdürlükleri, yöneticiler, ö retmenler, ö renciler, veliler, okullar, çeflitli e itim araç gereçleri, gerekli yasalar ve yönetmelikler olarak s ralanabilir. Say lan yukar daki unsurlar n bir ya da birkaç nda ortaya ç kacak bir sorun, e itim sisteminin kendinden beklenilen amac n gerçekleflmesini zora sokar. Dolay s yla e itim sisteminin etkin çal flmas demek, sistemi oluflturan unsurlar n birbiriyle bir ahenk, düzen içinde çal flmas n gerektirmektedir. E itim sistemi ile ilgili yukar daki genel bilgilerden sonra finansal sistemle ilgili aç klamalara geçebiliriz. Bir ekonomide makro ekonomik dengenin gerçekleflmesi, gelir harcama eflitli inin sa lanabilmesine ba l d r. 5 Günümüz ekonomilerinin sa l kl ifllemesinin koflullar ndan birisi, fonlar n arz edenlerden (tasarruf sahipleri) talep edenlere (yat r mc lar) do ru etkin bir flekilde ak fl n sa layacak, etkin bir finansal sistemin varl d r. Finansal sistem, fonksiyonlar itibariyle ekonominin mikro ve makro performans n n belirleyicisi durumundad r.

12 6 Finansal Ekonomi fiekil 1.2 Finansal sistem, bir ekonomide belirli kifli ve kurumlar n, piyasalar n, araçlar n ve organizasyonlar n beraberce çeflitli finansal fonksiyonlar yerine getirmek üzere, bir araya gelmeleri sonucunda oluflan bir bütündür. Finansal sistem, asl nda kendisini de kapsayan genel ekonomik sistemin bir alt sistemidir. Bir bütün olarak birçok kurumun, arac n ve piyasan n bir araya gelmesinden oluflur. Afla da fiekil 1.2 de finansal sistemin yap s görülmektedir. Finansal Sistem ve Unsurlar Y A S A L Fonlar Finansal Piyasalar V E Fonlar K U R U M S Devletler iflletmeler Hane halklar Fon Fazlas Olanlar Fonlar Fonlar F.Araç Finansal Arac lar Do rudan Finansman Fonlar F.Araç Devletler flletmeler Fon Hane Aç halklar Olanlar A L R E L E Dolayl Finansman L E M Z E N D Ü Finansal sistem, belirli kifli ve kurumlar n, piyasalar n, araçlar n ve organizasyonlar n beraberce çeflitli finansal fonksiyonlar yerine getirmek üzere, bir araya gelmeleri sonucunda oluflan bir bütündür. Genel anlamda sistem ve ayn zamanda finansal sistem ile ilgili tan mda ortaya ç kan temel özellik, aralar nda iliflkiler bulunan ve birbirilerini etkileyen unsurlar n varl d r. Bunlar sistemin temel unsurlar olarak kabul edilir. Bu anlamda finansal sistemin temel unsurlar ; fon arz edenler, fon talep edenler, finansal arac lar (kurumlar), finansal araçlar ve yasal-kurumsal düzenlemeler olarak s ralanmaktad r. Finansal sistemin say lan bu unsurlar n n ayn zamanda sistemin ana çat s n oluflturdu u da söylenebilir. Fon Arz Edenler Finansal sistemin özünde, kabul edilebilecek bir getiri karfl l nda, mevcut gelirin gelecekteki gelirle de iflimi ve tasarruflar yat r ma dönüfltürme güdüsü bulunmaktad r. Finansal sistemin amaçlar ndan birisi enflasyon gibi olumsuzluklar yaratmadan, ekonominin de iflik sektörlerinde maksimum kaynak kullan m n sa layacak fonlar n elde edilmesidir. Bunun için gelirlerinden daha az harcamada bulunan, tasarruf yapan ve fon sunan ekonomik birimlerin olmas gerekmektedir. Sistem içinde bir tarafta gelirlerinin tamam n tüketmeyen fon fazlas na sahip kesim, di er yanda ise gelirlerinden daha fazla harcama yapan/yapmak isteyen, fon ihtiyac olan (fon aç bulunan) kesim yer al r. Fon fazlas olanlar ya da fon arz edenler, gelirlerinden daha az harcama yapan ya da gelirlerinin bir k sm n n kullan m ndan vazgeçen yani bu anlamda tasarrufta bulunan ekonomik birimlerdir.

