JÖN TÜRKLER VE İTTİHAT VE TERAKKİ

Transkript

1 Kitap Özeti ve Değerlendirmesi JÖN TÜRKLER VE İTTİHAT VE TERAKKİ Selahattin DOĞAN 1 I. KİTAP VE YAZAR HAKKINDA 1937 yılında doğan Sina Akşin, 1955 yılında Robert Kolejinden mezun olmuş, akabinde İstanbul Hukuk Fakültesinde öğrenimini sürdürerek 1959 yılında bu fakülteyi bitirmiştir. Fulbright Bursu ile gittiği Boston daki Fletcher School of Law and Diplomacy de Uluslararası İlişkiler alanında iki farklı yüksek lisans diploması almıştır arasında Robert Kolej Yüksek Okulunda Uygarlık Tarihi öğretim görevlisi olarak çalışmış ve İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesinden Son Çağ Tarihi alanında doktorasını yapmıştır yılında başladığı Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesindeki asistanlığı sırasında yıllarında İngiliz Devlet Arşivlerinde araştırmalar yapmıştır te aldığı doçentlik unvanına konu tezi İstanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele adıyla yayımlanmıştır da bir yıl süreyle ve Fransız Hükümetinin bursuyla Fransız Dışişleri Bakanlığı arşivinde çalışmış, 1980 de Türk Siyasal Hayatı kürsüsü başkanlığına seçilmiştir. Aynı yıl Jön Türkler İttihat ve Terakki adlı kitabının ilk basımı yapılmıştır. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Toplum ve Bilim dergisinde ve gazetelerde birçok yazısı yayınlamıştır yılında profesörlük unvanını almış, 2004 yılında aynı emekli olmuştur. Bir dönem Bağımsız Cumhuriyet Partisinin genel başkan yardımcılığı görevini yürütmüştür. Atatürkçü Düşünce Derneği Genel Başkan yardımcılığı görevinde bulunmuştur. Türkiye İnsan Hakları Kurumu (TİHAK) kurucu üyesi ve hâlen Atatürkçü Düşünce Derneğinin Genel Yönetim Kurulu üyesidir. Akşin in yayınlamış olduğu kitaplar şu şekildedir: 31 Mart Olayı (Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, 1970), Şeriatçı Bir Ayaklanma: 31 Mart Olayı (İmge Kitabevi Yayınları, 1994), İstanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele 1 Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Doktora Öğrencisi akademikteklif Sayı 1, Temmuz 2013, ss ISSN:

2 Selahattin DOĞAN (Türkiye İş Bankası Yayınları, 1994), Ana Çizgileriyle Türkiye nin Yakın Tarihi (İmaj Yayınevi, 1996), Türkiye nin Önünde Üç Model (Telos Yayınevi, 1997), Türkiye Tarihi (Yayın Yönetmeni: Sina Akşin), Essays in Ottoman-Turkish Political History (İsis Press, 2000), Atatürkçü Partiyi Kurmanın Sırası Geldi (İmaj Yayıncılık, 2002), Yakın Tarihimizi Sorgulamak (Arkadaş Yayınları, 2006), Turkey: From Empire to Revolutionary Republic:The Emergence of the Turkish Nation from 1789 to Present (NYU Press, 2007),Tarihin Deltasına Yolculuk (İş Bankası Kültür Yayınları, 2009), 100. Yılında Jön Türk Devrimi (2010), Çağdaş Düşüncenin Işığında Atatürk (Eczacıbaşı Yayınları, 2010), İç Savaş ve Sevr de Ölüm (İş Bankası Kültür Yayınları, 2010), Kısa Türkiye Tarihi (İş Bankası Kültür Yayınları, 2011). Bunlardan Çağdaş Düşüncenin Işığında Atatürk, Türkiye tarihi vetarihin Deltasına Yolculuk isimli kitapları ise diğer yazarlarla birlikte kaleme almıştır. Burada özetlenmeye çalışılan kitap, Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, İmge Kitabevi tarafında basılan 2011 tarihli 6. baskıdır. Kitabın ilk baskısı 1980 yılında yapılmıştır. Kitabın yayınlanmasından uzun süre geçmiş olması nedeniyle, hakkında değerlendirme yapmanın gerekçesi merak edilebilir. Ancak bilinen ve bilinmeyen çeşitli örgüt ve yapılar ile, sivil toplum örgütleri, devletin el altından yönetilmesi ve yönlendirilmesi bakımından kullanılabilmektedir. Günümüzdeki gizli yapılanmalar ve yapılan soruşturmalardan ortaya çıkan, Ergenekon, ritüelleri bakımından önemli Kuvayı Milliye Derneği ve Encümen-i Daniş gibi yapıların temelinin anlaşılması bakımından, bu kitap, içeriği ve güncel olaylarla ilişkisi nedeniyle okuyucunun dikkatini çekeceği düşüncesi ile özetlenmiş ve kısaca değerlendirilmiştir. II. KİTABIN ÖZETİ Her tarihi dönemin kendine özgü, onu önceki ve sonraki dönemden ayıran ruhu, doğası, yönelimi ve paradigması vardır. Eğer derinlemesine bakarsak, devrime neden olan birçok sebep görürüz. Devrim bir süreçtir, fakat sürecin yönünü esaslı şekilde değiştiren dönüm noktaları, olaylar vardır. Bu açıdan baktığımız zaman, II. Meşrutiyet, Atatürk devrimi gibi bir burjuva devrimidir; her ikisi de demokratik milliyetçi hareketlerdir. Şu da belirtilmelidir ki Osmanlı Devletinde bir burjuva katmanı yoktur, fakat İttihat ve Terakki Fırkası kendisini bu sınıfa koymuş, bir çeşit ikame burjuva sınıfı olarak devrimi zorlamıştır. II. Meşrutiyetin ilanını 1908 de sağlayan İttihat ve Terakki Fırkası, II. Ab- 332 akademikteklif

