Editörler Hasan Basri MEMDUHOĞLU - Kürşad YILMAZ

Transkript

1 Editörler Hasan Basri MEMDUHOĞLU - Kürşad YILMAZ Refik Balay Aynur Bozkurt Bostancı Tuncer Bülbül Aycan Çiçek Sağlam Kamile Demir Abdurrahman İlğan Cemalettin İpek Hasan Basri Memduhoğlu Güven Özdem Cem Topsakal Binali Tunç Kürşad Yılmaz Geliştirilmiş 4. Baskı

2 Editörler: Yrd. Doç. Dr. Hasan Basri MEMDUHOĞLU Doç. Dr. Kürşad YILMAZ TÜRK EĞİTİM SİSTEMİ ve OKUL YÖNETİMİ ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2012, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Ekim Baskı: Şubat Baskı: Mart Baskı: Şubat 2012 Dizgi-Grafik Tasarım: Didem Gürleyik Kestek Kapak Tasarımı: Mine Küçük Baskı: Cantekin Matbaası (Ankara ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: 15372

3 ÖNSÖZ Yükseköğretim Kurulunca 1997 yılında eğitim fakültelerinde yeniden yapılanma süreci başlatılmış ve bu çerçevede eğitim-öğretim yılından itibaren yeniden düzenlenen öğretmen yetiştirme programları uygulamaya konulmuştur. On yılı aşkın süredir uygulanmakta olan öğretmen yetiştirme lisans programlarında aksayan yönleri gidermeye ve geliştirmeye yönelik güncellemeler yapılmaktadır. Bu kapsamda akademik yılından itibaren uygulamaya giren öğretmen yetiştirme programlarına getirilen yenilikler çerçevesinde programa Türk Eğitim Sistemi ve Okul Yönetimi dersi konmuştur. Bu dersin programa konmuş olması bir gerekliliğin sonucudur. Çünkü öğretmen adayı olan eğitim fakültesi öğrencilerinin, içinde görev yapacakları eğitim sistemini tanımadan, bu konuda kendilerine bir yeterlik kazandıracak bir ders görmeden mezun olmaları bir eksiklik olarak değerlendirilebilir. Ayrıca öğretmen adaylarının bir kısmı, birleştirilmiş sınıflı okullarda müdür yetkili öğretmen olarak göreve başlamaktadır. Okul yönetimi konusunda yeterlik kazanmadan bu görevi yerine getirmede zorlanmaları kaçınılmazdır. Dolayısıyla söz konusu dersin programa konmuş olması olumlu bir gelişmedir. Eğitim fakültelerinin öğretmen yetiştirme programına yeni konan Türk Eğitim Sistemi ve Okul Yönetimi dersinin kur tanımına ve içeriğine uygun olarak hazırlanan bu kitap, eğitim fakültelerinde öğrenimlerine devam eden öğretmen adaylarına, içinde görev yapacakları sistemi tanıtmayı ve okul yönetimine ilişkin bilgi ve beceri kazandırmayı amaçlamaktadır. Alanında uzman akademisyenlerce hazırlanan kitapta sistematik bir bütünlük içerisinde Türk Eğitim Sistemi bütün boyutlarıyla ve yasal temelleriyle betimlendikten sonra, yönetim bilimi ve örgüt kavramı bağlamında okul yönetimi teorik ve uygulamalı yönleriyle ele alınmıştır. Kitapta teori yoğunluklu ağdalı bir dil kullanmaktan kaçınılmış, olabildiğince sade ve anlaşılır bir dil kullanılarak konular günlük yaşamdan ve uygulamalardan örneklerle ilişkilendirilmiştir. Kitap, bu yönüyle başta eğitim fakültelerinde okuyan öğretmen adayları olmak üzere karar alıcı ve uygulayıcı konumundaki tüm eğitim ve okul yöneticileri ile öğretmenlere yardımcı kaynak kitap olma özelliği taşımaktadır. Kitaba ilişkin gelecek eleştiriler, kitabın geliştirilmesine katkı sağlayacaktır. Kitabı okuyucu ile buluşturan Pegem Akademi takımına teşekkür eder, kitabın tüm öğretmen adaylarına ve eğitimcilere yararlı olmasını dileriz. Temmuz Yrd. Doç. Dr. Hasan Basri MEMDUHOĞLU Yrd. Doç. Dr. Kürşad YILMAZ

4 İKİNCİ BASKIYA ÖNSÖZ İlk baskısı kısa sürede tükenen kitabın ikinci baskısında bazı değişiklikler yapılmıştır. Bu değişikliklerde okuyuculardan gelen eleştiri ve öneriler dikkate alınmıştır. Ayrıca mevzuattaki değişiklikler yansıtılmış, sayısal veriler güncellenmiştir. Kitabın basım ve dağıtımını gerçekleştiren Pegem Akademi takımına ve kapak resmi için Doç. Dr. Lale ALTINKURT a teşekkür ederiz. Şubat 2010 Yrd. Doç. Dr. Hasan Basri MEMDUHOĞLU Yrd. Doç. Dr. Kürşad YILMAZ ÜÇÜNCÜ BASKIYA ÖNSÖZ Başta öğrenciler ve eğitimci meslektaşlarımız olmak üzere okuyuculardan eleştiri ve öneriler doğrultusunda kitapta gerekli düzeltmeler yapılmış, veriler güncellenmiştir. Kitabın basım ve dağıtımını gerçekleştiren Pegem Akademi takımına teşekkür ederiz. Şubat 2011 Yrd. Doç. Dr. Hasan Basri MEMDUHOĞLU Yrd. Doç. Dr. Kürşad YILMAZ

5 Bölüm 1: Bölüm 2: Bölüm 3: Bölüm 4: Bölüm 5: Bölüm 6: Bölüm 7: Bölüm 8: Bölüm 9: Bölüm 10: Bölüm 11: Bölüm 12: Bölüm 13: BÖLÜMLER VE YAZARLARI Türk Eğitim Sisteminin Genel Yapısı (Amaçlar, Temel İlkeler ve Okul Sistemi) Yrd. Doç. Dr. Hasan Basri Memduhoğlu Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türk Eğitim Sisteminin Yasal Temelleri Yrd. Doç. Dr. Cem Topsakal Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türk Eğitim Sisteminin Örgüt ve Yönetim Yapısı Yrd. Doç. Dr. Hasan Basri Memduhoğlu Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi Örgüt ve Yönetim Bilimine Giriş Yrd. Doç. Dr. Abdurrahman İlğan Celal Bayar Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yönetim Teorileri Yrd. Doç. Dr. Cemalettin İpek Rize Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yönetim Süreçleri Doç. Dr. Kürşad Yılmaz Dumlupınar Üniversitesi Eğitim Fakültesi Okul Örgütü ve Yönetimi Doç. Dr. Aycan Çiçek Sağlam Zonguldak Karaelmas Üniversitesi Ereğli Eğitim Fakültesi Okul Yönetiminde Çalışan Hizmetleri Yrd. Doç. Dr. Binali Tunç Mersin Üniversitesi Eğitim Fakültesi Okul Yönetiminde Öğrenci İşleri Yrd. Doç. Dr. Tuncer Bülbül Trakya Üniversitesi Eğitim Fakültesi Okul Yönetiminde Eğitim-Öğretim İşleri Yrd. Doç. Dr. Aynur Bozkurt Bostancı Sakarya Üniversitesi Eğitim Fakültesi Okul İşletmesinin Yönetimi Yrd. Doç. Dr. Güven Özdem Giresun Üniversitesi Eğitim Fakültesi Okula Toplumsal Katılım (Okul-Çevre İlişkileri) Doç. Dr. Refik Balay Harran Üniversitesi Eğitim Fakültesi Öğretim Liderliği Doç. Dr. Kamile Demir Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakultesi

6 İÇİNDEKİLER 1. BÖLÜM Türk Eğitim Sisteminin Genel Yapısı (Amaçlar, Temel İlkeler ve Okul Sistemi) Giriş...1 Türk Milli Eğitiminin Amaçları...2 Genel Amaçlar...2 Özel Amaçlar...2 Türk Milli Eğitiminin Dayandığı Temel İlkeler...3 Türk Eğitim Sisteminin Genel Yapısı...4 Türk Eğitim Sisteminde Okul Sistemi Yapılanması...4 Örgün Eğitim...6 Okul Öncesi Eğitim...6 İlköğretim...7 Ortaöğretim...9 Yükseköğretim Yaygın Eğitim Özel Eğitim Özel Öğretim Öğretmen Yetiştirme Finansman Taşımalı Eğitim Açık /Uzaktan Eğitim Rehberlik ve Danışmanlık Hizmetleri Denetim Özet Değerlendirme Soruları Kaynakça BÖLÜM Türk Eğitim Sisteminin Yasal Temelleri Eğitim ve Hukuk...29 Anayasada Eğitim...33 Yasa, Kanun Hükmünde Kararname ve Yönetmeliklerde Eğitim...37 Uluslararası Belgelerde Eğitim Birleşmiş Milletler Çocuk Haklarına Dair Sözleşme İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi Avrupa Birliği Antlaşmaları...43 Özet...44 Değerlendirme Soruları...45 Kaynakça...46

7 3. BÖLÜM Türk Eğitim Sisteminin Örgüt ve Yönetim Yapısı Milli Eğitim Bakanlığı Merkez Örgütü...49 MEB Merkez Örgütünü Oluşturan Birimler ve Görevleri...51 Bakanlık Makamı...52 Hizmet Birimleri...52 Milli Eğitim Bakanlığı Taşra Örgütü...55 İl ve İlçe Milli Eğitim Müdürlüklerinin Görevleri...56 İl - İlçe Millî Eğitim Müdürlüklerinin Bölümleri...57 Yurt Dışı Örgütü...58 Yükseköğretim...58 Türk Eğitim Sisteminin Örgüt ve Yönetim Yapısına İlişkin Bir Değerlendirme...59 Özet...63 Değerlendirme Soruları...64 Kaynakça BÖLÜM Örgüt ve Yönetim Bilimine Giriş Örgüt Kavramı ve Özellikleri...69 Örgütsel Yapı...70 Örgüt Yapısı Modelleri...72 Örgüt-Çevre İlişkisi...77 Genel Sistemler Teorisi...77 Açık Sistem Olarak Örgütler...78 Yönetim ve Liderlik...80 Yönetim...80 Bilim, Sanat ve Meslek Olarak Yönetim...81 Yönetim-Örgüt İlişkisi...82 Eğitim Yönetimi...82 Okul Yönetimi...83 Yöneticilik Becerileri...84 Liderlik...85 Liderlik ve Yöneticilik...86 Özet...87 Değerlendirme Soruları...88 Kaynakça...90 İçindekiler vii

8 5. BÖLÜM Yönetim Teorileri Klasik Yönetim Teorisi...95 Bilimsel İşletmecilik...96 Yönetim Süreçleri...98 Bürokratik Örgüt...99 Klasik Yönetim Teorisi İçin Genel Bir Değerlendirme Neoklasik Yönetim Teorisi Hawthorne Deneyleri Klasik ve Neoklasik Yönetim Teorilerinin Karşılaştırılması Sistem Teorisi Genel Sistem Teorisi Açık Sistem Teorisi Durumsallık Teorisi X ve Y Teorileri Z Teorisi Yeni Yönetim Yaklaşımları Stratejik Yönetim Vizyon Yönetimi Yönetişim Özet Değerlendirme Soruları Kaynakça BÖLÜM Yönetim Süreçleri Karar Verme Karar Verme Sürecinin Aşamaları Karar Verme Sürecini Etkileyen ve Sınırlayan Temel Unsurlar Karara Katılma Okul Yönetiminde Karar Verme Planlama Planlamanın Yararları Okul Yönetiminde Planlama Örgütleme Eşgüdümleme (Koordinasyon) Eşgüdümlemenin Yararları Eşgüdümleme Çeşitleri viii Türk Eğitim Sistemi ve Okul Yönetimi

9 Okul Yönetiminde Eşgüdümleme İletişim Örgütlerde İletişim Süreci Okul Yönetiminde İletişim Etkileme Okul Yönetiminde Etkileme Değerlendirme Okul Yönetiminde Değerlendirme Özet Değerlendirme Soruları Kaynakça BÖLÜM Okul Örgütü ve Yönetimi Okul Yönetiminde Rol Oynayan Öğeler Okul Yönetiminde Rol Oynayan İç Öğeler Okul Yöneticisi Öğretmen Okul Yönetiminde Rol Oynayan Dış Öğeler Okul Örgütünün Özellikleri Okulların Fiziki Olarak Taşıması Gereken Özellikler Okulların Görevleri Okulu Yönetme Biçimleri Yetkeci Yönetim Koruyucu Yönetim Destekçi Yönetim Birlikçi Yönetim Eğitim Yöneticisinin Yetiştirilmesi Eğitim Yöneticisinin Rolü ve Yeterlikleri Teknik Yeterlikler İnsancıl Yeterlikler Kavramsal Yeterlikler Eğitim Yöneticisinin Görev Yetki ve Sorumlulukları İçindekiler ix

10 Okul Yönetiminde Çağdaş Yaklaşımlar Etkili Okul Öğrenen Örgüt Olarak Okul Okula Dayalı Yönetim Özet Değerlendirme Soruları Kaynakça BÖLÜM Okul Yönetiminde Çalışan Hizmetleri Çalışan Hizmetlerinin Amaçları A. Çalışanların Atanması, Yer Değiştirmesi ve Görevlendirilmesi B. Stajyerlik ve Adaylık İşlemlerinin Yapılması C. Çalışanların Özlük Haklarının Sağlanması D. Sicil ve Disiplin İşlemleri E. Sağlık, Güvenlik ve Askerlik İşlemlerinin Yapılması F. Çalışanların Devamının İzlenmesi ve Denetlenmesi G. Hizmetiçi Eğitim Etkinlikleri Özet Değerlendirme Soruları Kaynakça BÖLÜM Okul Yönetiminde Öğrenci İşleri Öğrencilerin Okula Kaydedilmesi Okula Kayıt Zamanı ve Yaşı Okula Kayıt-Kabul Esasları Okula Kayıt İçin Gerekli Belgeler Öğrencilerin Okula Devamı Öğrenci Devamının İzlenmesi İzinli Sayılma x Türk Eğitim Sistemi ve Okul Yönetimi

11 Özürlü Devamsızlık Devamsızlığa Bağlı Olarak Öğrenci Kaydının Silinmesi Sınavlar ve Sınıf Geçme İle İlgili İşler Sınavlar - Ölçme ve Değerlendirme Ders Yılı Sonunda Herhangi Bir Dersten Başarılı Sayılma Doğrudan Sınıf Geçme Sınıf Yükseltme Sınıf Tekrarı Öğrenci Davranışlarının Değerlendirilmesi Kişisel ve Sosyal Becerilerin Değerlendirilmesi Öğrencilerin Ödüllendirilmesi Öğrencilerin Olumsuz Davranışları ve Uygulanacak Yaptırımlar Disiplin Cezalarının Onaylanması ve Uygulanması Öğrencilerin Davranış Puanının İndirilmesi ve İadesi Cezaların Dosyalara İşlenmesi ve Silinmesi Öğrenci Nakil İşleri ve Uyulacak Esaslar Öğrenim Belgelerinin Düzenlenmesi Öğrenci Sağlığı ve Güvenliğine Yönelik İşler Öğrencilerin Nöbet Hizmetleri Askerlik İşlemleri Kimlik ve Paso Düzenleme Kredi ve Burs İşlemleri Özet Değerlendirme Soruları Kaynakça BÖLÜM Okul Yönetiminde Eğitim-Öğretim İşleri Okullarda Eğitim İle İlgili İşler Öğretmenler Kurulu Toplantısı Okulda Rehberlik İşleri Okul Aile Birliği Okul Gelişim Yönetim Ekibi Okullarda Sosyal, Kültürel ve Sportif Etkinlikler Öğrenci Kulüpleri Toplum Hizmeti İçindekiler xi