13 1. Ünite - Finansal Sistem ve flleyifli Bir ekonomik birimin fon arz edici olabilmesi için öncelikle birikimi yani tasarrufu olmas gerekir. Tasarruf gelirin bilerek ve isteyerek harcanmayan k sm d r. Burada gelirin zorla ya da istem d fl harcanamamas de il, bilerek ya da isteyerek harcaman n yap lmamas ya da ötelenmesi söz konusudur. Tasarruf sahipleri fon arz edici olarak, ellerindeki birikimleri çeflitli araçlar ve arac lar vas tas yla ve yasal kurumsal düzenlemelerin sa lad güven ortam nda, fon talep edicilere kulland - r rlar. Bunlar ayn zamanda sistemin fon kaynaklar n oluflturmaktad r. fiimdi hemen flu soru akla gelebilir. Neden harcanabilecek iken baz ekonomik birmler bilerek ve isteyerek harcama yapmaktan kaç n r, yani neden tasaaruf yaparlar? Ekonomik birimleri tassaruf yapmaya iten fley asl nda, yapt klar tasarruf dolay s yla gelecekte vazgeçtikleri harcamaya k yasla daha fazla harcayabilme (tüketebilme) beklentisidir. Bunun için de yapt klar tasarruflar getiri elde edecekleri alanlarda de erlendirebilmeleri gerekir. Bu ba lamda tasarruf yapanlar bu tasarruflar yat r mlara yönlendirebilir ve buradan getiri elde edebilirler. Bunun di er bir yolu ise bu birikimleri baflkalar vas tas yla kulland rmak ve buradan kazanç elde etmektir. Bu noktada karfl m za fon arz kavram ç kmaktad r. Fon arz eden ve sistemin kaynaklar n yaratan ekonomik birimler, fonlar n mevcut ekonomik koflullar da göz önüne alarak de erlendirmek isteyen, bireysel ve kurumsal yat r mc lardan ibarettir. Bu anlamda hane halklar, iflletmeler ve devletler fon arz edici olarak finansal sistem içinde yer alan ekonomik birimlerdir. Finansal sistemin özünde, bir getiri karfl l nda mevcut gelirin gelecekteki gelirle de iflimi ve tasarruflar yat r ma dönüfltürme ifllevi yer almaktad r. Ekonomik birimlerin tasarruf yapmalar n n alt nda yatan fley, yapt klar tasarruf dolay s yla, vazgeçtikleri tüketime k yasla, gelecekte daha fazla harcayabilme (tüketebilme) beklentisidir. 7 Herhangi bir ticaret (mevduat) bankas na vadeli mevduat hesab açt ran bir hane halk üyesi fon arz edici olarak kabul edilebilir mi? Fon Talep Edenler Bu konudaki aç klamalara birkaç soru ile bafllayal m. Neden baz ekonomik birimler fon talep edicidir? Fon talep edenler kimlerdir? Fon talep edenler baflkalar n n fonlar n kullan rken bir maliyete katlan r m? Bu sorular n cevab için gelin flöyle bir mizansen yapal m: Varsayal m ki siz, giriflimci bir ruha sahipsiniz ve oldukça iyi oldu unu düflündü ünüz bir yat r m fikrine sahipsiniz. Düflündü ünüz yat r m size oldukça yüksek bir getiri sa layacak. Ancak bir sorununuz var. O da yat r m için gerekli kayna a sahip de ilsiniz. Bu durumda e er yat r m n za ve size sa layaca getiriye inan yorsan z, gerekli kayna bir bedel karfl l nda baflkalar ndan kullanmaya çal flabilirsiniz. Bu durumda finansal sistem içinde fon talep edici olarak yer alabileceksiniz. Fon talep edenler, finansal sistemin en önemli unsurlar ndan birisidir ve finansal sistem içinde fon arz edenlerin tam karfl t bir unsur olarak karfl m za ç karlar. Bunlar, gelirlerinden daha fazla harcama yapan ya da bu yönde bir iste i olan, ama bunun için gerekli fonu kendi bafl na sa layamayan, bu ba lamda fon aç olan ekonomik birimlerdir. Söz konusu ekonomik birimler genellikle durumlar na uygun finansal araçlar kullanmak suretiyle fon fazlas olan ekonomik birimlerin fonlar n kullan rlar ve finansal arac n türüne ba l olarak fonlar n kulland klar ekonomik birimlere çeflitli ekonomik menfaatler sa larlar. Ekonomik menfaat, tahvil vb araçlar için faiz olurken, hisse senedi için kâr pay (temettü) olarak karfl m - za ç kmaktad r. Fon talep eden ekonomik birimler de, fon arz edenler gibi bireyler (hane halklar ), iflletmeler ve devletler olarak s ralanmaktad r. Finansal sistem için gerek fon arz edenler, gerekse fon talep edenler olmazsa olmaz olarak kabul edilen en önemli unsurlard r. Herhangi bir finansal sistemin oluflumu her fleyden önce sisteme olan ihtiyaçtan kaynaklan r. Bu ba lamda fon 1 SIRA S ZDE