3 Kitap Eleştirisi dülhamit tarafından kurulan askeriye, tıbbiye ve idadi gibi okul mezunlarında oluşmuştur. Devrimin sloganı, 1789 Fransız Devrimi gibi, özgürlük, adalet ve eşitlik olmuştur. İttihat ve Terakki, devrim süresince II. Abdülhamit i tahttan indirmiş, eğitimi geliştirmiş, yasa düzeni kurmuş, sansürü kaldırmış, okuma-yazma alanında sıçrama yapılmasını sağlamış ve alaylılığa son vermişlerdir. Osmanlı da Sosyal Yapı arasında klasik Osmanlı sosyal yapısı, yöneticiler ve yönetilenler olarak katmanlara ayrılmıştır. Yönetimsel alanda iki tür zümre vardır: tüm askerleri ve yönetim alanında görev yapan kişileri kapsayan icra askeri zümre(kul) ve din, adalet, eğitim gibi konularda çalışan ulemalar. Emperyal Avrupa devletleri tarafından Amerika kıtasından getirilen bol para nedeniyle, ana olarak tarıma dayalı Osmanlı sosyal yapısı parçalanmış ve yeni bir gelir toplama yöntemi olarak iltizam uygulanmaya başlamıştır ki bu iltizam yöntemi bir kısım insanlara gelirleri toplama ayrıcalığı vermektedir. Bu yöntem sayesinde yeni Ayan denilen zengin insanlar ortaya çıkmıştır. Ve bu sistem sonunda adem-imerkeziyetçiliği ve feodaliteyi getirmiştir. Daha sonra, Avrupa daki kapitalizm ve endüstriyel devrimin de etkisiyle, iltizam sisteminin devamını temin için borç vermek üzere, kredi sistemi ortaya çıkmış ve böylece Müslüman olmayan burjuva sınıfı oluşmuştur. II. Mahmut, iltizam sistemini düzeltmeye çalışmış ayanlarla başarılı şekilde mücadele etmiş -Mehmet Ali Paşa hariç-, Yeniçeri Ocağını ortadan kaldırmış ve vakıflara el koymaya çalışmıştır. Bu hareket sayesinde Saray gücünü yeniden kazanmış ve Mısır ı yöneten Mehmet Ali Paşa ya mağlup olana kadar bu gücünü korumuştur. Bu mağlubiyet İngiltere ve Fransa nın Osmanlı Devletine olan etkisini arttırmış, bunun sonucu olarak İngiliz yanlısı Mustafa Reşit Paşa ve Fransız yanlısı Ali ve Fuat Paşalar sarayda gücü ellerine geçirmişlerdir. Borç faizlerinin artması ve Bulgar ve Hersek ayaklanmaları sonucu I. Meşrutiyet ilan edilmiş, bununla beraber Sultan Abdülaziz tahttan indirilmiştir. Fakat 93 Harbi ( ) sayesinde Abdülhamit I. Meşrutiyeti kaldırmıştır. Böylece, mutlakıyetçi ve baskıcı rejim uygulamaya sokulmuştur de Mustafa Reşit Paşa yı sürgün etmiş ve 1878 de meclisi kapatmıştır. Ali Suavi nin Çırağan Saray ı baskını ve V. Murat ı kaçırma girişimi ile Cleanthi-Scalieri-Aziz akademikteklif 333

4 Selahattin DOĞAN Bey komitesi hazırlığı gibi olaylar Abdülhamit in bu kararlarında etkili olmuştur. Her iki deneme de İngiliz destekli masonlar tarafından yapılmıştır. Abdülhamit okullu subaylar yerine alaylıları tercih etmiştir ve okullu subayları Makedonya ya atamıştır. Bu dönemlerde, kolonileşme sayesinde Avrupalı tacirler zenginleşmişler ve gücü ele geçirmeyi istemişlerdir. Bu nedenle 1646 Cromwell Devrimi ve yıllarında Fransız Devrimi gerçekleşmiştir. Çelik, elektrik, petrol, sentetik kimyasallar ve içten yanmalı motorun keşfi ile ikinci sanayi devrimi yaşanmış ve tekelcilik başlamıştır. Bu arada kolonileşmemiş birkaç imparatorluk vardır ki bunlar tek başına kolonileştirmek için büyüktür. Jön Türkler hareketi başladığı sıralarda, ABD ve Almanya, İngiltere yi ekonomide geride bırakmaya başlamıştır. Kolonileşme ve bunun getirdiği bol altın ve gümüş nedeniyle, yukarıda bahsedilen iltizam usulü yaygınlaşmış ve bu Celali İsyanına neden olmuştur. Mehmet Ali Paşa yenilgisinden sonra, ona karşı İngiltere ile yapılan ticaret anlaşması sebebiyle, Lonca teşkilatı çökmüştür kararnamesi ile de Borçlar İdaresi (Duyunu Umumiye) kurulmuştur. Olaylar ve Gelişmeler İttifakı Hamiyet, Namık Kemal in de içinde bulunduğu altı kişi tarafından kurulmuştur. Paris e sürgüne gönderilen Mustafa Fazıl Paşa, Jön Türklere destek vermiş ve Genç Türkiye Fırkası temsilcisi unvanını kullanmıştır, bu organizasyon Namık Kemal, Ziya ve Ali Suavi nin katılımı sonrasında Yeni Osmanlı Cemiyeti olarak adlandırılmıştır. İttihadı Osmani İsak Sukuti, Mehmet Reşit, Abdullah Cevdet, İbrahim Temo ve Hüseyinzade Ali tarafından askeri tıbbiyede kurulmuştur. İbrahim Temo nun Mason Locasını ziyaret etmesi, locanın bu gizli örgütü etkilediğini göstermektedir. Gerçek şu ki, bu organizasyon, İtalyan Devrimci Carbonari Organizasyonu gibi hücre tipi yapılanmaya gitmiştir. Organizasyon uzun süre eğitim çalışmaları yapmış, daha sonra yılları arasında ismini Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti olarak değiştirmiştir. Organizasyonu verilen isim ve düşünce tarzı ile etkilemiş olan Ahmet Rıza, tanınmış bir pozitivist olan Pierre Lafitte tarafından verilen kurslara devam etmiştir. Ahmet Rıza, İttihat 334 akademikteklif

