SUNUfi (BAfiKANIN MESAJI) GENEL DE ERLEND RME VE BEKLENT LER B R BAKIfiTA ÜÇÜNCÜ ÇEYREK I.DÜNYA EKONOM S... 08

Transkript

1

2 çindekiler SUNUfi (BAfiKANIN MESAJI) GENEL DE ERLEND RME VE BEKLENT LER B R BAKIfiTA ÜÇÜNCÜ ÇEYREK I.DÜNYA EKONOM S II.DÜNYA NfiAAT VE KONUT SEKTÖRÜ III. DÜNYA T CAR GAYR MENKUL SEKTÖRÜ IV. TÜRK YE EKONOM S V. TÜRK YE KONUT SEKTÖRÜ VI. TÜRK YE T CAR GAYR MENKUL SEKTÖRÜ VII. TÜRK YE GAYR MENKUL SEKTÖRÜ F NANSAL GÖSTERGELER VIII. TÜRK YE NfiAAT SEKTÖRÜ IX.TÜRK YE F NANSAL GÖSTERGELER

3 02 TÜRK YE VE DÜNYA GAYR MENKUL SEKTÖR RAPORU TÜRK YE VE DÜNYA GAYR MENKUL SEKTÖR RAPORU 03 Baflkan n Mesaj Türkiye ve Dünya Gayrimenkul Raporu Üçüncü Çeyrek 2009, Ekonomi ve Strateji Dan flmanl k Hizmetleri taraf ndan ba ms z olarak haz rlanm flt r. Çal flmada ulusal ve uluslararas resmi ve özel kurumlar n verileri ile bu verilere dayal analiz ve de erlendirmeler yer almakta olup, haz rlayan kurumun görüfllerini yans tmaktad r. Turgay Tanes GYODER Yönetim Kurulu Baflkan Güncel veriler içeren önemli bir baflvuru kayna yla karfl n zday z G YODER olarak geçmifli sa l kl de erlendirmek ve gelece e yönelik do ru öngörüler oluflturmak için güncel verilere büyük önem veriyoruz. Bu do rultuda, 2006 y l ndan beri gayrimenkul sektörünü detayl bir flekilde inceledi imiz raporlar yay ml yoruz. YAYINLAYAN Gayrimenkul Yat r m Ortakl Derne i Nispetiye Caddesi, Levent fl Merkezi, 6 / Levent - stanbul Tel: 0 (212) Faks: 0 (212) YAZAR Dr. Can Fuat Gürlesel Ekonomi ve Strateji Dan flmanl k Hizmetleri HAZIRLAYAN Özgencil Yay nc l k Tan t m Organizasyon A.fi. Teflvikiye Caddesi, Sadun Apt. 105 / Teflvikiye - stanbul Tel: 0 (212) /53/54 Faks: 0 (212) Tüm Haklar Sakl d r Gayrimenkul Yat r m Ortakl Derne i Kaynak Gösterilmeden Al nt Yap lamaz Gayrimenkul sektörüyle ilgili tüm kesimler için önemli bir veri kayna olaca na inand m z, bundan sonra üç ayl k dönemlerde yay mlanarak sektörün tüm alt segmentleriyle birlikte irdelenece i raporlar n ilki olan Türkiye ve Dünya Gayrimenkul Sektör Raporu 3. Çeyrek, 2009 bafll kl raporumuzu sizlerle paylaflmaktan mutluluk duyuyoruz. Geliflmelerin h zl yafland sektörümüzde bir baflvuru niteli inde güncel bilgiler sa layacak olan bu üç ayl k raporlar m zda, dünyada ve Türkiye de gayrimenkul sektörünün gelifliminin yan s ra içinde bulundu umuz dönemde ülkemiz dahil tüm küresel ekonominin durumunu da de erlendirecek ve gelece e yönelik beklentilerimizi analiz edece iz. Çeyrek dönemler itibariyle haz rlanacak raporlar m z n gayrimenkul sektörünün Türkiye ekonomisine katt de eri göstermesi aç s ndan da tüm kesimler için önemli bir baflvuru kayna oldu una inan yoruz.

4 04 TÜRK YE VE DÜNYA GAYR MENKUL SEKTÖR RAPORU TÜRK YE VE DÜNYA GAYR MENKUL SEKTÖR RAPORU 05 GENEL DE ERLEND RME VE BEKLENT LER... DÜNYA EKONOM S : yileflme ç k fl stratejileri ve yeni finansal balon riskleri Dünya ekonomisi küresel kriz ile birlikte ulafl lan dip noktas ndan döndükten sonra 2009 y l n n üçüncü çeyre inde iyileflme dönemine girmifltir. Ancak iyileflmenin yavafl ve kademeli olaca ve zaman alaca öngörülmektedir. yileflmenin kal c ve istikrarl olaca na iliflkin kayg lar sürerken geliflmifl ülkelerin kriz nedeniyle ald klar önlemlerin 2010 y l ndan itibaren geri çekilmesi, yani ç k fl stratejileri de tart fl lmaya bafllam flt r. Hükümet destekleri ile birlikte Merkez Bankalar n n düflük faiz ve genifl likidite olanaklar uygulamalar n 2010 y l ikici yar s ndan itibaren çekmeye bafllamalar halinde ekonomideki iyileflmenin sürdürülebilir olup olmayaca önemli bir risk oluflturmaktad r. Buna karfl n di er bir risk ise ucuz ve bol likidite ile özellikle geliflen ülkelerde oluflmaya bafllayan yeni finansal balon riskleridir. DÜNYA NfiAAT KONUT VE T CAR GAYR MENKUL SEKTÖRÜ: Dip aray fl sürüyor Küresel krizin konut ve gayrimenkul sektörü finansman sistemi kaynakl olmas nedeniyle inflaat sektörü ile gayrimenkul sektöründe küçülme kuvvetli olmaktad r ve iyileflme gecikmektedir. Geliflmifl ülkelerde ABD ve Avrupa genelinde inflaat faaliyetlerinde ve harcamalar nda daralma halen sürmektedir. Konut sektöründe ise özellikle ABD de üçüncü çeyrekten itibaren iyileflme iflaretleri kuvvetlenmeye bafllam flt r. Ticari gayrimenkul sektörü ise ABD de halen gerilemektedir. Asya-Pasifik bölgesinde ise inflaat, konut ve ticari gayrimenkul sektörlerinde görülen geniflleme yeni finansal balon risklerini ortaya ç karmaktad r. GENEL DE ERLEND RME VE BEKLENT LER... TÜRK YE EKONOM S : Küçülme yavafllarken büyümeye geçifl kademeli olacak Türkiye ekonomisinde küçülme giderek yavafllamaktad r ve ekonomi y l n dördüncü çeyre inde muhtemelen pozitif büyüme gösterecektir. Ancak iktisadi faaliyetlerdeki canlanma henüz istenilen seviyede de ildir. Merkez Bankas n n faiz indirimlerine ra men iç talebi canland rmaya yönelik desteklerin çekilmesi ile birlikte iktisadi faaliyetlerdeki geniflleme s n rl kalmaktad r. ç ve d fl talep koflullar henüz istenilen seviyede de ildir ve Türkiye de ekonomik iyileflme yavafl ve kademeli olacakt r. TÜRK YE NfiAAT KONUT VE T CAR GAYR MENKUL SEKTÖRÜ: nflaat sektöründe kuvvetli daralma Y l n üçüncü çeyre inde tüm iktisadi faaliyetlerdeki toparlanma ve canlanmaya karfl n inflaat sektöründe kuvvetli daralma devam etmifltir. Sektörde konut ile konut d fl bina inflaat faaliyetleri önemli ölçüde daralm flt r. Üçüncü çeyrekte konut kredileri faiz oranlar n n gerilemesi ve kulland r lan konut kredilerinde büyüme konut talebi için olumlu geliflme olmufltur. Ancak konut sat fllar nda henüz istenilen canlanma gerçekleflmemifltir. Ticari gayrimenkul sektöründe de yeni yat r mlarda dura anl k sürerken, varl k fiyatlar, kiralar ve getirilerde gerileme üçüncü çeyrekte önemli ölçüde yavafllam flt r.