12 Diğer Sosyal Etkinlikler Öğrenci Disiplin İşleri Okulda Veli Toplantıları Okulda Nöbet İşleri Okul Meclisleri ve Öğrenci Kurulları Okulda Öğretim İle İlgili İşler Yıllık Öğretimin Planlanması Öğretim Toplantılarının Yapılması Okulda Yapılan Mesleki Çalışmalar Ders Kitapları ve Ders Araç Gereçlerinin Sağlanması Kütüphane İle İlgili İşlerin Yapılması Okullarda Yetiştirme Kurslarının Açılması Öğretimin Yapılması ve İzlenmesi Özet Değerlendirme Soruları Kaynakça BÖLÜM Okul İşletmesinin Yönetimi Okul, Bina ve Tesislerin Bakım ve Onarım İşleri Okulda Yazı İşleri Dosyalama İşlemlerinde Uyulacak Kurall Okullarda Ayniyat İşlerinin Yürütülmesi Kooperatif ve Kantin İşleri Döner Sermaye İşlerinin Yapılması Döner Sermayelerin Kuruluş Amacı Döner Sermayelerin Sağladığı Yararlar Bütçe ve Hesap İşlerinin Yapılması Sivil Savunma, Korunma, Güvenlik ve Temizlik İşlerinin Yapılması Özet Değerlendirme Soruları Kaynakça xii Türk Eğitim Sistemi ve Okul Yönetimi

13 12. BÖLÜM Okula Toplumsal Katılım (Okul-Çevre İlişkileri) Okul-Çevre İlişkileri Okul-Çevre İlişkilerinin Boyutları Okulun çevre kalkınmasına katkıda bulunması Aile katılımının sağlanması Çevredeki güç ve baskı grupları ile ilişkiler Çevrenin eğitime desteğinin sağlanması, gönüllü kişi ve gruplarla ilişkiler. 313 Okul-Çevre İlişkilerinin Geliştirilmesi İçin Neler Yapılabilir? Okul yönetim kurulu için öneriler Okul müdürleri ve öğretmenleri için öneriler Sonuç Özet Değerlendirme Soruları Kaynakça BÖLÜM Öğretim Liderliği Öğretim Lideri Öğretim Liderlerinin Rolleri Özet Değerlendirme Soruları Kaynakça İçindekiler xiii

14 Tablolar Listesi Tablo 1. Örgün Eğitimde Okul/Kurum, Öğrenci ve Öğretmen Sayıları... 6 Tablo 2. Ortaöğretimde Puanların Not Değeri ve Derecesi Tablo 3. Hukukun Dalları Tablo 4. Anayasa da Temel Olarak Eğitim Tablo 5. Amsterdam Antlaşması nda Eğitim (Madde 149) Tablo 6. Amsterdam Antlaşması nda Eğitim (Madde 150) Tablo 7. Mekanik Örgütler Organik Örgütlere Karşı Tablo 8. Matriks Örgüt Yapısının Avantaj ve Dezavantajları Tablo Yüzyılda Yönetici ve Liderlerin Bazı Karakteristik Özellikleri Tablo 10. Yönetim Teorilerinin Gelişimi Tablo 11. Amerikan, Japon ve Z Teorisi Şirketlerinde Yönetim Anlayışları Tablo 12. Yönetim Teorilerinin Gelişimi Tablo 13. İlköğretimde Puanların Not Değeri ve Derecesi Tablo 14. Ortaöğretimde Puanların Not Değeri ve Derecesi Tablo 15. Okulların Bakım ve Onarım İşlerinde Velilerin Katkısı Tablo 16. Okulların Bakım ve Onarım İşleriyle İlgili Olarak Velilere Yapılan Duyuru Tablo 17. Okullarda Bulundurulması Gereken Sivil Savunma Dosya ve İçerikleri Şekiller Listesi Şekil 1. Türk Eğitim Sistemi... 5 Şekil 2. Milli Eğitim Bakanlığı Örgüt Şeması Şekil 3. Milli Eğitim Bakanlığı Taşra Örgüt Şeması Şekil 4. Dikey Örgüt Modeli Şekil 5. Yaşayan Sistemlerin Kademeleri Şekil 6. Suyun Devri Âlemi Şekil 7. Açık Sistem Modeli Şekil 8. Sosyal Sistem Modeli Şekil 9. Sosyo-teknik Sistem Modeli Şekil 10. Stratejik Yönetim Döngüsü Şekil 11. Stratejik Planlama Süreci Şekil 12. SWOT Analizi Şekil 13. Geleneksel Örgüt ve TKY nin Karşılaştırılması Şekil 14. Örgütleme Süreci Şekil 15. İletişim Süreci xiv Türk Eğitim Sistemi ve Okul Yönetimi

15 Yrd. Doç. Dr. Hasan Basri MEMDUHOĞLU 1. BÖLÜM Türk Eğitim Sisteminin Genel Yapısı (Amaçlar, Temel İlkeler ve Okul Sistemi) Yrd. Doç. Dr. Hasan Basri MEMDUHOĞLU Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi Bu bölümde Türk eğitim sisteminin genel yapısı betimlenmiştir. Bu amaçla Türk eğitim sisteminin amaçları, temel ilkeleri, okul sisteminin yapılanması (öğretim kademleri) ve eğitimin bazı alt sistemleri (özel öğretim, özel eğitim, finansman, öğretmen yetiştirme, denetim, rehberlik hizmetleri) genel hatları ile ele alınmıştır. Giriş Türkiye, genç bir nüfusa sahiptir. Nüfusun yaklaşık % 20 si öğrenci olarak okullara devam etmektedir. Türkiye de örgün eğitime devam eden öğrenci sayısı pek çok Avrupa ülkesinin toplam nüfusundan fazladır. Bu durum, eğitim hizmetlerini ve eğitimin niteliğini etkilemektedir. Türk eğitim sistemi, anayasa, eğitim ve öğretimi düzenleyen yasalar, hükümet programları, kalkınma plânları ve millî eğitim şûraları esas alınarak düzenlenmektedir. Türkiye de askeri okullar dışında eğitim ve öğretim hizmetinin yürütülmesinden ve denetiminden Millî Eğitim Bakanlığı (MEB) sorumludur.

16 Yrd. Doç. Dr. Cem TOPSAKAL 2. BÖLÜM Türk Eğitim Sisteminin Yasal Temelleri Yrd. Doç. Dr. Cem TOPSAKAL Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi Bu bölümde eğitim ve hukuk kavramları, Anayasa, yasa, kanun hükmünde kararname, yönetmelik ve uluslararası belgelerde eğitim konuları incelenmiştir. Eğitim ve Hukuk Eğitim, belirli amaçlar doğrultusunda birey yetiştirme, bireye bilgi, beceri ve tutum kazandırma süreci olarak tanımlanabilir (Tanrıöğen, 2006). Bir bilim olarak eğitimin tarihi, felsefi, sosyal, kültürel, psikolojik, politik, ekonomik, yönetimsel, denetimsel, teknolojik, sanatsal temelleri olduğu gibi, yasal (hukuki) temelleri de bulunmaktadır. Hukuk, toplumsal yaşantıdan doğan ilişkileri, adaleti gerçekleştirmek üzere düzenleyen kuralların bütünüdür (Önen, 1991). Hukuk toplumun düzenini sağladığı için, öncelikle düzen demektir. Hukukun düzen sağladığı konular şunlardır (Aral, 1983): 1) Barış: İnsanların bir arada barış içinde yaşamasını sağlar. 2) Güven: Hukuk güçlünün zayıfı yok etmesini, ezmesini önler. Örneğin adam öldürme, hırsızlık, konut dokunulmazlığına saldırı ve bunun gibi eylemlere karşı bir güvenlik sağlar. 3) Eşitlik: Eşitlik hukukun özünde vardır. Hukuk kuralları, düzenlediği bütün durumları eşit bir biçimde ele alır. 4) Özgürlük: Hukuk özgürlüğün önkoşuludur. Özgürlük ancak hukuk temeli üzerinde ve çerçevesinde varlık bulur. Hukukun amaçları: Hukukun amaçları temel olarak üçe ayrılır. Bunlar şu şekilde sıralabilir (Bilge, 1993):