5 Kitap Eleştirisi ve Terakki nin Paris Şubesi Başkanı olmuş ve 1895 te Meşveret i yayınlamaya başlamıştır. İttihat ve Terakki nin ilk tüzüğü büyük ihtimalle 1895 te yürürlüğe girmiştir ve 39 maddeden oluşmaktadır. Bu tüzük, Cemiyetin hedefini yürütmeye karşı Hristiyan ve Müslüman tebayı uyarmak, meşrutiyetin ilanından sonra hükümete muavenet ve müzaheretetmek ülke topraklarını tehditlerden korumak olarak belirtmektedir. Üyelerden her biri üstat, üstadın üstü ve astından oluşan üç kişiyi tanımaktadır. Organizasyon hücre şeklinde kurulmuş ve şubelerin numaralandırılmasını kabul etmiştir. Bunun yanında şifre ve ayrı bir anahtar vardır. Şu da not edilmelidir ki, İttihat ve Terakki de birçok düşünde olabilmesine karşın onların amacı tekdir, ülkeyi korumak. 11 Aralık 1908 de Volkan Gazetesini yayınlamaya başlayan Vahdeti, 03 Nisan 1908 de İttihadı Muhammedi Cemiyetini kurmuştur. Vahdeti, gazetesindeki yayınlar nedeniyle Sultan Abdülhamit ten iki kez ödül/ yardım almıştır. Musa olayı ile Ermeni olayları 1889 da başlamış, Erzurum Ayaklanması ile devam etmiş, 1890 Kumkapı Protestosu ve Merzifon, Kayseri Yozgat olayları ile devam etmiş ve 1915 e kadar sürmüştür. Ermeni Ayaklanması ve ittihadı Osmaninin kuruluşunun aynı zamanda olması, bize bunların ilham kaynağının aynı olduğunun farz edilebileceğini göstermektedir. Henüz isyan etmemiş son unsur olan Ermeniler, özgürlük istemeye başlamışlardır. Birinci Dünya Savaşı boyunca Emperyal Rusya onlara destek vermiş ve Onlar Doğu Anadolu da isyan etmişlerdir. Rusya Bolşevik devrimi olduktan sonra, İngilizler Ermenilere destek vermiştir. 30 Ekim 1895 te Osmanlı güvenlik güçleri ve Ermeniler İstanbul da üç gün boyunca çatışmışlar ve güçlü devletlerin tepkileri nedeniyle Abdülhamit bir ıslahat programı ilan etmiştir, fakat bu program hiçbir zaman tam olarak uygulanmamıştır. Abdülhamit, bu ayaklanmaların etkisi, güçlü devletlerin isteği ve Girit Hristiyanlarının Mayıs ayında isyanı ile buraya Mayıs 1895 te Hristiyan bir vali atamıştır. Ermeniler, 21 Temmuz 1905 te Abdülhamit e karşı suikast denemişlerdir, patlama sonucu 26 kişi ölmüş, yine de, kapitülasyon hukuku nedeniyle şüpheli Jorrist serbest bırakılmıştır Ağustos unda İttihat ve Terakki Abdülhamit e karşı bir darbe planlamıştır. Bu duyulduğunda organizasyonun bilinen kişileri sürgüne gönderilmiştir. akademikteklif 335

6 Selahattin DOĞAN Hüseyin Avni Paşa ve Süleyman Paşa Komiteleri 1897 de Askeri okulda kurulmuştur, fakat bunlar duyulmuş ve akamete uğramıştır. Mizancı Murat, 1886 da Mizan gazetesini yayınlamış ve 1890 da borçlar idaresine atandıktan sonra gazeteyi kapatmıştır. Ermeni isyanları süresinde önce Rusya ya ardından Mısır a gitmiştir ve Mizan ı Mısır da yayınlamaya başlamıştır. Babıali nin baskısı ile İngilizler onu Mısır dan çıkartmışlardır ve bundan sonra Mizancı Murat, Paris e gitmiş ve Ahmet Rıza yerine İttihat ve Terakki nin Paris Şubesi Başkanı olmuştur. Daha sonra 14 Ağustos ta Abdülhamit le anlaşmış ve İstanbul a geri dönmüş, ardından Şurayı Devlet üyeliğine atanmıştır. İttihat ve Terakki üyeleri tarafından yayınlanan Osmanlı ve Kanuni Esasi gibi bazı gazeteler bu dönemle gelir elde etmek amacı ile satılmıştır. Nasıl Ermeni ayaklanmaları 1895 te liberal düşünceyi canlandırmışsa ve Osmanlı-Yunan Savaşı bunu zayıflatmışsa, İskenderun-Basra tren yolu hattının Almanlara verilmesi akabinde Damat Mahmut Paşa nın oğlu ile birlikte Avrupa ya kaçması liberal hareketlere güç vermiştir.osmanlı Devleti üzerinde emperyalist rekabet yüzünden, ne kadar Almanlar Osmanlı İmparatorluğu nda çoğalırsa, o kadar çok İngilizler liberal hareketlere destek vermişlerdir. Aynı nedenle ile Damat Mahmut Paşa Paris e kaçmış ve parasal açıdan Osmanlı gazetesine destek vermiştir. İlk JönTürk Kongresi 4 Şubat 1902 tarihinde Paris te toplandı ve 9 Şubat a kadar devam etti. Bu kongrede askeri gücün harekete katılması zorunluluğu ve yabancı devletlerin müdahalesinin davet edilebilirliği tartışıldı. Ermeniler lehine bazı kabuller olmasına rağmen onlar özerklik ve özgürlük istediği için, bu sonuç bildirgesini imzalamak istemediler. Sonuç bildirgesi uyarınca, Prens Sebahattin yanlıları Abdülhamit e karşı darbe planladılar, fakat bu plan tamamlanamamıştır. Jön Türkler in bölünmesinden sonra, Teşebbüsü Şahsi ve Âdemi Merkeziyet Cemiyeti 1906 yılında kuruldu ve Terakki Gazetesini yayınlamaya başladı. Makedonya daki Bulgar huzursuzluğundan sonra, Osmanlı İmparatorluğu bir Hıristiyan vali ve biri Rus ve biri Avusturyalı olmak üzere iki vali yardımcısı atanması için güçlü devletlerle anlaştı. Ve bazı resmi binaların işgalinden sonra da, üç vilayete daha denetçiler ve yardımcılar atanması kabul edilmiştir yılında, ihtilalci Askerler Cemiyeti Ahmet Bedevi (Kuran), Daren- 336 akademikteklif