14 8 Finansal Ekonomi talep edenlerin olmad ve gerekli fonlar n bulunmad bir yap da sistemin gereklili i de sorgulanmal d r. Finansal arac lar, sistem içinde muhtemel gecikmeleri önlemek ve fon ak fl n çabuklaflt rmak gibi çeflitli fonksiyonlar yerine getiren ve fon talep edenler ile arz edenler aras nda köprü görevi gören kurumlard r. Finansal Arac lar Sistem içinde fonlar n arz edenlerden talep edenlere do ru aktar lmas sürecinde çeflitli finansal arac lar (finansal kurumlar) ifllev görmektedir. Burada öncelikle bir konunun aç kl a kavuflmas do ru olacakt r. O da finansal kurum ve finansal arac kavramlar d r. Asl nda her ikisi de ayn fleyi ifade etmektedir. Sadece baz kaynaklarda finansal arac lar, finansal kurumlar olarak da isimlendirilmektedir. Finansal arac lar aç klamaya bir soru ile bafllayal m. Finansal sistem içinde fon de ifliminin kolayl ve h z acaba finansal arac lar n kullan m na ba l olarak nas l de iflir? Ya da soruyu söyle soral m: Fonlar n de iflimi, finansal arac lar kullan - l rsa m daha h zl ve kolay olur? Yoksa bir finansal arac n n hizmetinden yararlanmasak birfley fark etmez mi? Bu sorunun cevab n bir finansal arac olan bankalar örne inden hareketle vermeye çal flal m. Tekirda da ikamet etmekte olan çiftçi Osman Bey hayvanc l k yapmaktad r. Mevcut ah r n n kapasitesini geniflletmek ve ilave olarak da 20 adet büyükbafl hayvan almak istemektedir. Ancak bunun için gerekli T finansal olanaklardan yoksundur. Bu ba lamda kendisine sa lanacak krediye çok ihtiyaç duymakta ama çevresinde bu krediyi sa layacak bir fon arz edici bulamamaktad r. Oysa ülkenin bir baflka köflesinde Ardahan da çiftçilik yapmakta olan Y lmaz Bey, tam ortas ndan yol geçti i için de erlenmifl olan tarlas n n 50 dönümünü T ye satm fl ve bu paray henüz küçük olan o lunun evlilik yafl na gelmesine kadar herhangi bir flekilde getiri sa layacak bir iflte de erlendirmek istemektedir. Normal flartlarda bu ikisinin birbirlerinden haberi olmad için, biraraya gelmesi ve fon de ifliminin gerçekleflmesi neredeyse imkans z gibidir. Bir flekilde birbirlerinden haberdar olduklar n varsayal m. Bu sefer de biraraya gelmeleri uzakl k sorunu nedeniyle zaman alacakt r. Bütün bu engelleri aflt klar n ve bir araya geldiklerini varsayal m. Bu seferde belki de, çitçi Y lmaz Bey hayvanc l k yapan Osman Bey i pek gözü tutmad için fon sa lamak konusunda tereddüt edebilecektir. Bunun d fl nda taraflar n fon de iflim koflullar (kullan m bedeli ve vade vb) konusunda anlaflamamalar gibi sorunlar da ç kabilecektir. Sonuç olarak yukar da say lan ve belki de burada bizim de öngöremedi imiz baflka faktörler nedeniyle fon de iflimi yap lamayacakt r. fiimdi taraflar aras nda finansal arac olarak bir bankan n oldu unu düflünelim. Bu durumda Y lmaz Bey Ardahan daki, belki de kasabas ndaki bir banka flubesinde vadeli hesap açt racak, paras n faiz geliri elde edecek flekilde de erlendirecekti. Tekirda daki Osman Bey ise ayn bankan n Tekirda flubesine giderek oradan hayvanc l k kredisi alt nda gerekli fonu elde edebilecektir. Dolay s yla fon de iflimi konusunda finansal arac n n (banka) olmad durumdaki olumsuzluklar yaflanmayacak, fon de iflimi hem kolay hem de daha h zl flekilde gerçekleflebilecektir. Finansal piyasalar n tam etkin bir iflleyifle sahip olmad günümüz ekonomilerinde finansal arac lar önemli ifllevlere sahiptir. Finansal arac lar, fon ak fl esnas nda muhtemel gecikmeleri önlemek ve fon ak fl n çabuklaflt rmak gibi çeflitli fonksiyonlar yerine getirirken, fon talep edenler ile arz edenler aras nda bir nevi köprü görevi görmektedirler. Bu ba lamda finansal arac lar, uzmanl k gerektiren ifllerde arac l k ederek ve ölçek ekonomisini kullanarak finansal sistemde ifllem maliyetlerini asgariye indirirler. Bunun d fl nda yukar daki örnekten de anlafl ld gibi, fon de iflimin daha h zl ve daha kolay yap lmas n sa larlar. Ayn zamanda finansal