17 Toplum yaşamını düzenleme, Toplumun gereksinmelerini karşılama, Adaleti gerçekleştirme Hukuk bilimi, yürürlükte olan hukukun içeriğini açıklamaya, boşluklarını doldurmaya, varsa aksayan yönlerini gidermeye, kısaca onun uygulanabilir bir duruma getirmeye çalışır. Hukukun Dalları Hukuk; kamu, özel ve karma olmak üzere üç kola ayrılmaktadır. Devlet ya da kamu kurumların taraf oldukları hukuki ilişkiler kamu hukukuna, bireyler arası ilişkiler ise özel hukuka girer (Akı, 1993). Hem kamu hukuku, hem özel hukuk kurallarını içeren dal, karma nitelikli hukuk dalıdır. Hukukun kolları Tablo 3 te gösterilmiştir. Tablo 3. Hukukun Dalları Kamu Hukuku Özel Hukuk Karma Hukuk 1-Anayasa Hukuku 1-Medeni Hukuk 1-Eğitim Hukuku 2-İdare Hukuku 2-Ticaret Hukuku 2-İş Hukuku 3-Ceza Hukuku 3-Uluslararası Özel Hukuk 3-Fikri Hukuk 4-Yargılama Hukukları 5-Devletlerarası Hukuk Eğitim hukuku: Eğitim ve hukuk arasındaki ilişkileri eğitim hukuku düzenler. Eğitim hukuku, aileden başlayarak, okul öncesi eğitim, ilköğretim, ortaöğretim, yükseköğretim ve yaygın eğitim kurumlarında yapılan eğitim ve öğretimi düzenleyen kurallardan oluşur. Eğitim hukukunun konusuna, örgün ve yaygın eğitim kurumlarının örgütlenişi, yapısı, yönetim biçimi, işleyişi, denetimi, bu kurumlarda yer alan öğrenci, öğretmen, yönetici, müfettiş, velilerin hakları, görevleri, hukuksal durumları ve özellikle eğitim hakkı girmektedir (Akyüz, 2006). Bir ülkede eğitimde devletin ve bireylerin uyması, uygulaması gereken kurallara eğitim hukuku denir (Başaran, 1989). Hukukun Kaynakları Eğitim hukukunun yasal dayanağını, hukukun kaynakları oluşturur. Hukukun kaynakları, hukuk kurallarını oluşturan ve geliştiren yol ve yöntemlerdir. Bu kaynaklar yazılı, yazısız ve yardımcı kaynaklar biçiminde üç grupta toplanabilir. Yazılı kaynaklar, anayasa, yasa, uluslararası antlaşma, kanun hükmünde kararname, tüzükler, yönetmelik, kararname, yönerge ve genelgelerdir. Yazısız kaynaklar, örf ve adet hukukudur. Yardımcı kaynaklar ise yargı kararları ve öğretidir. 30 Türk Eğitim Sistemi ve Okul Yönetimi

18 Yrd. Doç. Dr. Cem TOPSAKAL a) Yazılı Kaynaklar Anayasa, devletin yapısını, hükümet şeklini, devletin organlarını ve aralarındaki ilişkileri, bireylerin temel hak ve özgürlüklerini düzenleyen en soyut ve en genel kuralları içeren yasal metindir. Yaptırım gücü bakımından en güçlü yasal metinler olup, anayasanın üstünlüğü ilkesi gereği olarak, hiçbir hukuk kuralı anayasaya aykırı olamaz. Anayasa; yasama, yürütme, yargı ve tüm yönetim kurum, kuruluş ve kişileri bağlar (Erkılıç, 2003). Türkiye Cumhuriyeti Anayasası nda eğitim ve öğrenim hakkı, sosyal ve ekonomik haklar arasında düzenlenmiştir. Yasa, anayasanın yetkili kıldığı kurum organı (yasama organı) tarafından yapılan, usulüne uygun ilan edilen, genel, sürekli ve soyut hukuk kurallarına denir. Yasalar yazılı hukuksal kaynaklar içinde hiyerarşi (sıradizin) bakımından anayasadan sonra ikinci sırada yer alır (Erkılıç, 2003). Ülkemizde yasa yapma yetkisi Türkiye Büyük Millet Meclisi ne aittir. Kanun önerme yetkisi, bakanlar kuruluna ve Türkiye Büyük Millet Meclisi üyelerine tanınmıştır. Bakanlar Kurulu nun yaptığı öneriye tasarı, Meclis üyelerinin yaptığı öneriye ise teklif denir (Akyüz, 2006). Türkiye de eğitim kurumlarının işleyişi, işgören, öğrenci ve genel hizmetlerin yönetilmesi yasalarca belirlenmiştir. Milli eğitimle doğrudan ilgili yasalara eğitim yasaları denir. Türk Eğitim Sistemi, temel olarak Milli Eğitim Temel Kanunu nda yer alan esaslara göre yürütülür (Erkılıç, 2003). Kanun Hükmünde Kararname, TBMM nin çıkardığı yetki yasasına dayanarak Bakanlar Kurulu nun belirli konuları düzenlemek üzere çıkardığı yazılı hukuk kurallarıdır. Bu uygulamanın amacı, toplumu değişen koşullara kısa sürede uydurma çabasıdır. Eğitim alanında, 1997 yılında Özel Eğitim Hakkında Kanun Hükmünde Kararname çıkarılmıştır (Erkılıç, 2003). Uluslararası Antlaşma, Türkiye Cumhuriyeti ile yabancı devletler ve uluslararası kuruluşlarla yapılan uluslararası yasal belgelerdir. Bu antlaşmaların yürürlüğe girmesi, TBMM nin bir kanunla onaylamasına bağlıdır. Usulüne göre yürürlüğe konulmuş uluslararası antlaşmalar yasa gücündedir. Temel hak ve özgürlüklere ilişkin uluslararası antlaşmalarla, yasaların aynı konuda farklı hükümler içermesi durumunda, uluslararası antlaşma hükümleri esas alınır (Akyüz, 2006). Birleşmiş Milletler tarafından hazırlanan Çocuk Haklarına Dair Birleşmiş Milletler Sözleşmesi (Çocuk Hakları Sözleşmesi) ülkemiz tarafından kabul edilmiştir. Bu sözleşme yasa gücündedir. Tüzük, bir yasanın uygulamasını göstermek, emrettiği işleri belirtmek üzere yasaya aykırı olmamak koşuluyla, Danıştay ın incelemesinden geçirilerek Bakanlar Kurulu tarafından çıkarılan hukuki metinlerdir. Eğitim alanında, 1993 yılında Milli Eğitim Bakanlığı Teftiş Kurulu Tüzüğü çıkarılmıştır (Erkılıç, 2003). Yönetmelik, Başbakanlık, Bakanlıklar ya da kamu tüzel kişilerin kendi görev alanlarını ilgilendiren yasaların, tüzüklerin uygulanmasını sağlamak üzere ve bunlara aykırı olmamak koşuluyla çıkardıkları hukuki metinlerdir. Eğitim alanında, 1995 yılında Milli Eğitim Bakanlığı Ders Kitapları Yönetmeliği çıkarılmıştır (Erkılıç, 2003). Türk Eğitim Sisteminin Yasal Temelleri 31

19 Yrd. Doç. Dr. Hasan Basri MEMDUHOĞLU 3. BÖLÜM Türk Eğitim Sisteminin Örgüt ve Yönetim Yapısı Yrd. Doç. Dr. Hasan Basri MEMDUHOĞLU Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi Bu bölümde Milli Eğitim Bakanlığı (MEB) merkez, taşra ve yurt dışı örgütü ile yükseköğretim örgütü ele alınarak açıklanmıştır. Milli Eğitim Bakanlığı Merkez Örgütü Eğitim ile ilgili ilk bakanlık, Osmanlı döneminde 1839 da Mekatib-i Rüşdiye Nezareti olarak kurulmuştur. Ancak bu kurum, bir bakanlıktan ziyade, yeni kurulan Rüşdiyelerin (ortaöğretim okulları) idaresiyle görevli bir genel müdürlük hüviyetinde idi de ilk kez Bakanlar Kuruluna (Meclis i Vükela) dâhil bir Bakan (Nazır) tarafından yönetilen Maarif-i Umumiye Nezareti kurulmuştur. Bu kurum bakanlık düzeyinde ilk eğitim örgütü sayılır (Akyüz, 2004). Kurtuluş Savaşı yıllarında İstanbul da Osmanlı Hükümeti ne bağlı Maarif Nezareti mevcutken, TBMM nin kurulmasından sonra 3 Mayıs 1920 de Ankara da Maarif Vekâleti kurulmuştur. Bu bakanlığın adı Cumhuriyet dönemi boyunca birkaç kez değiştirilmiştir tarihinde yayımlanan 3797 sayılı kanun ile bakanlık örgütü ve görevleri düzenlenmiştir yılında çıkarılan 652 sayılı Millî Eğitim Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkındaki Kanun Hükmünde Kararname ile bakanlığın örgüt yapısı ve görevleri yeniden düzenlenmiş ve MEB bugünkü şeklini almıştır. Bu kanun hükmünde kararnameye göre MEB in görevleri şunlardır: 1. Kültür Bakanlığı-1935, Maarif Vekilliği-1941, Milli Eğitim Bakanlığı-1946, Maarif Vekaleti-1954, Milli Eğitim Bakanlığı-1961, Milli Eğitim Gençlik ve Spor Bakanlığı-1983, Milli Eğitim Bakanlığı-1989.