5 06 TÜRK YE VE DÜNYA GAYR MENKUL SEKTÖR RAPORU TÜRK YE VE DÜNYA GAYR MENKUL SEKTÖR RAPORU 07 B R BAKIfiTA ÜÇÜNCÜ ÇEYREK... B R BAKIfiTA ÜÇÜNCÜ ÇEYREK ABD ekonomisi yüzde 0.7 Euro Bölgesi ekonomisi 0.4 ile yeniden büyüdü. OECD Bileflik Öncü Göstergeleri ile kriz öncesi seviyesine geri döndü. 13 Konut fiyatlar endeksi (2007=100) 92.1 seviyesine, konut kiralar endeksi (2007=100) 90.8 seviyesine yükseldi. 14 Aç lan 7 AVM ile birlikte toplam AVM say s 205, toplam kiralanabilir alan büyüklü ü 4.8 milyon m 2 ye ulaflt. 5 9 Al nan 3 4 Geliflmifl ülkelerde güven ve beklenti endeksleri 50 puan aflarak pozitife geçti. Avrupa Euro 6 ABD de bölgesinde inflaat sektörü faaliyetleri yüzde 9.2 küçüldü. 7 Türkiye ekonomisinde küçülme yüzde 3.3 e geriledi. konut yap ruhsatlar say s ile geçen y l n ayn dönemine göre yüzde 35 geriledi. 10 ABD de kriz sonras yeni ve mevcut ev sat fllar ile konut fiyatlar artt. ticari gayrimenkul fiyatlar endeksi (2005=100) 124 den 112 ye geriledi. 8 Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas faizi yüzde 6.5 e indi. Konut kredileri y lbafl ndan itibaren 2.1 milyar artarak 39.5 milyar oldu Yabanc lara gayrimenkul sat fl 466 milyon dolar, do rudan yabanc sermaye yat r mlar 164 milyon dolar oldu. AVM Perakende Endeksi (2005=100) toplam ciro endeksi 153 ile en yüksek seviyesine ulaflt. M 2 bafl na ciro endeksi ise 107 oldu. stanbul ofis piyasas nda A ve B tipi ofis kiralar M A ve M A d fl bölgelerde ikinci çeyrek döneme göre de iflmedi Yeni ofis binas, sanayi binas ve lojistik binas al nan yap ruhsatlar m 2 büyüklükleri önemli ölçüde küçüldü. nflaat sektörü yüzde 18.1 küçüldü. nflaat harcamalar 17.3 milyar ile büyük ölçüde küçüldü Üçüncü çeyrek içinde adet ve toplam 6.0 milyar tutar nda yeni konut kredisi kullan ld. Konut kredisi ayl k faiz oran ortalama 0.96 ile yüzde 1.0 in alt na indi. 20 Yabanc lar n portföy yat r mlar 63.2 milyar dolardan 81.3 milyar dolara yükseldi.

6 08 TÜRK YE VE DÜNYA GAYR MENKUL SEKTÖR RAPORU TÜRK YE VE DÜNYA GAYR MENKUL SEKTÖR RAPORU 09 I. DÜNYA EKONOM S Geliflmifl ülkeler üçüncü çeyrekte resesyondan ç kt Dünya ekonomisinde karfl lafl lan derin krizin önlenmesine yönelik olarak al nan önlemler ve sa lanan destekler etkisini göstermeye bafllam fl ve geliflmifl ülkelerde ekonomik daralma ikinci çeyrekten itibaren sona ermifltir. ABD ekonomisi üst üste dört çeyrek küçüldükten sonra üçüncü çeyrekte yüzde 0.7 büyümüfltür. Japonya ekonomisi de ikinci çeyrekte yüzde 0.7 ve üçüncü çeyrekte yüzde 0.3 büyümüfltür. Avrupa da Dünya Ekonomisi Büyüme (B R ÖNCEK ÇEYREK DÖNEME GÖRE) Euro bölgesi befl çeyrek dönem daralman n ard ndan üçüncü çeyrekte yüzde 0.4 büyüme göstermifltir. Geliflmifl ülkeler üçüncü çeyrekte yeniden büyümeye geçerek resesyondan ç km flt r. ABD % EURO BÖLGES % Ç N % Öncü göstergeler ümit verirken iflsizlik art yor JAPONYA % KAYNAK: OECD Dünya ekonomisindeki iktisadi faaliyetlerin öngörülmesi aç s ndan izlenen seçilmifl öncü göstergelerde iyileflme sürerken iflsizlik art fl devam etmektedir. OECD bileflik öncü göstergesi birinci çeyrekteki dip noktas ard ndan üçüncü çeyrekte ya ulaflm flt r. Dördüncü çeyrekte Ekim ay nda ile iyileflmesini sürdürmektedir. Dünya ticaretindeki geliflmeleri yans tan Balt k Capsize tafl mac l k endeksi dalgal bir fleyin izlemesine Dünya Ekonomisi Öncü Göstergeleri 2009 Q4 OECD B LEfi K ÖNCÜ GÖSTERGE ENDEKS (1) BALTIK CAPSIZE TAfiIMACILIK ENDEKS (2) IMF METAL F YAT ENDEKS (3) OECD BÖLGES fis ZL K % TOTAL (1) KAYNAK: OECD, IMF, WTO Veriler çeyrek dönemin son ay itibariyle. (1) Ekim (2) Aral k (3) Kas m ra men dördüncü çeyrekte Aral k ay itibari ile yeniden art fl içindedir. Di er bir öncü gösterge metal fiyatlar endeksi ise y l n ilk çeyre indeki dip noktas ard ndan istikrarl art fl n sürdürmektedir ve dördüncü çeyrekte Kas m ay itibari ile seviyesine ulaflm fl bulunmaktad r. Ekonomilerdeki büyüme ve öncü göstergelerdeki iyileflmeye ra men OECD ülkelerinde iflsizlik artmaya devam etmektedir. Dünya Ekonomisi Mali Göstergeleri 2009 Q4 (1) DOW JONES ENDEKS PETROL VAR L DOLAR ALTIN ONS DOLAR ABD MERKEZ BANKASI FA Z % EURO DOLAR PAR TES KAYNAK: MENKUL KIYMET, EMT A VE VADEL filem BORSALARI, FED Mali göstergelerde iyileflme, dalgalanma ve yeni finansal balon riskleri birlikte yaflan yor Mali göstergelerde y l n ikinci çeyre inde bafllayan iyileflme dalgalanmalar ile birlikte devam ederken, ulafl lan yeni seviyeler itibari ile yeni finansal balonlar n oluflmas riskleri de artmaktad r. Hisse senedi piyasalar ndaki toparlanman n ard ndan üçüncü ve dördüncü çeyrekte h zl yükselmeler yaflanm flt r. Para otoritelerinin düflük faiz oranlar devam etmektedir. ABD Merkez Bankas FED in faiz oran yüzde 0.25 dir. Krizin dip noktas ndan sonra Dolar yine de er kaybettikten sonra Euro Dolar paritesi dalgalanma ve yön aray fl içinde bulunmaktad r. Alt n fiyatlar nda h zl art fllar yaflanm flt r. Ancak alt n fiyatlar ve petrol fiyatlar son çeyrekte yeniden gerilemektedir. Mali göstergelerde ve emtia fiyatlar nda dalgalanmalar ve yön bulma gayreti devam etmektedir. Dünya Ekonomisi Güven ve Beklenti Endeksleri 2009 Q4 ABD (1) MALAT SANAY BEKLENT ENDEKSLER AB (1) Ç N (1) Beklenti ve güven endekslerinde iyileflme Veriler çeyrek dönemin son ay itibariyle. (1) 18 Aral k TÜKET C GÜVEN ENDEKSLER ABD AB Ç N (1) -17 (1) 88.5 (2) KAYNAK: RESM STAT ST K KURUMLARI (1) Kas m, (2) Ekim. Ekonomik krizin dip noktas n n yafland birinci çeyrekte en düflük seviyelerine inen beklenti ve güven endeksleri ikinci ve üçüncü çeyreklerde kuvvetli bir iyileflme göstermifltir. ABD, AB ve Çin de imalat sanayi beklenti endeksleri 50 seviyesi üzerine ç karak yeniden pozitife dönmüfltür. Tüketici güven endekslerinde de ikinci ve üçüncü çeyreklerde h zl bir iyileflme yaflanm flt r. Ancak ABD de tüketici güven endeksi Kas m ay itibariyle yeniden gerilemifltir. Beklenti ve güven endekslerinin seviyeleri 2010 y l ekonomisi için ümit vermektedir.