7 Kitap Eleştirisi deli İsmet, Nisancalı Mazhar ve Kuleli Askeri Okulu nda Bosnalı Veli tarafından kurulmuştur. Cemiyeti İnkılabiye,1904 yılında, Satvet Lütfi, Hamit (Ongunsu), Ferit Necdet, Namık Zeki (Aral) ve Dr. Mahmut tarafından Vefa İdadisinden kurulmuştur. Ahmet Rıza destekçileri, Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyetini kurmuş ve tüzüğüne Cemiyetimiz saf Türk topluluğudur ibaresini yazmıştır. Onlar hücresel yapı teşkil etmemiş ve tüzüklerine devrimci kelimeler yazmamıştır, buradan da anlaşıldığı üzere onlar reformisttir veya 1905 yılında, Vatan adında bir örgüt kuruldu. Mustafa Kemal, bilindiği kadarı ile herhangi bir gizli örgüte katılmamıştır. Ama o ve arkadaşları bir apartman dairesinde toplantı yapmış, yakalandıkları zaman birkaç ay hapis yatmışlardır. Şam a atanması sonrasında, 1905 ya da 1906 yılında Dr. Mustafa, Albay Lütfi, Dr. Mahmut ile Vatan ve Hürriyet Cemiyetini kurmuştur yılında, Mithat Şükrü (Bleda), Bursalı Tahir, Naki (Yücekök), Talat, Rahmi (daha sonra İzmir Valisi oldu), Ömer Naci (Yüzbaşı) ve arkadaşları, Osmanlı Hürriyet Cemiyetini kurmuştur. Bu cemiyet hücre şeklinde organize olmuştu. Üyeleri gözleri kapalı getirilir ve kutsal Kur an-ı Kerim ve Kılıç üzerine yemin ettirilirdi. Onları yemin ettiren Konsey, maskeli ve kırmızı pelerinliydi. Ayrıca, Cemiyetin fedai şubesi vardı. 27 Aralık 1907 ikinci Jön Türkler Kongresi başladı ve iki gün sonra bitti. Sonuç bildirgesi yedi grup ve organizasyon tarafından imzalandı. Silahlı isyan, grev, vergi vermeme, orduda isyan ve genel isyan, bu sonuç bildirgesinde hedefe ulaşmak için araç olarak ilan edildi. İttihat ve Terakki Cemiyeti, 28 Mayıs 1908 de yabancı konsolosluklara bir bildirim vererek kendini ilk defa açıklandı. Cemiyet, Mustafa Necip aracılığı ile Selanik Merkez Karargâh komutanı Nazım a, Enver ve İsmail Canbolat desteğiyle suikast düzenledi. Cemiyet, Selanik Merkez Komutanlığına inceleme yapmak için gelen İşkodralı İsmail Mahir e Hürriyetin ilanından sonra Bursa da suikast düzenlemiştir. Devrim,Kolağası Niyazi nin 3Temmuz 1908 isyan ederek dağa çıkmasıyla başladı. İsyanı bastırmak için Mitroviç e gelen Şemsi Paşa, İttihat ve Terakki Cemiyetinin bir fedaisi olan Teğmen Atıf (Kamcıl) tarafından öldürüldü.manastır Komutanı Osman Hidayet Paşa, Sultan ın bir Fermanını akademikteklif 337

8 Selahattin DOĞAN ilan ederken, 17 Temmuz da öldürüldü. Meşrutiyet, 23 Temmuz da ittihat ve Terakki tarafından Manastır da ilan edildi. Bu isyan, huzursuzluk ve suikast nedeniyle, Sultan Abdülhamit 23Temmuz 1908 de II. Meşrutiyet i ilan etti. Devrimi gerçekleştiren görevliler Osmanlı Hürriyet Cemiyeti üyesiydiler ve başlangıçta ittihat ve Terakki Cemiyetiyle ilişkileri yoktu. Bu cemiyetin, İbrahim Temo tarafından yurt dışında kurulan ve 1907 den sonra İttihat ve Terakki adını alan Cemiyetle arasında bazı farklar vardır. İttihat ve Terakki milliyetçi iken, İttihadı Osmani milliyetçi değildi. Bu hareketlerin tipik özelliği, onların üyelerinin bürokrasiden, askeriyeden ve yönetiminden olmasıydı. İttihat ve Terakki nin Denetleme İktidarı İttihat ve Terakki üyeleri ve savunucuları genç subay ve memurlardı. Onlar genç ve tecrübesiz olduğu için, iktidarı ellerine almadılar. İttihat ve Terakki bakanları seçti ve onlara talimat verdi. Meşrutiyetin ilanından hemen sonra, Girit, Bosna-Hersek ve Makedonya olayları, Meşrutiyetin görüldüğü gibi bir çözüm yolu olmadığını gösterdi. Aslında, anayasa yürürlükte idi ve Devlet Salnamesinde her yıl yayınlamaktaydı. Sadece Parlamento Abdülhamit tarafından kaldırılmıştı. İttihat ve Terakki, Sait Paşa Hükümetinde Bahriye ve Harbiye Nazırını belirlemiştir. Hürriyetin ilan edilmesinin ardından, Makedonya da Jandarma subayı tutan güçlü yabancı devletler, subaylarını geri çekti. 5 Ekim 1908 de, Bulgarlar özgürlüklerini ilan etti ve 6 Ekim 1908 de de Avusturya-Macaristan İmparatorluğu Bosna-Hersek ilhak etti. Aynı gün Giritliler Yunanistan a bağlandıklarını duyurdular. Ama güçlü devletler ve bu nedenle Yunanistan bu kararı tanıyamadı. Avusturya-Macaristan İmparatorluğu ve Bulgaristan ise bu yerler için sırasıyla 2,5 milyon ve 5 milyon İngiliz altını tazminat ödemeyi kabul etti. Meşrutiyetin ilanını takiben, kadınlar toplantı, gösteri ve törenlere katılmaya, gazetelerde yazmaya ve Osmanlı Kadın Cemiyeti gibi dernekler kurmaya başladı. Cidde ye yerleştirilen üçüncü taburdaki askerler ayaklandılar ve zorunlu askeri hizmetlerinin en kısa sürede sonlandırılmasını isteyip taburun önünde 338 akademikteklif