20 Okul öncesi, ilk ve orta öğretim çağındaki öğrencileri bedenî, zihnî, ahlakî, manevî, sosyal ve kültürel nitelikler yönünden geliştiren ve insan haklarına dayalı toplum yapısının ve küresel düzeyde rekabet gücüne sahip ekonomik sistemin gerektirdiği bilgi ve becerilerle donatarak geleceğe hazırlayan eğitim ve öğretim programlarını tasarlamak, uygulamak, güncellemek; öğretmen ve öğrencilerin eğitim ve öğretim hizmetlerini bu çerçevede yürütmek ve denetlemek. Eğitim ve öğretimin her kademesi için ulusal politika ve stratejileri belirlemek, uygulamak, denetlemek ve güncelleyerek geliştirmek. Eğitim sistemini yeniliklere açık biçimde tasarlamak ve geliştirmek. Eğitime erişimi kolaylaştıran politika ve stratejiler geliştirmek, uygulamak. Okul öncesi, ilköğretim, ortaöğretim ve her çeşit örgün ve yaygın eğitim kurumlarını açmak, açılmasına izin vermek. Diğer kurum ve kuruluşlarca açılan eğitim ve öğretim kurumlarının denklik derecelerini belirlemek, programlarını hazırlamak. Türk vatandaşlarının yurt dışında yapacakları eğitim ve öğretim hizmetlerini yürütmek. Türk Silahlı Kuvvetleri ne bağlı ortaöğretim kurumlarının program, yönetmelik ve öğrenim denklik derecelerinin belirlenmesi konularında iş birliğinde bulunmak. Milli Eğitim Bakanlığı Merkez Örgütü Birimleri ve Görevleri MEB merkez örgüt şeması Şekil 2 de verilmiştir. MEB merkez örgütü; bakanlık makamı ve hizmet birimlerinden oluşmaktadır. Bakanlık Makamı Bakanlık makamı; bakan, müsteşar ve müsteşar yardımcılarından oluşmaktadır. Bakan, bakanlık hizmetlerinin yürütülmesinden sorumlu en üst amirdir. Müsteşar, bakandan sonra gelen en üst düzey kamu görevlisidir. Bakanlık hizmetlerini bakan adına yürütür. Müsteşara yardımcı olmak üzere beş müsteşar yardımcısı görevlendirilebilir. 50 Türk Eğitim Sistemi ve Okul Yönetimi

21 Yrd. Doç. Dr. Hasan Basri MEMDUHOĞLU T.C. MİLLİ EĞİTİM BAKANLIĞI TEŞKİLAT ŞEMASI BAKAN Yüksek Öğretim Kurulu Özel Kalem Müdürlüğü Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı Rehberlik ve Denetim Başkanlığı Bakanlık Müsteşarlığı Basın ve Halkla İlişkiler Müşavirliği Müsteşar İç Denetim Birimi Başkanlığı Müsteşar Yardımcısı Müsteşar Yardımcısı Müsteşar Yardımcısı Müsteşar Yardımcısı Müsteşar Yardımcısı Öğretmen Yetiştirme ve Geliştirme Genel Müdürlüğü Temel Eğitim Genel Müdürlüğü Özel Öğretim Kurumları Genel Müdürlüğü Yenilik ve Eğitim Teknolojileri Genel Müdürlüğü Mesleki ve Teknik Eğitim Genel Müdürlüğü İnsan Kaynakları Genel Müdürlüğü Ortaöğretim Genel Müdürlüğü Destek Hizmetleri Genel Müdürlüğü Strateji Geliştirme Başkanlığı Din Öğretimi Genel Müdürlüğü Avrupa Birliği ve Dış İlişkiler Genel Müdürlüğü Özel Eğitim ve Rehberlik Hizmetleri Genel Müdürlüğü İnşaat ve Emlak Grup Başkanlığı Bilgi İşlem Grup Başkanlığı Hayat Boyu Öğretmen Genel Müdürlüğü Hukuk Müşavirliği Taşra Teşkilatı Yurtdışı Teşkilatı İl Milli Eğitim Müdürlükleri Eğitim Müşavirlikleri ve Ataşelikleri İlçe Milli Eğitim Müdürlükleri Okul ve Kurum Müdürlükleri Şekil 2. Milli Eğitim Bakanlığı Örgüt Şeması Türk Eğitim Sisteminin Örgüt ve Yönetim Yapısı 51

22 Hizmet Birimleri Temel Eğitim Genel Müdürlüğü: Başlıca görevleri; okul öncesi ve ilköğretim okul ve kurumlarının eğitim, öğretim ve yönetimi ile ilgili politikaları belirlemek ve uygulamak; bu okul ve kurumların programlarını, ders kitaplarını, eğitim araçgereçlerini hazırlamaktır. Ortaöğretim Genel Müdürlüğü: Başlıca görevleri şunlardır: a. Ortaöğretim okul ve kurumlarının eğitim, öğretim ve yönetimi ile ilgili politikaları belirlemek ve uygulamak; bu okul ve kurumların programlarını, ders kitaplarını, eğitim araç-gereçlerini hazırlamak, b. Yükseköğretim politikasının ve amaçlarının belirlenmesi ve yürütülmesi için tedbirler almak; yükseköğretime giriş sistemine ilişkin esasların belirlenmesinde ilgili kurumlarla işbirliği yapmak; yurtdışına yükseköğrenim görmek amacıyla gönderileceklerle ilgili işleri yürütmek. Meslekî ve Teknik Eğitim Genel Müdürlüğü: Meslekî ve teknik eğitim ve öğretim veren okul ve kurumların eğitim, öğretim ve yönetimi ile ilgili politikalar belirlemek ve uygulamak; bu kurumların programlarını, ders kitaplarını, eğitim araç-gereçlerini hazırlamak; eğitim-istihdam ilişkisini güçlendirecek, meslekî eğitimi yaygınlaştıracak politika ve stratejiler geliştirmek ve uygulamakla görevlidir. Din Öğretimi Genel Müdürlüğü: İmam-hatip liselerinin eğitim, öğretim ve yönetimi ile ilgili politikaları belirlemek ve uygulamak; ilköğretim, ortaöğretim ve yaygın eğitim kurumlarında din kültürü ve ahlak öğretimine ait programlar ile ders kitaplarını hazırlamakla yükümlüdür. Özel Eğitim ve Rehberlik Hizmetleri Genel Müdürlüğü: Başlıca görevleri; özel eğitim sınıfları, özel eğitim okulları, rehberlik ve araştırma merkezleri, iş okulları ile benzeri okul ve kurumların eğitim, öğretim ve yönetimi ile ilgili politikaları belirlemek ve uygulamak; bu kurumların programlarını, ders kitaplarını ve eğitim araç-gereçlerini hazırlamaktır. Hayat Boyu Öğrenme Genel Müdürlüğü: Temel görevleri; zorunlu eğitim dışında, eğitim ve öğretimi hayat boyu devam edecek şekilde yaygınlaştırmak amacıyla politikalar oluşturmak ve uygulamak; yaygın eğitim ve öğretim ile açık öğretim hizmetlerini yürütmek; yaygın eğitim-öğretim okul ve kurumlarının programlarını, ders kitaplarını, eğitim araç-gereçlerini hazırlamak; yaygın özel öğretim kurumlarıyla ilgili hizmetleri yürütmektir. 52 Türk Eğitim Sistemi ve Okul Yönetimi