7 10 TÜRK YE VE DÜNYA GAYR MENKUL SEKTÖR RAPORU TÜRK YE VE DÜNYA GAYR MENKUL SEKTÖR RAPORU 11 II. DÜNYA NfiAAT VE KONUT SEKTÖRÜ nflaat harcamalar ndaki daralma ABD de sürüyor Ekonomik krizin özellikle ABD de konut finansman sistemi kaynakl olmas nedeniyle inflaat sektörü krizden di er sektörlere k yasla daha kuvvetli etkilenmifltir. ABD de inflaat sektörü harcamalar kriz ile birlikte önemli ölçüde daralmaya bafllam flt r. Konut inflaat harcamalar ndaki daralma 2008 y l ilk çeyre inde, konut d fl bina harcamalar nda ise 2008 y l son çeyre inde bafllam flt r. Konut d fl bina harcamalar daralmaya devam etmektedir ve 2009 y l üçüncü çeyre i son ay itibari ile y ll k milyar dolar olmufltur. Konut inflaat harcamalar ise üçüncü çeyrekte y ll k bazda 256 milyar dolar olmufl ve 6 çeyrek dönem sonra yeniden artm flt r. ABD nflaat Sektörü Harcamalar (YILLIK, M LYAR DOLAR) KONUT NfiAATI HARCAMALARI KONUT DIfiI NfiAAT HARCAMALARI KAYNAK: US BUREAU OF CENSUS Avrupa Euro alan nda toplam inflaat sektörü faaliyetlerinde küçülme sürüyor Ekonomik kriz Avrupa Birli i ndeki inflaat sektörü faaliyetlerini de olumsuz etkilemifltir ve Euro bölgesinde inflaat faaliyetlerinde 2008 y l ikinci çeyre inde bafllayan küçülme sürmektedir y l üçüncü çeyre inde de Euro bölgesinde inflaat faaliyetleri bir önceki y l n ayn çeyrek dönemine göre yüzde 9.2 gerilemifltir. nflaat faaliyetlerinde küçülme konut inflaat faaliyetlerindeki daralmadan kaynaklanmaktad r. Konut inflaat faaliyetlerinde daralma kuvvetli oranda sürmektedir. Konut d fl bina inflaat faaliyetleri ise ikinci ve üçüncü çeyrekte s n rl da olsa büyüme göstermifltir. Avrupa Birli i Euro Alan nflaat Faaliyetleri (B R ÖNCEK YILIN AYNI ÇEYREK DÖNEM NE GÖRE DE fi M YÜZDE) TOPLAM NfiAAT SEKTÖRÜ KONUT NfiAATI KONUT DIfiI B NA NfiAATI KAYNAK: EUROSTAT CONSTRUCTION OUTPUT Veriler çeyrek dönemin son ay itibariyle ABD konut sektöründe iyileflme sürüyor ABD de konut sektöründe ev sat fllar ve konut fiyatlar nda y l n ikinci çeyre inde bafllayan dip noktas ndan dönüfl, üçüncü çeyrekte iyileflmeye dönüflmüfltür. Ekim ay itibari ile yeni ev sat fllar y ll k 430 bin, mevcut ev sat fllar ise y ll k 6.1 milyon olmufltur. Konut fiyatlar nda ikinci çeyrek sonunda bafllayan art fl üçüncü çeyrekte de sürmüfltür. Case Schiller 10 Kompozit konut fiyat endeksi Eylül ay nda ile y l n en yüksek de erine ulaflm flt r. ABD Konut Sektörü 2009 Q4 YEN EV SATIfiLARI AYLIK B N (1) (1) MEVCUT EV SATIfiLARI YILLIK B N (1) (1) KONUT F YAARI ENDEKS CASE SHILLER 20 CASE SHILLER KAYNAK: NATIONAL ASSOCIATION OF REALTORS, US, STANDARD AND POORS CASE SHILLER HOUSE PRICE INDICES III. DÜNYA T CAR GAYR MENKUL SEKTÖRÜ Finansman olanaklar, yat r mlar ve yeni arzlar halen çok s n rl Ticari gayrimenkul sektörüne yönelik finansman olanaklar halen çok s n rl kalmaya devam etmektedir. Daha önce kulland r lm fl olan finansman kaynaklar n n geri dönüflüne iliflkin riskler sürmektedir. Finansal kald raç oranlar azalm fl, kredi vadeleri 3-4 y la inerek k salm flt r. kincil finansman pazar nda (menkul k ymetlefltirme) ilk ifllemler üçüncü çeyrekte s n rl olarak yap lmaya bafllam flt r. Ticari gayrimenkul yat r mlar (sat n alma iflleri) önemli ölçüde daralm flt r. Varl k fiyatlar na iliflkin belirsizlik, ticari gayrimenkul getirilerinin düflmesi ve sat n alma finansman olanaklar n n azalmas nedeni ile yat r m ifllemleri dura anlaflm flt r. Al c -sat c fiyat fark önemli ölçüde aç lm flt r. Küçük ölçekli ifller yap lmaktad r. Üçüncü ve dördüncü çeyrekte Avrupa da iyi getirili ve A s n f ticari gayrimenkullere yat r m yeniden bafllarken Asya Pasifik bölgesinde bankalar n finansman olanaklar ile yat r m faaliyetleri daha canl görülmektedir. Ticari gayrimenkul sektöründe yeni arzlar Asya Pasifik bölgesinde sürerken, Avrupa da dura an, ABD de gerileyen yeni arz faaliyetleri sürmektedir. Veriler çeyrek dönemin son ay itibariyle. (1) Ekim.