9 Kitap Eleştirisi oturdular. Bu nedenle Trakya dan bir tabur gelerek isyanı bastırdı ve bazı askerler çatışma sırasında öldürüldü. Muhalefetin İttihat ve Terakkiye ana eleştirisi, tekelcilik ve gizliliğin başka bir zorbalığa neden olacağı idi. İttihat ve Terakkinin programı Ahrar Partisi nin programının soluk kopyası gibiydi, bu yüzden çok cazip değildi. İttihat ve Terakki Kongresi 8 Ekim -8 Kasım 1908 tarihleri arasında toplanmış, Genel Yönetim Kurulu seçilmiştir. Bunun üyeleri Hüseyin Kadri, Mithat Şükrü, Hayri, Talat, Ahmet Rıza, Habib Beyler ve İpekli Hafız Efendi idi. Sebahattin yanlılarının bölücü düşünceleri hariç, Sabahattincilerle İttihat ve Terakkililerin tezleri birbirine benzerdir yılı Kasım ve Aralık yapılan seçimlerde, Ankara adayı Mahir Sait dışında, seçilen tüm aday İttihat ve Terakki savunucusuydu. Parlamentonun açılmasından on beş gün önce, Abdülhamit in istihbarat servisinin başı ve emir subayı olan İsmail Mahir Paşa öldürüldü. Bu suikast, istibdat dönemdeki eylemleri yüzünden yapıldı. İttihat ve Terakki, den sonra sadrazam olan Kamil Paşa ya bakan olarak atanmasını istedikleri bazı kişilerin adını telgrafla bildirdi. Ama Kamil Paşa İttihat ve Terakkinin hükümetteki gücünü azaltmak istediği için Askeri İşler Bakanı Ali Rıza Paşa yı Mısır komiserliğine atadı. Böylece, Kamil Paşa-İttihat ve Terakki arasındaki ilişkiler koptu. Bu ve diğer bazı olaylar nedeniyle, Kamil Paşa Hükümetine karşı meclise güvensizlik oyu deklarasyonu verildi ve Meclis bunu onaylandı. Bu dönemde parlamentonun üzerinde askeri baskı olduğu da kabul edilmektedir. Kamil Paşa Hükümeti hakkında gensoru oylamasından kısa bir süre sonra, 2 ay, 31 Mart Olayı olarak bilinen olay meydana geldi. Gerginliği nedeni muhalefetin Hilmi Paşa Hükümetini istememesi ve gösteriler yapmasıdır. 31 Mart Olayının diğer nedenleri arasında İttihat ve Terakkinin alaylı subayların oranını azaltmak için onları emekliliğe sevk etmesi, sadece Birinci Orduda yaklaşık subay emekli edilmiştir ve Serbesti Gazetesi başyazarı Hasan Fehmi nin faili meçhul bir suikasta kurban girmesidir ki bu suikastın İttihat ve Terakki tarafından yaptırıldığı kabul edilmiştir. Bu olayın bu kadar önemli olmasının nedeni, laiklik savunucularının bunu gericiliğin açık örneği olarak görmesi ve tüm gericilik hareketlerini ve onlarının kötülüklerini bu olay üzerinden açıklamaya çalışmasıdır. Gerçekte, ayaklanma- akademikteklif 339

10 Selahattin DOĞAN nın baskın özellikleri, bunun muhalefet, Ahrar, tarafından İttihat ve Terakkiye karşı yapılan bir askeri darbe olduğunu göstermektedir. Abdülhamit ise bu darbenin bir organizatör değildir. Bu olay nedeniyle, sadrazam, bakanlar ve İstanbul 1. Ordu Komutanı değişmiştir. İttihat ve Terakki üyeleri İstanbul dan kaçmıştır. Bu ayaklanmayı bastırmak amacıyla, Üçüncü Ordu komutanı olan Mahmut Şevket Paşa, Yıldırım Orduları olarak adlandırılan bir ordu oluşturmuştur. Ordu Çatalca geldiğinde, Meclis Çatalca ya temsilciler göndermiş ama temsilciler geri dönmemiştir, bu yüzden diğer milletvekilleri de Çatalca ya gelmiştir. İki Parlamento, Ayan heyeti ve milletvekilleri heyeti, Ortak Ulusal Parlamento adıyla birlikte toplantı yapmışlardır ki bu adla Anayasada bir meclis yapısı yoktur. Sultan ve onun savunucularının direnmesini engellemek için, Mahmut Şevket Paşa ve Meclis amaçlarının onu tahttan indirmek olmadığını belirten bir telgrafı göndermişlerdir. Yıldırım Orduları İstanbul a geldiği zaman Sultan Abdülhamit taraftarlarına direnmemelerini tavsiye etmiştir. Şeyhülislam Ziyaüddin Efendi den alınan fetvaya dayanarak, Meclis Abdülhamit in tahttan indirilmesi önerisini oylamış ve öneriyi onaylamıştır. Mithat Paşa ve Kamil Paşa İngiliz yanlısı iken, Abdülhamit Alman yanlısıydı. Gerçekte, İttihat ve Terakki de İngiliz yanlısıydı, fakat İngiltere, çağdaş bir devlet kurmak isteyen ve milliyetçi özelliği olan İttihat ve Terakki den hoşlanmıyordu. İngiltere 31 Mart Vakasında muhalefeti desteklemiş ve Harekât Ordusunun İstanbul a gitmesini engellemeye çalışmıştır. Harekât Ordusunun İstanbul a girmesinden ve Abdülhamit in tahttan indirilmesinden sonra, sıkıyönetim ilan edilmiş ve üç yıl sıkıyönetim uygulanmıştır. Sıkıyönetim Mahkemesi Sultan Abdülhamit i yargılama istemiş ama Hüseyin Hilmi Paşa Hükümeti buna izin vermemiştir. Bu süre boyunca Mahmut Şevket Paşa hükümette daha fazla güç sahibi olmuştur. Örneğin, daha önce hiç olmadığı şekilde, Birinci, İkinci ve Üçüncü Ordu genel müfettişliğine atanmıştır. 31 Mart Ayaklanmasının bastırılmasından sonra İttihat ve Terakki birçok yasa çıkartmıştır. Daha önce yapıldığı gibi, alaylı subayları emekli etmek için, alaylı subaylara yaş sınırı getirdiler ve alaylı subayı emekli ettiler. 340 akademikteklif