23 Yrd. Doç. Dr. Hasan Basri MEMDUHOĞLU Özel Öğretim Kurumları Genel Müdürlüğü: Bu genel müdürlük, 5580 sayılı Özel Öğretim Kurumları Kanununa göre, eğitim sisteminde yer alan her tür ve kademedeki özel Türk, yabancı (Alman, İtalyan, Fransız, Amerikan vb.) ve azınlık (Ermeni, Yahudi, Rum) okulları ile kurs, dershane ve etüd merkezlerinin işleyişlerini takip etmek, bu kurumların açılmasına izin vermek ve denetlemekle görevlidir. Yenilik ve Eğitim Teknolojileri Genel Müdürlüğü: Bu genel müdürlük; eğitimöğretimin teknoloji ile desteklenmesi, bilişim teknolojilerinin kullanılmasına yönelik çalışmalar yürütmek; merkezî sistemle yürütülen sınavları yapmak; yaygın eğitimle ilgili teknolojiye dayalı program, film ve benzeri yayınları hazırlamak; eğitimöğretimde teknolojik imkânların yaygın biçimde kullanılmasına ve öğrencilerin bilgi teknolojilerinden yararlanmasına yönelik önlemleri almak, bu alandaki yenilikleri izlemekle yükümlüdür. Öğretmen Yetiştirme ve Geliştirme Genel Müdürlüğü: Başlıca görevleri; öğretmen yetiştirme politikaları oluşturmak; öğretmen yeterliklerini belirlemek ve geliştirmek; öğretmenlerin gelişimleri için eğitim vermek; kurs, seminer, konferans gibi etkinlikler düzenlemek; öğretmen eğitimi konusunda ilgili diğer kurumlarla işbirliği yapmaktır. Avrupa Birliği ve Dış İlişkiler Genel Müdürlüğü: Başlıca görevleri şunlardır: a. Avrupa Birliği ve diğer uluslararası kuruluşlarla işbirliği konusundaki işleri yürütmek; bakanlığın diğer birimleri tarafından yürütülen uluslararası işbirliği projelerini koordine etmek, b. Eğitim alanında diğer ülkelerle işbirliği çalışmalarını yürütmek, yabancı hükümetlerden/kuruluşlardan sağlanan veya ülkemiz tarafından yabancılara verilen burslarla ve ülkemize öğrenim yapmak üzere gelen yabancı öğrencilerle ilgili işleri yürütmek, c. Yurtdışındaki vatandaşlarımızın bulundukları ülkenin eğitim imkânlarından yararlanmalarına yönelik önlemler almak. İnsan Kaynakları Genel Müdürlüğü: Temel görevleri; bakanlığın insan gücü planlaması ve insan kaynakları sisteminin geliştirilmesi konusunda çalışmalar yapmak; bakanlık personelinin atama, nakil, terfi, emeklilik işlemlerini yürütmek; öğretmenler dışındaki bakanlık personeli için eğitimler yapmaktır. Destek Hizmetleri Genel Müdürlüğü: Kiralama, satın alma, temizlik, güvenlik, aydınlatma, ısınma, onarım, taşıma ve benzeri hizmetleri yapmak; genel evrak ve arşiv faaliyetlerini düzenlemek; döner sermaye işletmeleri ile ilgili işleri yürütmek; ders kitaplarını, yardımcı kaynak ve araç gereçlerini, makine, teçhizat ve donatım ihtiyaçlarını temin etmekle görevlidir. Türk Eğitim Sisteminin Örgüt ve Yönetim Yapısı 53

24 Strateji Geliştirme Başkanlığı: Başkanlığın başlıca görevleri şunlardır: Hükümet programı, kalkınma plânı ve millî güvenlik siyaseti çerçevesinde bakanlığın orta ve uzun vadeli strateji ve politikalarını belirlemek; kalkınma plânlarında ve yıllık programlarda öngörülen hizmetlerle ilgili temel politikaları belirlemek; bakanlık bütçesini yıllık çalışma programlarını hazırlamak ve uygulanmasını takip etmek; merkez ve taşra teşkilatı ile okul ve kurumlar için performans ölçütlerini oluşturmak. Rehberlik ve Denetim Başkanlığı: Bakanlık personeline, okullara ve eğitim kurumlarına faaliyetlerinde yol gösterici şekilde rehberlik etmek; hizmetlerini rehberlik anlayışıyla denetlemek, süreç ve sonuçlarını performans ölçütlerine göre değerlendirmek, inceleme ve soruşturmalar yapmakla görevlidir. Daha çok ortaöğretim kurumlarında rehberlik ve denetimler yapar. Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı: Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı (TTKB), doğrudan bakana bağlı bilimsel danışma ve karar organıdır. Kurul bir başkan ve 10 üyeden oluşur. Bunlar dört yıl süreyle atanır. Bu süre her defasında bir yıl olmak üzere en fazla üç defa uzatılabilir. Kurul üyeliğine şunlar atanabilir: En az on yıllık öğretmenlik veya okul yöneticiliği yapanlar, eğitim ile ilgili alanlarda yaptığı çalışma ve yayınlarla temayüz etmiş öğretim üyeleri ya da kamu görevlileri. Talim ve Terbiye Kurulu şu temel görevleri yerine getirir: Eğitim sistemini, öğretim programlarını ve ders kitaplarını hazırlatmak, incelemek ve geliştirmek; bakanlık birimlerince hazırlanan öğretim programları ile ders kitapları, yardımcı kitaplar ve öğretmen kılavuz kitaplarını incelemek ve uygun görülenlere karar vermek; ilköğretim ve ortaöğretim kademesinde yurt dışından alınan diplomaların denkliklerini tespit etmek; Millî Eğitim Şûrasının sekreterya hizmetlerini yürütmek. Milli eğitim şurası, bakanlığın en yüksek danışma kuruludur. Şurada önceden belirlenen eğitim-öğretim konuları görüşülerek tavsiye niteliğinde kararlar alınır. Şuralarda ülke çapında değişik kesimlerden tüm eğitim paydaşlarından katılım sağlanır (Akademisyenler, yöneticiler, öğretmenler, veliler, öğrenciler, sivil toplum örgütleri temsilcileri). Şurada alınan kararların bağlayıcılığı yoktur, tavsiye niteliğindedir. On yedi kez toplanan şuraların eğitimin bütünüyle ele alınmasında, tartışılmasında, konuların meslek ilgililerine ve kamuoyuna mal edilmesinde önemli katkıları olmuştur. Ancak milli eğitim şuralarında Türk eğitim sistemine en geniş anlamda yön vermek amacıyla alınan tavsiye kararlarının hayata geçirilmesi çeşitli nedenlerle çoğunlukla sınırlı kalmıştır. Hukuk Müşavirliği: Bakanlığın hukuki konulardaki işlerini yürütür. Bu doğrultuda adlî ve idarî davalarda bakanlığı temsil eder; bakanlıkla ilgili hukuki sonuçlar doğuracak işlemler hakkında görüş bildirir; eğitim ile ilgili hazırlanan kanun, tüzük ve yönetmelik taslaklarını hukuki açıdan inceleyerek görüşlerini bildirir. Bilgi İşlem Grup Başkanlığı: Başlıca görevleri; bakanlık projelerinin tasarlanmasını sağlamak; bakanlığın bilgi işlem hizmetlerini ve bilişim altyapısı ile ilgili işleri yürütmek; bakanlık hizmetleriyle ilgili bilgileri toplayarak veri tabanları oluşturmaktır. 54 Türk Eğitim Sistemi ve Okul Yönetimi