8 12 TÜRK YE VE DÜNYA GAYR MENKUL SEKTÖR RAPORU TÜRK YE VE DÜNYA GAYR MENKUL SEKTÖR RAPORU 13 Varl k fiyatlar, kiralar ve getiriler dip noktas na yaklafl yor IV. TÜRK YE EKONOM S Türkiye Ekonomisi ktisadi Faaliyetlerde Büyüme Ticari gayrimenkul sektöründe 2009 y l n n genelinde varl k fiyatlar nda yüzde aral nda gerileme yavafllayarak sürmektedir. Varl k fiyatlar nda dip seviyeleri 2010 y l nda görüldükten sonra yeniden art fl süreci bafllayaca öngörülmektedir. Ticari gayrimenkul kiralar nda y l n ilk üç çeyre inde yaflanan gerileme dip noktalar na yaklaflm fl görülmektedir. Al flverifl merkezi, ofis ve lojistik alan kiralar küresel ölçekte ortalama yüzde 10 gerileme gösterdikten sonra üçüncü çeyrekte dura anlaflm flt r. Varl k fiyatlar ve kiralardaki gerilemeler ile ticari gayrimenkul getirileri de düflmüfltür. Kirac lar 2009 y l genelinde daha düflük maliyetli ticari gayrimenkulleri tercih etmektedir. GSMH MALAT SANAY T CARET ULAfiTIRMA LET fi M MAL H ZMEER Asya bölgesinde varl k fiyatlar ve kiralarda dibe üçüncü çeyrekte ulafl ld ktan sonra artan talep etkisi ile birlikte iyileflme sürecine girilmektedir. Baz ülkelerde varl k fiyatlar nda afl r fliflme riski de yaflanmaya bafllam flt r. Avrupa genelinde dip seviyeleri olarak 2010 y l ilk yar s öngörülmektedir. ABD de ise zay flama sürmektedir. ABD Ticari Gayrimenkul Piyasas Fiyat Endeksleri 2000=100 OF S B NALARI SANAY LOJ ST K B NALARI PERAKENDE B NALARI T CAR GAYR MENKUL Türkiye ekonomisinde küçülme yavafll yor Türkiye ekonomisi 2009 y l üçüncü çeyre inde yüzde 3.3 küçülmüfltür. Y l n ilk çeyre inde yüzde 14.7, ikinci çeyre inde ise yüzde 7.9 olan ekonomideki küçülme üçüncü çeyrekte yavafllam flt r. ktisadi faaliyetlerden imalat sanayi, ticaret ve ulaflt rma, iletiflim hizmetlerindeki küçülme de yavafllamaktad r. Mali hizmetler faaliyetlerinde ise y l genelinde büyüme sürmektedir y l son çeyre inde iktisadi faaliyetlerde ve ekonominin genelinde pozitif büyümeye geçifl olaca öngörülmektedir. KAYNAK: NATIONAL ASSOCIATION OF REALTORS, US, STANDARD AND POORS CASE SHILLER HOUSE PRICE INDICES Veriler çeyrek dönemin son ay itibariyle ABD ticari gayrimenkul sektöründe zay flama sürüyor ABD ticari gayrimenkul sektöründe 2007 y l dördüncü çeyre inden itibaren bafllayan fiyatlardaki gerileme 2009 y l n n ilk üç çeyre inde de devam etmifltir. Ticari gayrimenkul fiyatlar 2008 y l nda yüzde 18, 2009 y l üçüncü çeyre i sonunda ise yüzde 28.7 gerilemifltir. ABD ticari gayrimenkul sektöründe varl k fiyatlar ndaki gerileme ve ortalama yüzde 20 lere yaklaflan boflluk oranlar ile yat r mc lar n talebi zay f kalmaya devam etmektedir. Potansiyel kredi kay plar riski ile birlikte ABD de ticari gayrimenkul sektörü genelinde zay flama üçüncü çeyrekte de sürerken perakende binalar n de erlerinde görülen ilk art fl dip noktas için iflaret vermektedir.

9 14 TÜRK YE VE DÜNYA GAYR MENKUL SEKTÖR RAPORU TÜRK YE VE DÜNYA GAYR MENKUL SEKTÖR RAPORU 15 Türkiye Ekonomisi Temel Göstergeler 2009 Q4 TÜKET C F YAARI %YILLIK (1) Güven ve beklenti endekslerinde h zl iyileflme dura anlaflt Küresel krizin etkileri ile birlikte 2009 y l ilk çeyrek döneminde dip noktas na gerileyen beklenti ve güven endeksleri y l n ikinci çeyre inde çok h zl bir toparlanma göstermifltir. Reel kesim beklenti endeksi 99.4, tüketici güven endeksi seviyelerine ulaflm flt r. Üçüncü ve dördüncü çeyrekte ise beklenti ve güven endekslerinde k smi bir gerileme yaflanmaktad r ve endekslerdeki iyileflme dura anlaflm flt r. Endekslerdeki k smi gerileme ve dura anlaflma ekonomideki iyileflmenin de yavafl ve kademeli olaca na iflaret etmektedir. CAR AÇIK YILLIK M LYAR DOLAR (2) BÜTÇE AÇI I YILLIK M LYAR % (3) Türkiye Ekonomisi Güven ve Beklenti Endeksleri 2009 Q4 (1) fis ZL K % REEL KES M BEKLENT ENDEKS DOLAR / TÜRK L RASI MERKEZ BANKASI FA Z ORANI % , TC MERKEZ BANKASI, MAL YE BAKANLI I Veriler çeyrek dönemin son ay itibariyle. (1) Kas m 2009, (2) (3) Ekim 2009 (4) (5) Aral k flsizlik ve bütçe aç olumsuz seyrediyor 2009 y l nda temel göstergeleri etkileyen en önemli gösterge Merkez Bankas faiz oranlar olmufltur. Küresel kriz ve kuvvetli ekonomik daralma karfl s nda Merkez Bankas faiz oranlar n yüzde 6.5 e kadar indirmifltir. Merkez Bankas n n faiz indirimlerinin sonuna gelinmifltir. Tüketici fiyatlar ile enflasyon ise yüzde 5 ler ile son y llar n en düflük seviyelerine yaklaflm flt r. Cari aç k Ekim ay nda y ll k bazda 11.4 milyar dolara gerilemifltir. Bütçe aç ve iflsizlik ise artmaya devam etmektedir. Bütçe aç y ll k bazda ekim ay itibariyle 56.0 milyar ye ulaflm flt r. flsizlik oran ise yeniden art fl e ilimine girmifltir ve Eylül ay itibari ile yüzde 13.4 e yükselmifltir. Türk Liras istikrarl bir bant içinde dalgalanmaktad r. TÜKET C GÜVEN ENDEKS KAYNAK: TC. MERKEZ BANKASI Veriler çeyrek dönemin son ay itibariyle. (1) Kas m 2009 V. TÜRK YE KONUT SEKTÖRÜ Al nan konut yap ruhsatlar üçüncü çeyrekte azald Al nan Konut Yap Ruhsat ve Kullan m zin Belgeleri YAPI RUHSATI DA RE SAYISI YAPI KULLANIM Z N BELGES DA RE SAYISI KAYNAK: TC. MERKEZ BANKASI Veriler çeyrek dönemin son ay itibariyle. (1) Kas m 2009 Konut sektöründe yeni ev bafllang çlar n gösteren al nan konut yap ruhsat say s 2009 y l üçüncü çeyre inde ile önemli ölçüde küçülmüfltür. Al nan konut yap ruhsatlar ekonomik kriz ile birlikte 2008 y l dördüncü çeyrek döneminden itibaren azalmaya bafllam flt r y l ilk iki çeyre inden sonra en keskin küçülme y l n üçüncü çeyre inde gerçekleflmifltir. Al nan yap kullan m izin belgesi say s nda ise 2009 y l üçüncü çeyre inde bir önceki döneme göre art fl olmufltur. Konut arz ndaki genifllemeye karfl n yeni konu bafllang çlar nda kuvvetli daralma yaflanmaktad r. Toplam konut kredileri hacminde y l n ikinci yar s ndaki canlanma s n rl Konut sektöründeki faaliyetlerde belirleyici olan bireysel konut kredilerinde y l n ikinci yar s nda canlanma yaflanmaktad r. Ancak genel faizlerdeki ve konut kredisi faizlerindeki gerilemenin tetikledi i kredi talebi ile görülen canlanma s n rl kalmaktad r y l sonunda 37.4 milyar olan konut kredileri toplam ilk yar y l sonunda sadece 1.2 milyar artarak 38.6 milyar olmufltur. Kas m ay sonunda ise konut kredileri hacmi 41.6 milyar ye ulaflm flt r. Konut kredileri toplam hacminde görülen canlanma henüz s n rl kalmaktad r. Konut Kredileri ve Tüketici Kredileri ile Toplam Krediler çindeki Pay 2009 Q4 (1) KONUT KRED LER M LYAR TÜKET C KRED LER M LYAR KONUT KRED LER % M LYAR TOPLAM KRED LER KONUT KRED LER % KAYNAK: TC. MERKEZ BANKASI Veriler çeyrek dönemin son ay itibariyle. (1) 26 Kas m