11 Kitap Eleştirisi 1909 yılında yapılan İttihat ve Terakki Kongresinde Mustafa Kemal askeri görevlilerin politik hayata katılmamasını önermiş ancak bu kabul edilmemiştir. 31 Mart Olayından sonra İttihat ve Terakki denetleme iktidarının yerli olmadığını görmüş ve daha sıkı denetleme yolları kullanmak zorunluluğu hissetmişlerdir. Bu nedenle milletvekillerinden oluşan siyasi müsteşarlık kurulmasını teklif etmişlerdir ki bu tür müsteşarlık 1937 yılında da uygulanmış ancak kaldırılmıştır Haziran ı akabinde, İttihat ve Terakki kendi üyelerinin kabinede yer almasını istemiş ve Talat, Cavit ve Hallacyan ı bakan yapmışlardır. 09 Haziran 1909 gecesi Sadayı Millet Gazetesi başyazarı Ahmet Samim, İttihat ve Terakki tarafından öldürülmüştür. Katil Mustafa Kemal i de öldürmeye çalışan ve 1926 da idam edilen Abdulkadir (Eski Ankara Valisi) dir. İngiliz menşeili bir şirket olan Lych e, Fırat Nehrinde gemi işletme izni verilmiştir. Fakat yeni göreve başlayan Hakkı paşa Kabinesi, bu imtiyazı kaldırmıştır. Bundan sonra İngiltere ve İttihat ve Terakki ilişkileri daha kötüye gitmiştir. Fransız Bankası Osmanlı İmparatorluğuna borç para vermek istememiş ve Alman Bankasından borç alınması nedeniyle Almanya-Osmanlı ilişkileri gelişmiştir. Bu zamanlarda çeşitli muhalefet partileri kurulmuştur: Osmanlı Demokrat Fırkası, Mutedil Hürriyetperveran Avam Fırkası ve Ahali Fırkası ve 1911 de üç yerde isyan olmuştur: Arnavutluk, Suriye de Havran ve Yemen ve Asir. İttihat ve Terakki ve özellikle Talat ın vergi ve askerlik hizmetini tam olarak uygulamak istemesi, bu isyanların nedenidir. 28 Ekim 1911 de İtalya Osmanlı İmparatorluğuna Libya yı istila etme kararını içeren bir ültimatom göndermiştir. Bu ültimatomdan ve savaş halinden hemen sonra, Hakkı Paşa Kabinesi istifa etmiş ve Sait Paşa Hükümeti kurulmuştur. Sait Paşa deneyimli bir kişi olduğundan Mahmut Şevket Paşa her istediğini ona yaptıramayacaktı. Bu gelişmeler üzerine, muhalefet partileri ve hareketleri Hürriyet ve İtilaf adı ile yeni bir muhalefet partisi oluşturdular. Bu Demokrat Parti ile Cumhuriyet Halk Partisi nin pozisyonuna benzemektedir.11 Aralık 1911 deki ara seçimde İttihat ve Terakki ile Hürriyet ve İtilaf neredeyse aynı oyu aldılar, 1912 baharında yapılan seçim, İttihat ve Terakkinin muhalefet üzerinde yapmış oldu- akademikteklif 341

12 Selahattin DOĞAN ğu birçok baskı nedeniyle sopalı seçim olarak adlandırmıştır. Libya da savaş sürerken, Osmanlı kabinesi İngiltere ve Müttefik Devletlerle anlaşmayı denemiş ve fakat onlar anlaşmayı kabul etmemişlerdir de, Arnavutluk ve bazı muhalefet yanlısı subaylar isyan edip dağa çıktılar. İttihat ve Terakkinin iktidarından rahatsız olan askeri erkân tarafından, Halaskar Zabitan adıyla gizli bir örgütte kurulmuştur. İttihat ve Terakki Mahmut Şevket Paşa dan kurtulmak istiyordu, bu nedenle istifa etmesini istediler. Aksi hâlde Ordu Levazım Reisi İsmail Hakkı Paşa nın yolsuzlukları nedeniyle kötü bir duruma düşeceğini söylediler. Bu nedenle Ayan üyesi olarak atanmayı kabul etti. Daha sonra, Libya nın kaybedilmesi sorumluluğunu yüklenmek istemeyen İttihat ve Terakki, hükümette kalmakta ısrar etmedi ve Muhtar Paşa ya hükümeti bıraktı. Böylece İttihat ve Terakkinin denetleme iktidarı sona ermiştir. İttihat ve Terakkiye karşı olan Muhtar Paşa Kabinesi, subayların politikaya girmesini engelleyen yasa yapmıştır. Balkan Savaşı Ekim 2012 başlamıştır. Bu savaştan hemen önce Osmanlı askeri terhis edilmiştir. Balkan Savaşı sonunda, Edirne nin statüsü görüşülürken, İttihat ve Terakki Edirne nin Bulgaristan a terk edileceğini iddia ederek 23 Ocak 1913 te Babı Aliye yürümüş ve hükümeti devirmiştir. Bu darbe sırasında Harbiye Nazırı Nazım öldürülmüş ve bazı görevliler yaralanmıştır. Mahmut Şevket Paşa sadrazam olmuştur. Mahmut Şevket Paşa kabinesi kurulurken Enver Paşa, Genel Kurmay Başkanı Ahmet İzzet Paşa ya Başkomutanlık Vekâletine atandığını gösteren yazı göndermiştir; daha alt rütbedeki bir komutan tarafından bu tür bir yazının gönderilmesi uygulamaya aykırı olduğundan, bu koltuk Ahmet İzzet Paşa nın bu sebeple görevi kabul etmemesi nedeniyle uzun süre boş kalmıştır. Savaş hali durumu olduğundan, hükümet genel af ilan etmiş ve muhalefet partilerini bir araya getirmeye çalışmıştır. Bu nedenle İttihat ve Terakki, Müdafaayı Milliye Cemiyeti adı ile yeni bir cemiyet kumuştur. Edirne nin düşmana bırakılacağı iddiası ile darbe yapan İttihat ve Terakki, savaşın sonunda bu iddiasının aksi şekilde Edirne ve Kırıklareli yi terk etmek hususunda anlaşma önermiştir. 11 Haziran 1912 de, darbe denemesi olarak, Yüzbaşı Çerkez Kazım Mahmut Şevket Paşa ya büyük limanda yürürken suikast düzenlemiştir. Fakat 342 akademikteklif