25 Yrd. Doç. Dr. Hasan Basri MEMDUHOĞLU İnşaat ve Emlak Grup Başkanlığı: Okul ve kurum binaları yapım ve onarım işlemlerini yürütmek; arsa, bina, tesis, kamulaştırma ve satım ile ilgili işleri yapmakla görevlidir. Basın ve Halkla İlişkiler Müşavirliği: Temel görevi; basın ve halkla ilişkilerle ilgili faaliyetleri planlamak ve bilgi edinme başvurularını değerlendirmektir. Özel Kalem Müdürlüğü: Bakanın çalışma programını, resmi ve özel yazışmalarını, protokol ve tören işlerini düzenlemekle görevlidir. Bakanlık Müşavirleri: Bakanlıkta, özel önem ve öncelik taşıyan konularda bakana yardımcı olmak üzere otuz Bakanlık Müşaviri atanabilir. İç Denetim Birimi Başkanlığı: Türkiye nin, 2005 yılında Avrupa Birliği müzakerelerine başlaması ile müzakere konularından biri olan mali kontrol gereği, tüm bakanlıklarda ve diğer kamu kurumlarında bu kontrolü yapmakla görevli iç denetim birimleri kurulmuştur. İç denetim, kamu yönetiminde kaynakların ekonomiklik, etkililik ve verimlilik esaslarına göre yönetilip yönetilmediğini değerlendirmek ve rehberlik yapmak amacıyla yapılan bağımsız, nesnel danışmanlık faaliyetidir. İç denetim birimi; uygunluk, performans, mali, bilgi teknolojisi ve sistem denetimi yapar. Ortak Görevler: Temel Eğitim, Ortaöğretim, Meslekî ve Teknik Eğitim, Din Öğretimi, Özel Eğitim ve Rehberlik Hizmetleri ile Hayat Boyu Öğrenme Genel Müdürlükleri, sorumluluk alanlarıyla ilgili konularda şu görevleri de yerine getirirler: Eğitim ve öğretime ilişkin hedef, politika ve standartlar belirlemek; öğrencilere yöneltme konusunda rehberlik yapmak; özel eğitim, rehberlik ve psikolojik danışma hizmetlerini yürütmek. Milli Eğitim Bakanlığı Taşra Örgütü MEB taşrada tüm il ve ilçelerde örgütlenmiştir. Buna göre her ilde il millî eğitim müdürlüğü, merkez ilçeler hariç her ilçede ilçe millî eğitim müdürlüğü bulunur. Bu müdürlükler, bulundukları il ve ilçelerde tüm eğitim hizmetlerini yürütürler. İlçe millî eğitim müdürlükleri, hizmetleri yürütürken il millî eğitim müdürlüklerine karşı da sorumludur. İl milli eğitim müdürleri üçlü kararname (Milli Eğitim Bakanı, Başbakan, Cumhurbaşkanı), ilçe milli eğitim müdürleri ise bakan imzası ile atanır. Milli Eğitim Bakanlığı taşra (il-ilçe) örgüt şeması Şekil 3 te verilmiştir. İl ve ilçe millî eğitim müdürlükleri; hizmetin özelliklerine göre şubeler, bürolar ile kurul ve komisyonlardan oluşur. İl milli eğitim müdürlüğü bünyesinde; müdür, müdür yardımcıları, eğitim denetmenleri başkanlığı, şube müdürlükleri ve bunlara bağlı bürolar bulunmaktadır. Türk Eğitim Sisteminin Örgüt ve Yönetim Yapısı 55

26 Yrd. Doç. Dr. Abdurrahman İlğan 4. BÖLÜM Örgüt ve Yönetim Bilimine Giriş Yrd. Doç. Dr. Abdurrahman İlğan Celal Bayar Üniversitesi Eğitim Fakültesi Bu bölümde, örgüt kavramı ve özellikleri, örgütlerin çevreleri ile olan ilişkileri, genel sistemler teorisi, açık bir sistem olarak örgütler, örgüt yapısı modelleri, örgütün boyutları; yönetim kavramı, yönetimin bilim, sanat veya meslek olup olmadığı, yönetim örgüt ilişkisi, eğitim ve okul yönetimi ve son olarak da liderlik ve yöneticilik konuları tartışılmıştır. Örgüt Kavramı ve Özellikleri Günlük yaşamımızda, çeşitli nedenlerle birçok örgütle ilişkimiz olduğundan örgütler yaşamımızın her yönünü kaplamıştır. Bu anlamda yaşamımızın büyük bir bölümü örgütlerde geçmektedir. Zamanımızın çoğunu bir şirketin, bir okulun, sosyal, kültürel, ekonomik ya da dini bir örgütün üyesi olarak geçiririz. Bu ilişkilerde bazen çalışan, bazen öğrenci, kimi zaman da müşteri, hasta ya da vatandaş konumunda bulunuruz. İnsanlar, çocuklarının eğitimi için eğitim örgütlerine, hasta olduğunda sağlık örgütlerine, ruhsal dünyasını tatmin için dini örgütlere, vatani görev için orduya ve boş zamanlarını değerlendirmek için spor örgütlerine, hayvan koruma derneklerine ve benzeri derneklere katılacaktır. Kısaca belirtmek gerekirse, hiçbir insanın gücü, toplumdan uzak yaşamaya yetmez. Toplumsal yaşam ise, büyük ölçüde örgütsel yaşam aracılığıyla gerçekleşmektedir. Böyle olunca örgütlü yaşamın gereklerini ve örgütün doğasını anlamak durumundayız. Örgütler, insanların bireysel olarak başaramadığı amaçları gerçekleştirmek için vardır. Bu nedenle, kar etmek, eğitim ve öğretim hizmeti vermek, dini gerekleri yerine getirmek, bozulan sağlığı tedavi etmek ya da yeni bir gökdelen inşa etmek için örgütlere başvurulmaktadır (Can, 1999).

27 Yrd. Doç. Dr. Abdurrahman İlğan İŞLETME MÜDÜRÜ Üretim Müdürü Üretim Müdürü Üretim Müdürü Üretim Müdürü Üretim Şefi Üretim Şefi Üretim Şefi Üretim Şefi Üretim Şefi Üretim Şefi Üretim Şefi Üretim Şefi Şekil 4. Dikey Örgüt Modeli (Kaynak: Efil, 1999) Efil (1999) dikey örgüt modelinin olumlu yanları ve sınırlıklarını şu şekilde açıklamaktadır. Olumlu Yanlar: 1) Her çalışanın emir aldığı sadece bir yönetici olduğundan farklı yönlerden gelebilecek emirlerle ezilmez. 2) Yönetici sayısı az olduğundan yönetim giderleri çok fazla değildir. 3) Karar alma mekanizması çok hızlı bir şekilde ilerlemektedir. 4) Küçük örgütler için çok geçerli bir modeldir. Sınırlılıklar: 1) Merkezcil yapı büyüme ile birlikte artacağından yöneticilerin görevleri çok kapsamlı olacak ve böyle çok yetenek sahibi yöneticileri bulmak güçleşecektir. 2) İşletme büyüdükçe emir kumanda zinciri uzayacak, haberleşmenin iletilmesi güçleşecektir (Milli Eğitim Bakanlığı nda olduğu gibi). 3) Örgütün büyümesi denetim ve kademeler arası koordinasyonu güçleştirecektir (Milli Eğitim Bakanlığı nda olduğu gibi). Milli Eğitim Bakanlığı Merkez örgütünden verilen emirlerin, uygulayıcı konumundaki il, ilçe ve okul yönetimi düzeylerine doğru gitmesi ve bütün bu birimlerin merkezden gelen emir zincirine bağlı olması (Balcı ve Aydın, 2001) buna örnek olarak verilebilir. Yatay Örgütler: Görevler temel alınarak oluşturulan bir örgütleme türüdür. Bu tür örgütlenmede iletişim ve emirler hiyerarşik bir sıra izlemektedir. Birbiri ile ilgili görevler ve konumlar arasında iletişim kurulabilmektedir. Önemli olan, görevin etkili bir şekilde yerine getirilmesidir. Yatay örgütlenmenin önde gelen üstünlüğü, açık ve kesin bir işbölümünü olanaklı kılmasıdır. Yetkiler ve yetkilerin kullanılmasından doğan sorumluluklar paylaşılmaktadır. Ayrıca ekip çalışmasını olanaklı kılmakta, esnekliği sağlamaktadır. Bu avantajlarına karşılık, eşgüdümü ve denetimi zorlaştırmak gibi sakıncalı yanları da bulunmaktadır (Aydın, 1994). Bürokratik Örgütler: Bürokratik örgüt yapısı Weber in ilkelerine dayanmaktadır. Weber ideal örgüt yapısının özelliklerini şu şekilde açıklamaktadır: 1) Uzmanlaşma ve iş bölümü: Konumlar arasında, açık ve net işbölümü vardır. Bu işbölümü çalışanların ileri düzeyde bir uzmanlaşmasını gerekli kılmaktadır. 2) Hiyerarşi içinde düzenlenen konumlar: Makamlar örgütte hiyerarşi ilkesini takip eder, yani her alt ma- Örgüt ve Yönetim Bilimine Giriş 73