10 16 TÜRK YE VE DÜNYA GAYR MENKUL SEKTÖR RAPORU TÜRK YE VE DÜNYA GAYR MENKUL SEKTÖR RAPORU 17 Çeyrek Dönemlerde Kulland r lan Konut Kredileri 2007 Q3 PARA C NS VE TOPLAM YP T YP T YP T YP T YP T YP T YP T YP T YP KRED M LYON KRED ADET KAYNAK: TÜRK YE BANKALAR B RL Üçüncü çeyrekte kulland r lan konut kredisi say s nda ve miktar nda kuvvetli art fl Çeyrek dönemler içinde kulland r lan konut kredileri say s nda y l n üçüncü çeyrek döneminde kuvvetli bir art fl görülmektedir. Krizin etkileri ile birlikte 2008 y l dördüncü çeyre i adet ve 1.58 milyar ile en az konut kredisi kullan lan dönem olmufltur. zleyen çeyrek dönmelerde adet ve miktar olarak geniflleyen konut kredileri üçüncü çeyrekte adet ve 6 milyar ile kuvvetli bir art fl göstermifltir. Düflen faiz oranlar, tüketici talebinde art fl ve bankalar n kredi verme konusundaki ifltahlar kuvvetli art flta rol oynam flt r. Konut kredisi faiz oranlar nda h zl gerileme Konut kredisi faiz oranlar nda y l n üçüncü çeyre inde h zl bir gerileme yaflanm flt r ve bu gerileme y l n dördüncü çeyre inde de devam etmektedir. Ekonomik kriz ile birlikte ayl k ortalama yüzde 1.78 oran na kadar ç kan konut kredisi faizleri 2009 y l birinci çeyrek sonunda yüzde 1.64, ikinci çeyrek sonunda ise ortalama yüzde 1.48 olmufltur. Merkez Bankas n n agresif faiz indirimi ile Hazine borçlanma ve mevduat faizlerindeki gerilemeye paralel olarak y l n üçüncü çeyre inde konut kredisi ayl k ortalama faiz oranlar da h zla gerilemifl ve çeyrek dönem sonunda yüzde 0.96 ya kadar inmifltir. Konut Kredilerinin Vade Da l m Yüzde Pay (TÜRK L RASI KULLANDIRILAN KRED LER) 2009 Q4 (1) 1-12 AY AY AY Konut Kredisi Ayl k Faiz Oranlar Yüzde M N MUM ORTALAMA Veriler çeyrek dönemin son ay itibariyle Veriler çeyrek dönemin son ay itibariyle. (1) 26 Kas m Konut kredilerinde orta vadeli kredilerin pay art yor MAKS MUM KAYNAK: DEVLET PLANLAMA TEfiK LATI KAYNAK: T.C. MERKEZ BANKASI Konut kredilerinin yeniden canlanmaya bafllamas ve özellikle üçüncü çeyrekte kulland r lan kredilerde yaflanan kuvvetli genifllemeye ba l olarak kredilerin vade yap s da de iflmekte ve 1-3 y l ile 3-5 y l vadeli kredilerin pay genifllemektedir. Özellikle üçüncü ve dördüncü çeyrekte kullan lan kredilerin vade yap s n n etkisi ile 3-5 y l vadeli kredilerin pay yüzde 27.8 e, 1-3 y l vadeli kredilerin pay ise yüzde 7 ye ç karken, 5 y l ve üzeri vadelerde kulland r lan kredilerin pay göreceli olarak azalmaktad r. Tüketici talebi ile birlikte bankalar n da daha orta vadeli kredi kulland rma iste i (kapasitesi) bu yeni e ilimde belirleyici olmaktad r AY AY AY AY