15 1. Ünite - Finansal Sistem ve flleyifli 9 arac lar, finansal piyasalarda ortaya ç kan asimetrik bilgi sorununun çözümünde de önemli görevler üstlenmektedir. Bütün bunlar n d fl nda finansal arac lar n yerine getirdikleri ilave bir tak m fonksiyonlar daha bulunmaktad r. Bunlar vade ayarlama, miktar ayarlama, risk azaltma ve finansal dan flmanl k gibi fonksiyonlard r. Bu kurumlar genellikle, sunduklar ürün ve hizmetlerin ba l oldu u sektörün kapsad alana göre s n fland r lmaktad r. Bu ba lamda finansal arac lar, faaliyet gösterdikleri piyasalara göre para ve sermaye piyasas arac lar olarak iki gruba ayr lmaktad r. Ancak teoride para ve sermaye piyasalar kurumlar olarak s n fland - r lan finansal arac lar, uygulamada bu kadar kesin s n rlar içinde ay rmak zordur. Çünkü baz finansal arac lar n ifllev gördükleri piyasalar ayr iken, baz finansal arac lar her iki piyasada da ifllev görebilmektedir. Finansal Araçlar Fonlar n, arz edenlerden fon ihtiyac olanlara (talep edenlere) aktar lmas s ras nda, sahiplik ve el de ifltirme olgusunu kan tlayacak çeflitli belgelere ihtiyaç duyulmaktad r. Finansal sistemde fon sunanlar, devrettikleri fonlar n karfl l nda, fon talep edenlerden çeflitli belgeler istemektedirler. Bu belgelere finansal araç denilmektedir. Ayn zamanda finansal araçlar, fonlar n aktar lmas s ras nda, aktar lan fonlar üzerinde bir ortakl k hakk do uran ya da alaca temsil eden yaz l belgelerdir. Finansal sistemin iflleyifl sürecinde, alacak ve mülkiyet iliflkilerini yans tan finansal araçlar, fon fazlas veren kesimlerin fonlar n aç k veren kesimlerin kullan - m na sunulmas nda önemli bir rol üstlenmektedirler. Fonlar n aktar m, fon sahipleriyle kullan c lar aras nda, birincil araçlar n el de ifltirmesi yoluyla do rudan yap labildi i gibi, arac kurumlar n kaynaklar n kullan m aflamalar aras ndaki arac l - yoluyla, dolayl olarak da gerçekleflebilmektedir. Arac kurumlar n yaratt dolayl varl klar, bu aktarman n araçlar olmaktad r. Finansal sistemde birbirinden farkl özeliklere sahip çok say da finansal araç bulunmaktad r. Bunlar ifllem gördükleri piyasalara ba l olarak para piyasas araçlar ve sermaye piyasas araçlar olarak genel bir s n fland rmaya tabi tutulmaktad r. Bu araçlar n neler olduklar ve sistemin iflleyifli içindeki rolleri, ilerleyen bölümlerde ayr nt l olarak incelenecektir. Yasal ve Kurumsal Düzenlemeler Finansal sistemin etkin çal flmas ve ekonomik geliflmeye destek olabilmesi için istikrar içinde çal flmas gerekmektedir. Bir ekonomide finansal sistemin sa l kl çal flmas n n kurallar, denetim ve yapt r mlar gibi üç temel belirleyicisi bulunmaktad r. Di er yandan finansal sistemin etkinli i onun tam bir aç kl k ve güven içerisinde ifllemesi ile mümkündür. Bu ba lamda sistemin iflleyiflini düzenleyecek ve ortaya ç kacak sorunlar n çözümünde yararlan lacak çeflitli yasal ve kurumsal düzenlemelere ihtiyaç duyulmaktad r. Devlet, ekonomi politikalar do rultusunda haz rlayaca kanun ve yönetmeliklerle, finansal sistemin hukuki çerçevesini belirleyip, iflleyiflini düzenler ve denetleme kurumlar arac l ile sistemi denetim alt nda tutar. Böylelikle, sistem içinde ifllem yapanlar n do ru bilgi alma hakk dahil her türlü hakk korunarak sistemin düzgün ve istikrarl ifllemesi sa lan r. Finansal istikrar iki koflulun gerçekleflmesine ba l d r. Bunlar; Finansal arac lar n sözleflmelerden do an yükümlülüklerini yerine getirmelerine imkan verecek yüksek derecede güvenin olmas, Finansal araçlar, fonlar n aktar lmas s ras nda, aktar lan fonlar üzerinde bir ortakl k hakk do uran ya da alaca temsil eden yaz l belgelerdir. Finansal sistemin etkinli i onun tam bir aç kl k ve güven içerisinde ifllemesi ile mümkündür. Bunun yan nda finansal sistemin etkin ve sa l kl çal flmas n n kurallar, denetim ve yapt r mlar gibi üç temel belirleyicisi bulunmaktad r.