13 Kitap Eleştirisi planlanan diğer suikastlar yapılamadığından darbe denemesi başarısızlıkla sonuçlanmıştır. İttihat ve Terakkinin Tam İktidar Dönemi İttihat ve Terakkinin bir üyesi olan Sait Halim Paşa nın kurduğu kabine ile beraber İttihat ve Terakki iktidarı tam olarak ele geçirmiş ve kabine üyeleri İttihat ve Terakki üyelerinden oluşmuştur. Bu kabine döneminde Arapçanın resmi olarak kullanımına izin verilmiştir. 27 Ekim 1913 tarihinden itibaren Sofya da askeri ateşe olarak görev yapan Mustafa Kemal, Genel Kurmay Başkanı olarak atanmak istemiş, fakat Enver Paşa bunu kabul etmemiştir. 28 Haziran 1914 de, I. Dünya Savaşı patlak vermiştir. Savaşın başlamasından sonra, Talat, Sait Halim, Halil Menteşe ve Enver Paşa kabinenin diğer üyelerinden gizli olarak Almanya ile müttefiklik anlaşması imzalamışlardır. Ayrıca, iki silahlı Alman gemisinin boğazlardan girişine izin verilmesi de kabineden gizlenmiştir. Ve yine, Sultan ın bilgisi olmadan gemilere hareket iznini Enver Paşa vermiştir. Ve ayrıca, Enver Paşa Deniz Kuvvetleri Komutanı olan Souchon a Kara Deniz e donanma ile çıkış izni vermiştir. Souchon un bir Alman subayı olduğu, onun sadece Almanya nın emirlerine uyacağı ve iki silahlı Alman gemisinin hâlen Almanya ya ait olduğuna dair Alman Büyükelçisinin yazısı da dikkat çekicidir. Bu savaş süresindeki önemli olaylar arasında, kapitülasyonlar kaldırılması, iki ulusal banka kurulması ve Ermini tehcirinin 27 Mayıs 1915 te başlaması sayılabilir. Önemli bir anekdot da, Rusya Yahudilerinden Pervus un arasında İttihat ve Terakkiye danışman sıfatıyla çalıştığıdır. Yine bu dönemde, idam edilen Yakup Cemil tarafından yapılan darbe girişimi olmuştur. 29 Ağustos 1916 da Alman Kaizeri nin Müttefiklerin Askeri Komutanı olduğu kabul edilmiştir. Savaş süresindeki kabinenin en önemli özelliği Türkler haricinde kimsenin bakan olarak atanmamış olmasıdır. Burada Talat ın mason olduğu da belirtilmelidir. İttihat ve Terakki Kongresi yapılmadan önce, Mustafa Kemal in arkadaşı akademikteklif 343

14 Selahattin DOĞAN olan Ali Fethi ve Hüseyin Kadri, Osmanlı Hürriyetperveran Avam Fırkasını kurmuşlardır. 01 Eylül 1918 de toplanan İttihat ve Terakki kongresi İttihat ve Terakkinin kapatılmasını ve yeni liberal bir partinin kurulmasını kararlaştırmıştır. Böylece Cemiyet yapısı sona ermiştir. Yeni döneme uygun parti kurulmuştur. Müdafaayı Hukuk Cemiyeti İttihat ve Terakki üyeleri tarafından oluşturulmuştur. Sonuçta İttihat ve Terakki Cumhuriyet Halk Fırkasına dönüşmüştür. III. KİTABIN DEĞERLENDİRİLMESİ Yazar, Vahdettin in önce dolaylı sonra doğrudan savaş ilanını, ihanetinin göstergesi olarak yorumlamaktadır. Bu bir önyargıdır. Zira Vahdettin in bir hain olmadığı yönünde de birçok çalışma vardır. Savaşın kötü şartları ve ülkenin durumu göz önüne alındığında, o yararlı işler de yapmıştır. Nitekim Mustafa Kemal 13 Mayıs 1919 tarihli Harbiye Nezaretine yazdığı yazıda bir miktar meblağ verilmesini, iki otomobil verilmesini ve üç aylık maaşın verilmesini talep etmiş ve ancak bundan üç gün sonra yola çıkacağını belirtmiştir. 14 Mayıs 1919 tarihli hattı hümayunda ise Vahdettin millet ve memleketin düşmandan kurunması için yekvücut hareket edilmesini askere, memura ve halka tebliğini irade etmiştir. Yazar 1908, 1909, 1910 ve 1911 de bir kısım suikastların, özgürlüğü savunan bir hareketin söylemleri ile çatışır şekilde, İttihat ve Terakki tarafından yapıldığını da kabul etmektedir. Yazar bu hareketleri kendine güvensizlik ve güce sahip olmamayla ilişkilendirmektedir. İttihat ve Terakki, iktidarı tam olarak eline aldığı 1913 yılından sonra suikastlara başvurmayarak bu görüş doğrulamaktadır. Bu uygulamaları haklı veya mantıklı göstermek, iktidar ele geçirmek isteyen her hareketin benzer davranışlara başvurmasını da haklı veya mantıklı göstermek sonucunu doğurur ki bu kabul edilemez. İttihat ve Terakki öyle bir cemiyettir ki, 1912 Kongresine kadar başkanlık pozisyonu yoktur. İdari şubesi genel idare merkezidir ve bu şubenin üyeleri ilan edilmemiştir. Siyasi ve sosyal olmak üzere iki alt şubeye sahipti tüzük değişikliği ile parti olarak teşkilatlanmış ve Cemiyet sözcüğünü bir daha kullanmamıştır. Örneğin, 1908, 1909, 1910 ve 1911 kongreleri gizli olarak Selanik te yapılmıştır Merkezi Umumi diğer dönemdeki üyeler açıklanmamıştır. Bu, İttihat ve Terakki nin gerçek bir gizli yer altı örgütü olduğu göstermektedir. Bu tür hareketleri Abdülhamit in baskıcı ve istihbarata dayalı yönetim anlayışı zorlamış olabilir ama Abdülhamit i de bu davranışa zorlayan 344 akademikteklif