11 18 TÜRK YE VE DÜNYA GAYR MENKUL SEKTÖR RAPORU TÜRK YE VE DÜNYA GAYR MENKUL SEKTÖR RAPORU 19 Tasfiye Olunacak Konut Kredileri KONUT KRED LER M LYON TASF YE OLUNACAK KONUT KRED LER M LYON TASF YE OLUNACAK KONUT KRED LER % PAY KAYNAK: TC.MERKEZ BANKASI, BANKACILIK DÜZENLEME VE DENEEME KURUMU Veriler çeyrek dönemin son ay itibariyle. Tasfiye olunacak konut kredilerinde art fl risk oluflturmuyor Küresel krizin etkileri ile birlikte bankalar n kulland rd klar kredileri içinde geri dönmeyen ve tasfiye olunacak kredilerin pay artmaktad r. Tüm kredilerde tasfiye olunacak kredilerin oran üçüncü çeyrek sonunda yüzde 5.65 olmufltur. Kulland r lan konut kredileri içinde de tasfiye olunacak kredilerin pay nda art fl yaflanmaktad r sonunda yüzde 0.38 olan pay 2008 sonunda yüzde 1.24 e, 2009 y l üçüncü çeyrek sonunda ise yüzde 2.17 ye yükselmifltir. Miktar olarak tasfiye olunacak konut kredisi toplam 857 milyon ye ulaflm flt r. Tasfiye olunacak konut kredileri miktar ve pay ndaki art fla ra men oran n genel ortalaman n çok alt nda ve konut finansman sistemi için henüz risk oluflturmayan bir seviyede oldu u görülmektedir. Konut sat n alma e ilimi yeniden geriliyor Hane halklar n n konut sat n alma e ilimi krizin etkisi ile birlikte 2009 y l ilk çeyre inde gerilemifltir. kinci çeyrekte ise ekonomide dipten dönülmesi ve tüketici güveninin artmas na ba l olarak verilen teflviklerin de deste i ile konut sat n alma e ilimi 9.32 ile son 8 çeyre in en üst seviyesine ç km flt r. Tüketicilerin konut sat n alma e ilimi üçüncü çeyrekte ise gerilemifl ve 7.07 ye inmifltir. Son çeyrekte Kas m ay itibari ile e ilim 6.65 ile birinci çeyrek e iliminin de alt na düflmüfltür. Tüketicilerin Konut Sat n Alma Ya da nfla Ettirme E ilimi 2009 Q4 (1) KONUT SATIN ALMA YA DA NfiA ETT RME E L M KAYNAK: DEVLET PLANLAMA TEfiK LATI Veriler çeyrek dönemin son ay itibariyle. (1) Kas m Konut Sat fllar Adet Konut Fiyatlar, Konut Fiyatlar Endeksi 2007=100 TÜRK YE GENEL STANBUL ÜÇ BÜYÜK L D ER LLER Q4 (1) TÜRK YE STANBUL ANKARA ZM R Konut sat fllar üçüncü çeyrekte normalleflti 2009 y l üçüncü çeyre inde konut sat fllar yeniden yavafllam flt r. Türkiye genelinde 2008 y l nda ortalama 110 bin olarak gerçekleflen çeyrek dönem konut sat fllar krizin etkisi ile birlikte son çeyrekte 92.5 bine gerilemifltir y l ilk çeyre inde sat fllar 109 bin olmufltur ikinci çeyre inde ise sat fl verisi bin adet aç klanm fl olmakla birlikte bu say n n içinde fiili sat fllardan çok daha önce sat fl yap lan ancak tapuda sat fl (devir) ifllemi yap lmayan ve hükümetin ç kard tapu harç teflvikinden yararlanmak isteyenlerin ifllemleri de yer almaktad r. Fiili sat fl do ru yans tmayan ikinci çeyrek verisinden sonra üçüncü çeyrekte sat fllar bin olmufl ve 2008 çeyrek dönem sat fl ortalamalar na geri dönmüfltür. KAYNAK: GARANT MORTGAGE, REIDIN EMLAK ENDEKS Veriler çeyrek dönemin son ay itibariyle. (1) Kas m Konut fiyatlar ikinci ve üçüncü çeyrekte yeniden artt Türkiye genelinde konut fiyatlar 2008 y l ikinci çeyre inden itibaren gerilemeye bafllam flt r. Konut fiyatlar 2007=100 endeksine göre konut fiyatlar 2009 ilk çeyre inde 85.3 ile dip noktas na ulaflm flt r. Konut fiyatlar y l n ikinci çeyrek döneminde ise yeniden artmaya bafllam flt r. Art fl üçüncü çeyrekte de devam etmifltir ve konut fiyatlar endeksi üçüncü çeyrek sonunda 91.2 ye ç km flt r. Konut fiyatlar art fl dördüncü çeyrekte ise dura anlaflm flt r.

12 20 TÜRK YE VE DÜNYA GAYR MENKUL SEKTÖR RAPORU TÜRK YE VE DÜNYA GAYR MENKUL SEKTÖR RAPORU 21 Konut Kiralar, Konut Kiralar Endeksi 2007= Q4 (1) TÜRK YE STANBUL ANKARA KAYNAK: GARANT MORTGAGE, REIDIN EMLAK ENDEKS Konut kiralar ikinci çeyrekte artt ktan sonra dura anlaflt Türkiye genelinde konut kiralar endeksi konut fiyatlar ile benzer geliflme göstermektedir. Konut kiralar endeksi de 2008 y l ikinci çeyre inden itibaren düflmeye bafllam fl, düflüfl krizin etkisi ile h zlanm flt r. Konut kiralar endeksi 2009 y l ilk çeyre inde dip noktas na ulaflt ktan sonra ikinci çeyrekte yeniden artm flt r. Ancak konut kiralar endeksinde art fl üçüncü ve dördüncü çeyrek dönemlerde dura anlaflm flt r. ZM R Veriler çeyrek dönemin son ay itibariyle. (1) Kas m VI. TÜRK YE T CAR GAYR MENKUL SEKTÖRÜ Al flverifl merkezlerinde h zl büyüme dönemi sona erdi Al flverifl merkezleri alt sektöründe küresel krizin de etkisi ile önemli trend de ifliklikleri yaflanmaktad r. Küresel krizin de etkisi ile birlikte al flverifl merkezlerinde 2008 sonuna kadar süren h zl büyüme dönemi sona ermifltir. Al flverifl merkezi yat r mlar nda yavafllama, erteleme ve iptaller yaflanmaktad r. AVM yat r mlar n n getirileri azal rken, yat r mlar n geri dönüfl süresi uzamaktad r. Yat r mlar n finansman olanaklar da halen s n rl d r ve olanlar n vadeleri 3-4 y la gerilemifltir. AVM lerde 2009 y l bafl ndan bu yana kiralarda ortalama yüzde 25 gerileme yaflanm flt r. AVM ile perakendeciler aras nda yeni makul kira koflullar yarat lmaktad r. Yerli ve yabanc perakendeciler düflen kiralar ve daha uygun yeni koflullardan yararlanma e ilimi içindedir. Yabanc perakendecilerin Türkiye ilgisi sürmektedir. AVM lerde krizin de etkisi ile 2009 y l n n genelinde Outlet e dönüflüm e ilim yaflanmaktad r. Yabanc lar n AVM sat n alma iflleri ise 2007 y l sonundan beri durmufltur. Yabanc lar n orta ölçekli AVM ler ile daha çok ilgilenmektedir, ancak efektif bir ifllem olmam flt r. AVM lerde h zl büyüme dönemi sonras sindirme dönemi yaflanacakt r. Türkiye Genelinde Al flverifl Merkezleri 2009 Q4 (2) AÇILAN AVM SAYISI AÇILAN AVM K RALANAB L R ALAN M TOPLAM AVM SAYISI TOPLAM K RALANAB L R ALAN M (1) KAYNAK: GARANT MORTGAGE, REIDIN EMLAK ENDEKS (1) ADANA METRO1 AVM M 2 LAVE ALAN AÇILMIfiTIR. (2) 15 ARALIK 2009 y l nda yeni aç lan AVM say s azald Al flverifl merkezi yat r mlar ndaki yavafllama, erteleme ve iptaller ile birlikte 2009 y l nda Kas m ay sonuna kadar aç lan AVM say s azalm fl ve 19 olmufltur. Aç lan 19 yeni AVM ile birlikte toplam m 2 ilave kiralanabilir alan yarat lm flt r. Böylece Türkiye genelinde AVM toplam kiralanabilir alan m 2 ye yükselmifltir.