16 10 Finansal Ekonomi Finansal piyasalarda kat l mc lar n n piyasadaki arz-talep dengesini yans tan fiyatlar üzerinden güvenle ifllem yapmas ve k sa dönemde fiyatlarda önemli dalgalanmalar n olmamas d r. Bu koflullar n oluflmamas, finansal sistemde istikrars zl a neden olmakta ve fonlar n verimli yat r m f rsatlar na yönelmesine engel olmaktad r. Bu ba lamda yasal ve krumsal düzenlemelere çeflitli fonksiyonlar yüklenmektedir. Yasal ve kurumsal düzenlemelerin ilk fonksiyonu yat r mc lara yeterli ve do ru bilgi sa lanmas d r. Yat r mc lar n sürekli bilgilendirilmesi için sermaye piyasas nda menkul k ymet ihraç eden iflletmelere, yat r mc lar ilgilendiren konularla ilgili bilgileri aç klama zorunlulu u getirilmifltir. Yat r mc lara yeterli ve do ru bilgi sa lanmas, yat r mc lar aras nda bilgi eflitsizli i sorununa çözüm olmaktad r. Yasal ve kurumsal düzenlemelerin ikinci fonksiyonu, finansal arac lar n sa l kl ve etkin çal flmas n sa lamakt r. Bunun için finansal arac lara (kurumlara) bilgi verme yükümlülü ü getirilmektedir. Finansal kurumlar n sa lad bilgiler bu kurumlar n risk düzeyini saptayabilmek için önemli veriler sa lamaktad r. Örne in, ülkemizde Bankac l k Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK) banka raporlar ndan hareketle bankalar n risklerini saptamakta ve bu risk düzeyine göre sermaye yeterlili i sa lamalar n zorunlu k lmaktad r. Finansal sistemde yap lan yasal ve kurumsal düzenlemelerin bir di er fonksiyonu ise parasal kontrolün gelifltirilmesidir. Mevduat toplayan finansal arac lar n (özellikle bankalar) toplad klar mevduat krediye dönüfltürerek kaydi para yaratabilmektedir. Kaydi para hacmindeki art fl ekonomideki para arz n n genifllemesine, dolay s yla ekonomide enflasyonist bask n n oluflmas na neden olabilmektedir. Bu nedenle Merkez Bankas, çeflitli araçlarla ekonomideki kaydi para hacmini denetlemektedir. Di er taraftan, finansal arac lar n olas likidite s k fl klar n n önüne geçilmesi için Merkez Bankas finansal sistemi kontrol etmekte ve uygun para politikas araçlar gelifltirmektedir. Finansal sistemde istikrar sa lamak, güven oluflturmak ve çeflitli finansal olumsuzluklar n (finansal krizler vb) önüne geçebilmek için tüm dünyada finansal sistemler yasal ve krumsal düzenlemelere ve denetlemeler tabi tutulmaktad r. Türkiye de sermaye piyasalar nda; Sermaye Piyasas Kanunu ve Sermaye Piyasas Kurulu (SPK); bankac l k sektöründe ise Bankac l k Kanunu ve BDDK yasal ve kurumsal düzenlemelere örnek teflkil etmektedir. Yat r mlar için gerekli fonlar n bulunmas, hacminin art r lmas ve etkin da t m ile finansal sistem, içinde bulundu u ekonominin geliflmesinde önemli rol oynamaktad r. F NANSAL S STEM N FONKS YONLARI Daha önceki aç klamalar m zdan ç kar labilece i gibi, finansal sistem ekonomik yap n n bir alt sistemidir. Yat r mlar için gerekli fonlar n bulunmas, hacminin art - r lmas ve etkin da l m gibi katk lar dolay s yla finansal sistem, içinde bulundu- u ekonominin geliflmesinde önemli bir etkiye sahiptir. Finansal sistem ayn zamanda, temel ifllevi olan fon toplama ve kulland rma sürecine ba l olarak, ça dafl ekonomilerde ekonomik birimler ve di er sektörler ile yo un ileri ve geri ba lant lara sahiptir. Finansal sistemin önemi, onun ekonomik yaflamda bir tak m fonksiyonlar icra etmesine ba l d r. Bu fonksiyonlar zamana ve içinde yer ald klar ekonomilere göre baz farkl l klar tafl yabilmektedir. Bununla birlikte hemen her ekonomide finansal sistemlerin yerine getirdikleri ve genel fonksiyonlar olarak isimlendirilen ifllevleri bulunmaktad r. Bunlar afla daki gibi s ralanmaktad r:

17 1. Ünite - Finansal Sistem ve flleyifli 11 Tasarruf hacmini art rma Ödemelerde kolayl k sa lama Likidite sa lama Kredi kulland rma Servet birikimi Politika oluflturma Risk Yönetimi ve Kontrolü Enformasyon Tasarruflar Art rma Fonksiyonu Finansal sistemin ifllevlerinden birisi ekonomideki tasarruf ve bu ba lamda yat r m düzeyinin yükseltilmesidir. Bu anlamda bireylerin ellerinde at l olarak bulunan fonlar n, ekonominin iflleyifli içine çekilmesi ayr bir önem tafl maktad r. Bilindi i gibi, bir ulusal ekonomide tasarruf hacminin büyüklü ü ekonomik geliflmenin temel belirleyicisidir. Oysa ekonomik yaflama kanalize edilmemifl, at l durumda olan (gömülenmifl), birikimlerin makro ekonomik anlamda tasarruf niteli i yoktur. Finansal sistem at l, da n k ve küçük birikimlerin istikrarl ve genifl tabanl bir finans havuzunda bir araya getirilip biriktirilmesine ve fon arz n n genifllemesine olanak sa larlar. Bunun sonucunda fonlar n elde edilmesi, kullan lmas ve makro düzeyde daha genifl bir alana yayg nlaflt r lmas imkan ortaya ç kar. Bir ekonomide tasarruf düzeyinin