28 kam kendinden daha yükseğinin kontrolü ve denetimi altındadır. Fiziksel ve biyolojik yapıların temelinde yer alan hiyerarşi, sosyal örgütlerin de temel bir özelliğidir. 3) Soyut kurallar sistemi: Örgütteki karar ve eylemleri, formal olarak saptanmış kurallar ve yönetmelikler sistemi yönlendirir. Örgütteki personel değişse bile, örgütsel kararlar yine bu yasa ve kurallara dayalı olarak alınır. 4) Şahsi olmayan ilişkiler: Weber e göre ideal devlet şekilci, kişisel olmayan güç tarafından yönetilmelidir. Burada tutku ve nefret, dolayısıyla sevgi ve istekte olmamalıdır. Weber, bürokratların tamamen rasyonel kararlar almaları için alıcılara ve astlara duygusal bağlılıktan uzak durmaları gerektiğini ileri sürmektedir (Aydın, 1994; Luthans, 1995). Weber in ideal tip bürokrasi kavramı, önceleri okul yönetiminde otokratik ve katı uygulamalara yol açmış ve bu alandaki yazarların demokratik eğitim örgütlerine olan ihtiyacı duymasını sağlamıştır. Eğitim örgütlerine uygulanacak modelin, ideal tip bürokrasinin öğeleri kadar insan ilişkilerinin güdüleme, katılma, çatışma gibi etkenlerini de kapsaması gerekmektedir (Bursalıoğlu, 2003). Mekanik ve Organik Örgütler: İngiliz davranış bilimcileri Burns ve Stalker (1961) örgüt yapılarını mekanik ve organik olmak üzere ikiye ayırmışlardır. Mekanik örgütlerin düzende değişmeme eğilimi vardır ve katı bürokratik özelliklere sahiptir. Tam tersi olarak organik örgütlerin yapıda oldukça esnek olma eğilimi vardır ve değişmeye dirençli değillerdir. Aslında, bu iki örgütsel tür tek bir sürecin iki ayrı ucudur. Tamamen mekanik veya tamamen organik türler bulmak oldukça zordur ama özel bir örgütün nispeten organik ya da nispeten mekanik olup olmadığını belirlemek için Tablo 7 de listelenen özellikleri kontrol edip karşılaştırma oldukça kolaydır. Bir alan çalışmasının mekanik ve organik örgütlerde belirgin farklı iletişim motiflerini bulması kayda değerdir. İletişim organik alanda katılımcı, mekanik alanda resmi, emirsel ve kontrollü olma eğilimindedir (Akt: Daft, 1991). 74 Türk Eğitim Sistemi ve Okul Yönetimi

29 Tablo 7. Mekanik Örgütler Organik Örgütlere Karşı Yrd. Doç. Dr. Abdurrahman İlğan Özellikler Mekanik Örgütler Organik Örgütler 1. Bireysel destek yapanlar için görev tanımı Dar ve kesin Geniş ve genel 2. Örgütsel amaç ve kişisel destek yapanlar arasındaki Belirsiz Açık ilişki 3. Görev esnekliği Düşük Yüksek 4. Tekniklerin yetkilerin ve sorumlulukların tanımı Açık Belirsiz 5. Hiyerarşik kontrole bağımlılık Yüksek Düşük (kendine bağlı) 6. İletişimin öncelikli yönü Dikey (yukarıdan aşağıya) Yatay (eş düzey arası) 7. Amir karar ve talimatlarına bağımlılık Yüksek Düşük (amir öğüt ya da bilgi sunar) 8. İtaat ve bağlılığa vurgu Yüksek Düşük 9. Gerekli bilgi türleri Dar teknik ve görev özellikli Geniş ve profesyonel Kaynak: Daft, R. L. (1991). Management. USA: Dryden Press. Burns ve Stalker in (1961) araştırması mekanik ve organik örgütlerin arasında ilişki uyumunu belirterek belirgin organizma çevre örneklerini ortaya çıkarmıştır. Başarılı organizmanın nispeten sabit ve belirli çevrelerde mekanik olma eğilimini keşfetmişlerdir. Aksine, nispeten organik örgütlerin çevrenin değişken ve belirsiz olduğu zaman başarılı olma eğiliminde olduklarını keşfetmişlerdir (Akt: Daft, 1991). Sanal Örgütler: Sanal örgüt, gelişen teknoloji ve hızla yayılan internetin etkisiyle, hızla değişen fırsatlardan yararlanmak için çabucak bir araya gelen şirketlerin kullandığı geçici bir net ağıdır. Bu örgütler, birbirinden uzakta olan şirketlerin ve girişimcilerin bağlantı kurmalarına ve baştan sona birlikte çalışmalarına olanak sağlar. Gelecekte bu tür örgütlerin yaygınlaşması beklenmektedir. Ortaklıklar daha az resmi ve fırsatlardan daha çok yararlanmaya yönelik olur. Bu örgütler, geleneksel sınırları ortadan kaldırır (Luthans, 1995). Proje Tasarımları veya Matriks Örgütler: Bir proje yapısı işlevsel bir yapının üstüne yerleştirildiğinde otaya çıkan sonuç matriks örgüttür. Matriks örgüt, zaman zaman bir proje örgütü olarak da kabul edilir ve terimler birbirlerinin yerine kullanılabilir. Ancak tam ve kesin bir ifadeyle belirmek gerekirse matriks örgütler bir proje örgütü ve aynı zamanda işlevsel bir örgüttür. Burada, işlevsel bölüm başkanları kendi bölümlerinde çalışan uzmanlar üzerinde söz söyleme hakkına sahiptirler (dikey yapı). Buna bağlı olarak fonksiyonel uzmanlar verilen projelere atanırlar (dikey yapı). Bu atamalar uygun işlevsel yöneticiler ve proje yöneticileri arasındaki işbirliği ile her Örgüt ve Yönetim Bilimine Giriş 75

30 projenin başında yapılır (Luthans, 1995). Tablo 8 de Matriks örgütün avantaj ve dezavantajlarına yer verilmiştir (Akt: Daft, 1991, 314). Tablo 8. Matriks Örgüt Yapısının Avantaj ve Dezavantajları Avantaj Dezavantaj Kaynakların etkili kullanımı: Materyal ve insan kaynağı proje kapsamında paylaşılabilir. Proje bütünlüğü: Görevsel işlerin üstünde işbirliği çalışması için açık ve çalışabilir bir mekanizma vardır. İlerletilmiş bilgi akışı: İletişim hem yatay hem de dikey olarak zenginleştirilir. Esneklik: Farklı bölümlerin üyeleri arasındaki sıkı iletişim bağı, karar vermeyi ve uyum sağlayıcı dönütleri çabuklaştırır. Disiplinin kalıcılığı: Projelerin gelip gitmesine rağmen işlevsel bilirkişi ve uzmanlar bir arada kalır. Yükselen motivasyon ve yükümlülük: Üyelerin karar vermeye katılımı, yükümlülüğü ve motivasyonu arttırır. Güç zorlukları: Yetki ve sorumlulukları kasıtlı olarak üst üste bindirmeden ötürü anlaşmazlık oluşur. İlerleyen anlaşmazlık: Kıt kaynaklar üzerindeki rekabet özellikle çalışanların projeler arasında dağıtıldığı zaman ortaya çıkar. Yavaş tepki zamanı: Danışma ve paylaşılan karar verme üzerindeki yoğun vurgu, zamanında karar vermeyi geciktirir. Takip ve kontroldeki zorluk: Çoklu disiplin alanlarının katılımı bilgi talebini arttırır ve sorumlulukları değerlendirmeyi zorlaştırır. Aşırı yönetim: Proje yöneticilerinin oluşturduğu çift yönetim Tecrübe vurgusu: İkili rapor ilişkileri, belirsizliğe ve rol karmaşasına neden olur. Kaynak: Daft, R. L. (1991). Management. USA: Dryden Press. Çağdaş okul yöneticisi okulunu, yapılanmasına uygun bir tarzda yönetmek durumundadır. Çağdaş okul ne tam bir mekanik-bürokratik yapılanmak ne de tam gevşek yapılanmak durumundadır. Okulda her şeyi tam bir kurala, prosedüre bağlamak, personel arasında ast-üst ilişkilerini belirtip yakın denetim uygulamak, böylece de verim beklemek mümkün olmamaktadır. Mesleki bağımsızlık kaygısıyla öğretmenlerin sınıfta tek otorite olarak izole olmaları da çağdaş yapılanmaya uygun düşmez. Çağdaş yapılanma belki organik-durumsal bir yapılanma olacaktır. İşte bu türden bir yapılanma okulun sembollerle, değerlerle yönetimini gerektirmektedir. Yöneticinin sesi ve vizyonu önemli eşgüdümleme aracıdır. Eğitim çalışanlarının kendilerini eğitim hizmetlerine adamalarının sağlanması, örgütle bütünleştirilmeleri, bu türden sembol ve değerlerle yönetimi gerekli kılacaktır (Balcı, 2004, 118). 76 Türk Eğitim Sistemi ve Okul Yönetimi