13 22 TÜRK YE VE DÜNYA GAYR MENKUL SEKTÖR RAPORU TÜRK YE VE DÜNYA GAYR MENKUL SEKTÖR RAPORU 23 Türkiye de Tüketim Harcamalar HANEHALKI TÜKET M HARCAMALARI BÜYÜME % GIDA HARCAMALARI M LYAR G Y M AYAKKABI HARCAMALARI M LYAR MOB LYA EV EfiYALARI HARCAMALARI M LYAR E LENCE KÜLTÜR HARCAMALARI M LYAR Tüketim harcamalar üçüncü çeyrekte artt Ekonomik krizin etkileri ile birlikte önemli ölçüde daralan hane halk tüketim harcamalar üçüncü çeyrekte art fl göstermifltir. Hane halk tüketim harcamalar 2009 y l ilk çeyre inde yüzde 10.0 darald ktan sonra daralma ikinci çeyrekte yüzde 1.5 ve üçüncü çeyrekte yüzde 0.9 olmufltur. Tüketim harcamalar n n dibe vurdu u y l n ilk çeyrekten sonra ikinci ve özellikle üçüncü çeyrekte tüketim harcamalar n n mutlak büyüklük olarak geniflledi i ve tüketim harcamalar n n artt görülmektedir. Türkiye de Tüketici Güven Endeksi ve Sat nalma E ilimleri 2009 Q4 (1) TÜKET C GÜVEN ENDEKS YARI DAYANIKLI TÜKET M MALLARINA HARCAMA E L M DAYANIKLI TÜKET M MALLARINA HARCAMA E L M GENEL EKONOM K DURUM Veriler çeyrek dönemin son ay itibariyle. (1) Kas m Al flverifl Merkezleri Perakende Endeksi 2005= Q4 (1) TOPLAM C RO ENDEKS K RALANAB L R ALAN M 2 ENDEKS M 2 BAfiINA C RO ENDEKS KAYNAK: AMPD NIELSEN PERAKENDE ENDEKS Veriler çeyrek dönemin son ay itibariyle. (1) Ekim H zla toparlanan al flverifl merkezleri toplam ciro endeksi ekim ay nda zay flad AVM perakende endeksi içinde yer alan toplam ciro endeksi krizin etkisi ile birlikte 2009 ilk çeyre inde 121 ile dip seviyesine ulaflt ktan sonra y l n ikinci ve üçüncü çeyre inde h zl bir toparlanma ve art fl göstermifl ve üçüncü çeyrek sonunda 153 seviyesinde ç km flt r. Ancak ciro endeksi Ekim ay nda yeniden 130 seviyesine düflmüfltür. Yeni aç lan AVM ler ile birlikte kiralanabilir alan m 2 endeksi art fl n sürdürürken, m 2 bafl na ciro endeksinde de dalgalanma devam etmektedir. Üçüncü çeyrekte 107 ile y l n en yüksek seviyesine ulaflan endeks Ekim ay nda tekrar 93 e gerilemifltir. Tüketici sat n alma e ilimi yeniden zay fl yor Ekonomik krizin do al bir sonucu olarak sat n alma e ilimi 2008 y l son çeyre inde h zla dip noktas na ulaflm flt r y l n n ilk çeyre inde tüketici güveninde art fl, sat n alma e iliminde ise dura anl k yaflanm flt r. Y l n ikinci çeyre inde ise tüketici güvenindeki h zl iyileflme ile birlikte tüketicinin sat n alma e ilimi de güçlenmifltir. Y l n üçüncü ve dördüncü çeyre inde ise sat n alma e ilimi yeniden gerilemeye bafllam flt r. Sadece yar dayan kl tüketim mal sat n alma e ilimi daha kuvvetli kalmaktad r.

14 24 TÜRK YE VE DÜNYA GAYR MENKUL SEKTÖR RAPORU TÜRK YE VE DÜNYA GAYR MENKUL SEKTÖR RAPORU 25 STANBUL OF S P YASASI Ofis kiralar nda gerileme ve daha uygun kiral bölgelere talep yaflan yor stanbul ofis piyasas nda kiralar, tüm önemli dünya metropollerinde yafland gibi krizin etkisi ile birlikte gerilerken, 2007 ve 2008 y l nda kuvvetli art fl gösteren kirac talebi yavafllam fl ve kirac lar daha uygun (ucuz) kiralar n oldu u M A d fl alt bölgelere yönelmifltir. stanbul Ofis Piyasas Kira Ortalamalar Dolar/M 2 /Ay YARIYIL YARIYIL YARIYIL YARIYIL ÇEYREK ÇEYREK ÇEYREK ÇEYREK M A A SINIFI OF SLER M A DIfiI AVRUPA M A DIfiI ASYA M A B SINIFI OF SLER M A DIfiI AVRUPA M A DIfiI ASYA Bununla birlikte son dört çeyrektir duran ve ertelenen tafl nma kararlar y l n üçüncü çeyre inde yeniden gündeme gelmeye bafllam fl ve tafl nma için yer aray fl faaliyetleri artm flt r. Son dört çeyrekteki kirac piyasas niteli indeki pazarda kirac lar daha uygun koflullarda ofislere tafl nma e ilimini sürdürmektedir. M A d fl nda Ümraniye ve Kozyata bölgesi ilgi oda olmay sürdürmektedir. Ekonomik krizin etkisi ile birlikte ofis yat r mlar yavafllam fl olmakla birlikte AVM baflta olmak üzere di er ticari gayrimenkul yat r mlar ndaki doygunluk nedeni ile ofis yat r mlar en cazip yat r m alan olmaya bafllam flt r y l genelinde stanbul da toplam yaklafl k 250 bin m 2 A tipi kiralanabilir alan eklenece i öngörülmektedir. KAYNAK: PROPIN INVESTMENT CONSULTANCY, STANBUL OF S PAZARI 2009 MIA ofis kiralar nda gerileme, MIA d fl ofis kiralar nda art fl stanbul ofis piyasas nda krizin etkisi ile birlikte MIA alan nda yer alan A ve B s n f ofis kiralar y l n birinci ve ikinci çeyreklerinde geriledikten sonra üçüncü çeyrekte gerileme yavafllam flt r. Buna karfl n MIA d fl Avrupa ve Asya bölgelerinde A ve B tipi ofislere talep artm fl, bu nedenle bu bölgelerde yer alan ofis kiralar nda önemli de ifliklikler ve düflüfller yaflanmam flt r. Y l n üçüncü çeyre inde kira seviyeleri ile krizin bafllang c ndaki kira seviyelerine birbirine çok yak nd r. stanbul Ofis Piyasas Boflluk Oranlar Yüzde YARIYIL YARIYIL YARIYIL YARIYIL ÇEYREK ÇEYREK ÇEYREK ÇEYREK M A A SINIFI OF SLER M A DIfiI AVRUPA M A DIfiI ASYA B SINIFI OF SLER Krize ra men ofislerin boflluk oranlar nda art fl s n rl kald stanbul ofis piyasas nda M A ve MIA d fl alanlarda A ve B tipi ofislerde boflluk oranlar nda krize ra men s n rl bir art fl yaflanm flt r. A s n f ofislerde M A bölgesinde boflluk oranlar yüzde 12.1 e yükselirken, M A d fl Avrupa ve Asya bölgesine artan talep ile boflluk oranlar gerilemifltir. B s n f ofislerde ise MIA bölgesinde boflluk oranlar yüzde 6.9 dan yüzde 15.1 e yükselmifl, MIA d fl Avrupa ve Asya bölgesinde ise boflluk oranlar nda de iflim s n rl kalm flt r. M A M A DIfiI AVRUPA M A DIfiI ASYA KAYNAK: PROPIN INVESTMENT CONSULTANCY, STANBUL OF S PAZARI 2005 Ofis binas arz nda kuvvetli daralma Türkiye Geneli Ofis ( flyeri) Binas Yap Ruhsat ve Yap Kullanma zni OF S B NASI ALINAN YAPI RUHSATI M OF S B NASI ALINAN YAPI KULLANMA Z N BELGES M Türkiye genelinde ofis binas yap m için al nan yap ruhsatlar ile kullan ma aç lma için al nan yap kullanma izin belgelerinde y l n ikinci çeyre inde ve özellikle üçüncü çeyrekte kuvvetli bir daralma yaflanmaktad r. Y l n üçüncü çeyre inde ofis binas al nan yap ruhsatlar m 2 büyüklü ü m 2, yap kullanma izin belgeleri m 2 büyüklü ü m 2 ile en düflük seviyelerine inmifltir.