art fl, üretken yat r mlar art rmas ba lam nda, ekonomik büyümenin temel belirleyicisidir.fonlar n ekonomiye kazand r lmas sonucu ayn zamanda, fonlardan yararlanmak isteyenler için alternatif olanaklar yarat lmaktad r. Bu anlamda hem fon sunucular, hem de fon talep edenler için piyasadan yararlanma olanaklar artmaktad r. Tasarruf gelirin tüketilmeyen k sm ya da tüketimin bir k sm n n ötelenmesi (ertelenmesi) olarak tan mlan r. Asl nda bu tan m eksiktir. Çünkü tasarruf olabilmesi için ekonomik birimlerin bir flekilde tüketimden vazgeçmeleri ya da tüketimlerini ertelemeleri alg lanmaktad r. Oysa gerçek bir tasarruftan söz edebilmek için, tüketimin bilerek ve isteyerek ertelenmesi ya da ondan vazgeçilmesi söz konusu olmal d r. Bir baflka ifade ile tasarruf, ekonomik birimlerin bilerek ve isteyerek gelirlerinin bir k sm n tüketmemesi ya da ötelenmesidir. Hemen flu soru akla gelebilir. Ekonomik birimler gelirlerinin bir k sm n neden tüketmezler? Bu soruya verilecek cevap, getiri beklentisidir. E er ekonomik birmlerin ileride bir tarihte flimdi vazgeçtikleri tüketimden daha fazla tüketebilme beklentileri oluflursa, flimdiki tüketimlerinden vazgeçerler. Bu ise tarruflar ndan getiri elde etmelerine ba l d r. Finansal sistemin iflleyifline ba l olarak ortaya ç kan finansal yat r m alternatifleri bu tararruflara getiri sa lama imkan tan maktad r. Etkin iflleyen bir finansal sistem faaliyetlerini ulusal düzeyde geniflleterek genel anlamda topyekün tasarruf düzeyinin artmas na hizmet eder. Tasarruflar n art fl ise her fleyden önce, ekonomik birimleri tasarruf yapmaya yöneltecek etkin iflleyen bir finansal sistemin varl na ba l d r. Finansal sistem tasarruflar, riski görece az ve kar potansiyeli yüksek alanlara yönlendirmek suretiyle, tasarruf yapabilme yetene ine sahip ekonomik birimleri daha fazla tasarrufta bulunma yönünde özendirmektedir. Bir ekonomide tasarruflar n art fl, her fleyden önce ekonomik birimleri tasarruf yapmaya yöneltecek, etkin iflleyen bir finansal sistemin varl na ba l d r. Finansal sistemde yeni finansal arac lar n ve yeni finansal araçlar n devreye girmesi ile ekonomideki tasarruf hacmi aras nda nas l bir iliflki bulunmaktad r? 2 SIRA S ZDE

18 12 Finansal Ekonomi Ödeme Fonksiyonu Bu fonksiyon finansal sistemin günlük de iflim iliflkilerinde ekonomik birimlere ödeme kolayl sa lad bir fonksiyondur. Finansal sistemin bir ürünü olan para ve para benzerleri olmasayd, piyasalarda de iflim iliflkileri muhtemelen takas usulü ile yap lacakt. Bu durumda dünya çap nda ticaretin ve ekonomik iliflkilerin günümüzdeki boyutlarda olmas düflünülemezdi. Günümüz de iflim iliflkilerinin önemli bir bölümü finansal sistemin ödeme arac olan kredi kartlar veya banka çekleri ile yap lmaktad r. Bugün geliflen teknolojik imkanlar do rultusunda art k de iflim iliflkilerinde genifl ölçüde sanal ortamlar da kullan lmaktad r. Sanal ortamda yap lan al fl-verifllerde ise nakit para de il, finansal sistemin sa lad çeflitli finansal araçlar (kredi kart, banka havalesi, vb) kullan larak ödemelerin yap lmas kolaylaflmaktad r. Finansal sistemin temel unsurlar ndan olan finansal arac lar, finansal piyasalarda gördükleri ifllevler do rultusunda finansal araçlar n likiditesi üzerinde oldukça etkilidir. Likidite Fonksiyonu Ekonomi literatüründe likidite, bir varl n istendi inde k sa sürede ve kolayca nakde dönüflme yetene i olarak tan mlan r. Bu ba lamda, bir varl n likitidesi ne kadar yüksekse bunun baflka bir varl a dönüflümü de o kadar kolay olmaktad r. Ayr ca likit varl klar, beklenmeyen olaylar ve f rsatlar karfl s nda daha çabuk tepki verme yetene ine de sahiptirler. Varl klar n likitidesini sa layan temel etken o varl klar için sürekli ve etkin iflleyen piyasalar n olmas d r. Yani onlar n al c ve sat c - lar n n güven içinde kolayca karfl laflabilecekleri ve al m sat m ifllemlerinin yap labildi i organizasyonlar n mevcut olmas gerekir. Varl klar ekonomik birimler için de er ifade eden mülkiyet unsurlar d r. Ayn zamanda varl klar reel ve finansal olarak iki temel grup alt nda toplanmaktad r. Finansal varl klar temel olarak reel varl klar veya reel varl klar n operasyonlar sonucunda oluflan gelirler üzerinde yat r mc n n sahip oldu u haklar ifade eden unsurlard r. Finansal varl klara genel olarak menkul k ymet denir. Reel varl klar ise, mal veya hizmet üretmek üzere kullan lan varl klard r. Ekonominin üretim potansiyeli direkt olarak reel varl klar n üretim potansiyelleri ile ortaya konur. Reel varl klar üretken kaynaklar kullanarak üretimlerini sa larlar. Uygulamada özellikle finansal varl klarda likidite istenilen bir özellik niteli i tafl maktad r. Örne in, elinizdeki bir Hazine bonosunu