15 Kitap Eleştirisi şartlar ve hareketler göz önüne alınmalıdır. Yazar, Tanzimat ve Islahat Fermanlarının ilanı sayesinde Osmanlı İmparatorluğunun kolonileştirilmesinin durduğunu belirtmektedir. Bu dönemlerde Japonya nın hızlı bir askeri ve ekonomik gelişme gösterdiğini ve Rusya ve Çin le endüstrisine kaynak bulmak için çatışma içine girdiğini, aynı bölgelerde batılı devletlerinde çıkarı olduğunu göz önüne alarak, Meşrutiyetin ilanın, Osmanlı nın üzerine giderek yeni bir cephe açılmak istenmemesine bahane yapılmış olabileceğinin de değerlendirilmesi gerekir. Bir olaydan çıkar sağlayanın o olayın faili veya destekçisi olduğu değerlendirmesi göz önüne alındığında, 31 Mart Vakasından en çok yarar sağlayan İttihat ve Terakkinin, bu olayın bir numaralı doğrudan ya da dolaylı destekçisi olduğu kabul edilebilir. Yazarın, Sultan Reşat ın yumuşak bir kişiliğe sahip olduğunu söyleyenlerin Meşrutiyet düşmanları ile işbirliği içinde olduğu şeklindeki genellemesi, onun İttihat ve Terakki sempatizanı olduğunu düşündürmektedir. Veya bu somut bir kısım deneyimlerine dayanmaktadır. Yine, Yazarın, Abdülhamit in tahttan indirilmesini 31 Mart ın bir başarısı olarak görmesi, Abdülhamit in tahttan indirilmesinin ülkeye ne gibi fayda getirdiği ya da niçin bir başarı olarak görüldüğü hususunda açıklama yapmaması nedeniyle, ona Kızıl Sultan diyen kesimlere destek çıktığını göstermektedir. Cemiyet, özgürlüğü savunduğunu söylemesine karşın, baskıcı bir yönetim sergilemiş, hatta şiddet ve terör unsurlarına başvurmuştur. Bu da eylem ile söylemin farklı olduğunu göstermektedir. Cemiyet, ilk olarak Sait Halim Paşa hükümetini oluşturmuştur, ancak bu paşa tipik bir cemiyet üyesi değildir. Cemiyet şubeleri aracılığı ile sosyal yardımlaşma birliği gibi de çalışmıştır. Bu milliyetçi bir davranış olarak değerlendirilmelidir. Yazar, Halaskâr Zabitan örgütünün, askeriyenin bölünmüş olduğunu gösterdiğini, böylece Balkan Devletlerinin cesaretlendiğini belirtmiştir. Bunun yanlış olduğu söylenemez, fakat aynı durum İttihat ve Terakkinin eylemleri için daha da güçlü şekilde geçerli olduğu hâlde aynı suçlamayazar tarafından bu örgüte yöneltilmemiştir. Denetleme iktidarı döneminde İttihat ve Terakki ekonomik bağımsızlık için mücadele vermiş, kapitülasyonları kaldırmış ve milli girişimci oluşturmaya çalışmıştır. İttihat ve Terakki, tam iktidar olduğu dönemde, Edirne yi geri al- akademikteklif 345

16 Selahattin DOĞAN mayı başarmış, bu onun popülaritesini arttırmıştır. Bu en bilinen iyi uygulama olarak söylenebilir. Ancak, Arnavutları hükümetten uzaklaştırarak Arnavutluk Ayaklanmasına sebep olmuştur. Mahmut Şevket Paşa, Almanya dan eğitim ve diğer hususlarda memur görevlendirmesini istemiştir. Hükümet aynı zamanda İngiltere Büyükelçiliğine, İçişleri Bakanlığına müşavir, doğu ve kuzey Anadolu ya genel müfettiş ve içişleri, adalet, tarım, orman ve kamu işlerine bir müfettiş ataması, ayrıca yedi jandarma birliğine komutan ataması içinde bir nota vermiştir. Bab-ı Ali, 22 Mayıs 1913 te, bir Alman subayının görevlendirilmesi için Almanya ya resmi olarak başvurmuştur. Sanders bu konuda yetkilendirilmiş olup yüksek askeri şura üyesi, tüm askeri okulların ve eğitim yerlerinin başkanı, görevde yükselme sınavlarını hazırlama ve askeri subaylara görsel eğitim verme yetkileri ile donatılmıştır. Bu teklifler, kendisini milliyetçi olarak tarif eden bir hükümet için gerçek bir tutarsızlıktır. Yazar bu konuda İttihat ve Terakkiyi sert şekilde eleştirmiştir. Mahmut Şevket Paşa, sıkıyönetim dönemlerinde kabine üzerinde güç sahibi olmuştur, İttihat ve Terakki askeri bütçe harcamalarını denetçilere denetletmek istediğinde cemiyetle ilişkiler kötüleşmiş ve Paşa, Cemiyet içindeki muhalefeti provoke etmiştir. Böylece bir kısım üyeler istifa etmiştir. Paşa ve Cemiyet işbirliği içinde olmasına karşın, düşünce ve çıkarları çatışabilmektedir. Nihayetinde Cemiyet, Paşa da kurtulmak istemiş ve bunu başarmıştır. Yazar, Cemiyetin Mahmut Şevket Paşa yı kullandığını da kabul etmektedir. Denetleme iktidarı dönemindeki fazladan rütbe verilen alaylı komutanların rütbelerinin geri alınması uygulaması ile çelişir şekilde, Abdülhamit in kız kardeşi ile evlenen Enver Paşa ya 3 yıllık kıdem verildiği, Balkan Savaşındaki yararlılığı nedeniyle önce Albaylığa, sonra tuğgeneralliğe ve ardından milli savunma bakanlığına atandığı duyurulmuştur. Bu uygulama, diğer iktidarlar tarafından yapılan haksızlıklar haksızlık olarak görüldüğü hâlde, aynı pozisyona gelen İttihat ve Terakkinin de benzer haksızlıkları yaptığını göstermektedir. Elbet bu uygulamaya bir mazeret vardır ama fail kendini haklı görmeden suç işleyemez. İttihat ve Terakki nin bazı uygulamalarını eleştirse de, Akşin, temelde bu cemiyeti övmektedir. İttihat ve Terakkinin bazı iyi işler yaptığını kabul etmekle beraber yukarıda belirtilen eleştiriler ile iktidarı ele geçirme şekilleri, gizlilik ve terör uygulama- 346 akademikteklif

17 Kitap Eleştirisi ları eleştirilmesi gereken eylemler olarak değerlendirilmelidir. Tarih, olayların başka şekilde cereyan etmesi halinde daha değişik sonuçlarında doğacağı ihtimali ile değerlendirilemez. Çünkü, birbirine geçmiş birçok etken sonucu belirlemektedir. Bu nedenle ittihat ve Terakkinin başka şekilde davranması durumunda, Ülkemizin hangi yönde olacağı değerlendirmesi, kullanılabilecek bir argüman değildir. Bu kitap, birçok gizli yapının anlaşılabilmesi ve temellerinin bulunması açısından yararlı olacaktır. akademikteklif 347