kolayca nakde dönüfltürebilirsiniz, ancak fabrikan zdaki bir torna tezgah n satmak istedi inizde bir süre beklemek zorunda kalabilirsiniz. Bunun gibi örne in, bir flirketin hisse senedini elinizde bulunduruyorsan z, bu flirketin reel varl klar üzerinde pay sahibisiniz demektir. Bu pay n z satmak istedi inizde, makineleri satmak seçene i ile karfl laflt r ld nda, daha kolayd r. Bu durumda finansal sistemin yaratt finansal varl klar n likiditesinin daha yüksek oldu unu söyleyebiliriz. Bununla birlikte finansal varl klar n likiditesi finansal sistemin geliflmiflli i ve etkinli iyle yak ndan ilgilidir. Finansal sistemin temel unsurlar ndan olan finansal arac lar, finansal piyasalarda gördükleri ifllevler do rultusunda finansal araçlar n likiditesi üzerinde önemli bir etkiye sahiptirler. Kredi Fonksiyonu Finansal sistemin yerine getirdi i di er bir fonksiyon da kredi kulland rma fonksiyonudur. Bu fonksiyon arac l yla ekonomik birimlerin tüketim ve yat r m harcamalar n n finansman na yönelik kredi imkânlar yarat lmaktad r. Sa lanan kredi imkânlar ile hane halklar günlük tüketim, ev, araba, tatil gibi mal ve hizmetlere yönelik harcamalar n, iflletmeler çeflitli yat r mlar n, hükümetler ise çeflitli kamu hizmetlerinin finansman n sa lamaktad rlar.

19 1. Ünite - Finansal Sistem ve flleyifli 13 Servet Biriktirme Fonksiyonu Bir stok kavram olarak servet, zenginli i meydana getiren ekonomik de erler toplam olarak tan mlan r. Günümüz ekonomilerinde servet birikimine yol açabilecek de iflik yöntemler bulunmaktad r. Bunlardan birisi tasarruf sahiplerinin birikimlerini de iflik finansal varl k yat r mlar nda de erlendirmesidir. Bu anlamda finansal sistem içinde ifllem gören, özellikle hisse senedi, tahvil, hazine bonosu gibi menkul k ymetlere yap lan yat r mlar, getirleri itibariyle, servet birikimine hizmet etmektedir. Politika Oluflturma Fonksiyonu Yukar daki fonksiyonlar na ilave olarak finansal sistem, ayn zamanda hükümetlerin iktisat politikas uygulamalar nda önemli bir role sahiptir. Bilindi i gibi iktisat politikas, devletin belli iktisadi amaçlara ulaflmak için ald kararlar ve davran fllardan oluflan bir süreçtir. ktisat politikas nda hedeflenen amaçlara (ekonomik büyüme, fiyat istikrar, istihdam düzeyini art rma vb) ulaflmak için hükümetin baz önlemler almas, mevcut yasalarda, kurumlarda ve araçlarda de ifliklikler yapmas gerekebilir. Bu anlamda hükümetler gerekti inde finansal sistem içinde faiz oranlar, mevduat karfl l k oranlar, döviz kurlar gibi de iflkenler, Bankac l k Kanunu ve Sermaye Piyasas Kanunu gibi yasal düzenlemelerle politikalar n uygulamaktad r. Bu ba lamda, yukar da sayd klar m z finansal sisten unsuru olamalar nedeniyle, finansal sistemin iktisat politikalar n n yürütülmesinde önemli bir etkiye sahip oldu u söylenebilir. Risk Yönetimi ve Kontrolü Fonksiyonu Risk genel anlam yla kaybetme olas l olarak bilinir. Finansal aç dan risk beklenen getiri ile gerçekleflen getiri aras ndaki sapmad r. Bir baflka tan ma göre risk, bir varl n gelecekteki de eri konusunda mevcut olan belirsizliktir. Bu anlamda finansal yat r mlarda her zaman için bir kaybetme olas l yani risk söz konusudur. Risklerin varl onlardan korunmay gerektirir. Ancak finansal anlamda risklerin tamamen s f rlanmas söz konusu de ildir. Bu durumda da karfl m za risklerin yönetimi ve kontrol edilmesi konusu ç kmaktad r. Finansal sistemin bu konuda üstlendi i fonksiyon riskin yönetim ve kontrol edilmesine olanak sa lamas d r. Finansal sistem iflleyifl sürecine ba l olarak ve risk da t m için uygun araçlar sunarak risk yönetimini kolaylaflt rmaktad r. Enformasyon Fonksiyonu Finansal sistemin di er ifllevi, enformasyon sa lamak ve bunun ilgililere tam ve etkin flekilde da t m n gerçeklefltirmektir. Bu ba lamda finansal sistem özellikle fon talep edenler (borçlanmak isteyenler) hakk nda ve çeflitli finansal finansal varl klar n getirileri ile ilgili beklentiler hakk nda, enformasyon sa lanmas ve bunun da- t m n etkin flekilde yapabilmelidir. Finansal sistemde çeflitli sorunlara yol açan asimetrik enformasyon, taraflar aras ndaki bilgi eflitsizli ine iflaret eder. Finansal piyasalarda taraflar bazen tam bir bilgi eflitli i içinde olamayabilir. Ço u kere birisi genellikle di er taraf hakk nda do ru kararlar vermek için yeterli bilgiye sahip de ildir. Bu durum asimetrik bilgi (enformasyon) sorunu olarak bilinir. Örne in kredi alan bir borçlu krediyi nas l kullanaca, yat r m projelerin potansiyel getiri ve risklerini krediyi kulland rana göre daha iyi bilebilecektir. Asimetrik enformasyon (eksik bilgilenme), yat r mc lar n ters seçim ve kötü niyet sorunlar ile karfl karfl ya kalabilecekleri anlam na gelir.

20 14 Finansal Ekonomi Ters seçim ifllem öncesi oluflan, ahlaki tehlike ise ifllem (fon de iflimi) sonras karfl lafl lan asimetrik bilgi sorunlar olarak bilinmektedir. Asimetrik enformasyonun varl, finansal piyasalar n etkin çal flmas n engelleyece i için çözümlenmesi gerekir. flte bu nokta, finansal sistemin fonksiyonlar ndan birisi asimetrik enformasyon sorununun çözümü olarak karfl m za ç kmaktad r. Finansal sistem iflleyiflinin ortya ç kard çeflitli yöntem ve teknikler, finansal piyasalardaki ters seçim ve kötü niyet sorunlar n azalt r ve yat r mc lar n kullanabilece i enformasyon düzeyini artt rarak finansal piyasalardaki etkinli in yükselmesini sa lar. Finansal sistemin iflleyifl ve geliflmiflli i, tasarruflar n yat r mlara kolayca dönüflmesi ve ülke kalk nmas aç s ndan oldukça önemlidir. F NANSAL S STEM N filey fi Finansal sistem, gelecekteki tüketim ile flimdiki tüketim aras nda tercihlerin yap ld ve bu ba lamda oluflturulan tasarruflar n fon talep edenlere kulland r ld bir bütünsel yap d r. Bir baflka ifade ile bu sistem sayesinde fon arz edenler ile fon talep edenlerin birbirlerini bulmalar sa lanarak, fon de iflimleri gerçeklefltirilir. Buna ayn zamanda fon transferi denilmektedir. Bir ekonomide, herhangi bir kesimdeki fon fazlas, fon aç olan bir baflka kesimin kullan m na finansal ifllemler yoluyla sunulur. Bu nedenle, finansal ifllemler ve bu ifllemlerin içinde gerçekleflti i finansal sistem, ekonominin iflleyebilmesi için hayati önem tafl r. Bir ülkede finansal sistemin geliflmiflli inin, tasarruflar n yat r mlara kolayca dönüflmesi ve ülke kalk nmas aç s ndan çok önemli bir yeri vard r. yi iflleyen bir finansal sistem, tasarruflar n etkin bir flekilde kullan m n sa layarak ülke kalk nmas na katk da bulunur. Bir finansal sistemin fon kaynaklar genel olarak, yurtiçi tasarruflar ile yurtd fl tasarruflardan oluflmaktad r. Sisteme giren fonlar kullananlar yani fon talep edenler bireyler, devlet ve iflletmelerdir. Sistemin iflleyiflinde fonlar n arz edenlerden talep edenlere aktar m n sa layan iki tür mekanizma bulunmaktad r. Bunlardan birincisi do rudan finansman, di eri dolayl finansman olarak adland r l r. Do rudan finansmanda (do rudan fon aktar m ), herhangi bir arac olmadan fon talep edenler, fon fazlas olanlardan borçlanarak veya sermayeye kat larak kaynak temin ederler. Böyle bir mekanizman n çal flmas iki taraf n birbiri hakk nda bilgi sahibi olmalar n ve karfl l kl güveni gerektirir. Geliflmifl ve karmafl k bir ekonomide do rudan fon aktar m çok s n rl d r. Zaman içinde bu sorunu çözmek için dolayl finansman (dolayl fon aktar m ) olarak bilinen finansal arac l k sistemleri geliflmifltir. Bu mekanizma da ise, fon fazlas olanlar n elindeki tasarruflar, çeflitli kurumlarda toplanmakta ve ihtiyac olan kesime bu kurumlar eliyle yeniden da t lmaktad r. Do rudan Finansman Do rudan finansman fon arz edenler ile fon talep edenlerin, aralar nda bir arac olmaks z n, biraraya geldikleri ve fon tranferinin gerçekleflti i bir yöntemdir. Günümüzde do rudan finansman yöntemi daha çok sermaye piyasalar nda kullan lmaktad r. Burada fon temin etmek isteyenler fon arz edenlere çeflitli finansal araçlar satarak fon sa lamaktad rlar (fiekil 1.3). Bu yöntemde, fon ihtiyac olanlar bu ihtiyaçlar n ifade eden bir belge (menkul k ymet) karfl l nda, do rudan fon sunanlardan kaynak sa lamaktad r. Bu yöntemde fon fazlas na sahip birimler fonlar n, de iflik yat r m alternatifleri aras nda kendi de erlendirmelerine dayanarak tahsis etmektedirler.