15 26 TÜRK YE VE DÜNYA GAYR MENKUL SEKTÖR RAPORU TÜRK YE VE DÜNYA GAYR MENKUL SEKTÖR RAPORU 27 SANAY VE LOJ ST K ALANLAR VII. TÜRK YE GAYR MENKUL SEKTÖRÜ F NANSAL GÖSTERGELER Lojistik alan yat r mlar yavafllarken kiralar geriledi Ekonomik daralman n en çok etkiledi i ticari gayrimenkuller lojistik alanlar olmufltur. Sanayi üretimi ve ihracat n h zla gerilemesi ile birlikte lojistik alan talebi de duraklam flt r. Lojistik firmalar n n kendi ihtiyaçlar için devam eden yat r mlar d fl nda di er ve özellikle spekülatif projeler durmufltur. Lojistik alan kiralar 2008 y l sonundan bu yana yaklafl k ortalama yüzde 15 oran nda gerilemifltir. Yeni kiralama faaliyetleri çok s n rl d r. Sat n alma ve yabanc lar n kat l m da gerçekleflmemifltir. Gayrimenkul Sektöründe Kullan lan Krediler B REYSEL KONUT KRED LER M LYON NfiAAT SEKTÖRÜ T CAR KRED LER M LYON (1) NfiAAT SEKTÖRÜ YURTDIfiI KRED LER M LYON DOLAR GAYR MENKUL T CAR KRED LER M LYON (1) GAYR MENKUL YURTDIfiI KRED LER M LYON DOLAR Lojistik alanlarda boflluk oranlar A s n f binalarda Avrupa bölgesinde ortalama yüzde 10, Asya bölgesinde ortamla yüzde 20 ye yükselmifltir. Önümüzdeki dönemde öncelikle müflteriye özel (tailor made) yat r mlar n canlanaca öngörülmektedir. Küresel kriz sonras Türkiye nin bölgesel ticaret merkezi olma potansiyelinin kuvvetlenmesi ise lojistik alanlar n cazibesini artt rmaya devam etmektedir. Yeni sanayi ve lojistik binalar n arz geriliyor Türkiye Geneli Sanayi ve Depo Binalar Al nan Yap Ruhsatlar SANAY B NALARI VE DEPOLAR ALINAN YAPI RUHSAARI M Sanayi binalar ile lojistik alanlar (depolar) inflaat için al nan yap ruhsatlar m 2 büyüklü ü krizin etkisi ile birlikte önemli ölçüde gerilemektedir y l ilk çeyre inde 1.6 milyon m 2 ile al nan yap ruhsatlar göreceli olarak büyüklü ünü korurken, ikinci çeyrekte 725 bin m 2, üçüncü çeyrekte ise 579 bin m 2 yap ruhsat al nm flt r. Sanayi ve lojistik alan yat r mlar önemli ölçüde yavafllamaktad r. KAYNAK: TC. MERKEZ BANKASI Veriler çeyrek dönemin son ay itibariyle. (1) A ustos Gayrimenkul sektöründe kullan lan kredilerde yavafllama Gayrimenkul sektörünün talep taraf nda belirleyici olan bireysel konut kredileri y l n ilk üç çeyre i sonunda yüzde 5.8 büyüyerek 39.5 milyar ye ulaflm flt r. nflaat sektörünün yurt d fl ndan kulland krediler üçüncü çeyrekte gerileyerek 8.16 milyar dolara inerken, gayrimenkul ifl gelifltirme sektörünün yurt d fl ndan kulland krediler üçüncü çeyrekte artarak milyar dolara ç km flt r A ustos ay itibari ile inflaat sektörünün yurtiçinden kulland banka kredileri milyar, Gayrimenkul fl gelifltirme sektörünün kulland krediler ise milyar olmufltur.

16 28 TÜRK YE VE DÜNYA GAYR MENKUL SEKTÖR RAPORU TÜRK YE VE DÜNYA GAYR MENKUL SEKTÖR RAPORU 29 Gayrimenkul Yat r m Ortakl klar Portföy ve Piyasa De eri GYO SAYISI M LYON PORTFÖY DE ER M LYON DOLAR GYO lar n piyasa de erinde iyileflme M LYON P YASA DE ER M LYON DOLAR KAYNAK: SERMAYE P YASASI KURUMU Veriler çeyrek dönemin son ay itibariyle. Küresek kriz ile birlikte hisse senedi MKB de ifllem gören 14 GYO nun piyasa de eri 2008 y l son çeyre inde h zla gerilemifltir. Y l n ilk çeyre inde görülen göreceli iyileflme ard ndan ikinci çeyrekte piyasa de erlerinde kuvvetli bir art fl yaflanm flt r. GYO lar n portföy de erlerinde ise s n rl bir art fl görülmektedir. VIII. TÜRK YE NfiAAT SEKTÖRÜ nflaat sektöründe derin küçülme üçüncü çeyrekte sürdü Küresel krizin etkileri ile birlikte Türkiye ekonomisi dört çeyrek dönemdir küçülmektedir y l ilk çeyre inde küçülme yüzde 14.7 iken üçüncü çeyrekte küçülme yavafllam fl ve yüzde 3.3 e gerilemifltir. Buna karfl n inflaat sektöründe küçülme y l n üç çeyrek döneminde de çok kuvvetli gerçekleflmifltir. nflaat sektörü ilk çeyrekte yüzde 18.9 küçüldükten sonra ikinci çeyrekte yüzde 21.4 gerilemifltir. Üçüncü çeyrekte ise ekonomik daralmadaki yavafllamaya ra men inflaat sektörü yüzde 18.1 küçülmüfltür. nflaat Sektörü ve GSMH Büyüme NfiAAT SEKTÖRÜ BÜYÜME % GSMH BÜYÜME % Gayrimenkulde yabanc sermaye yat r mlar yavafllad nflaat Harcamalar Kamu ve Özel Sektör Cari Fiyatlarla Milyon Gayrimenkul Sektöründe Yabanc Sermaye Yat r mlar YABANCILARA GAYR MENKUL SATIfiI M LYON DOLAR DO RUDAN YATIRIM G R fi M LYON DOLAR KAYNAK: TC. BAfiBAKANLIK HAZ NE MÜSTEfiARLI I Veriler çeyrek dönem içinde toplam. Gayrimenkul sektöründe yabanc sermaye yat r mlar yabanc lara gayrimenkul sat fl ile do rudan yabanc sermaye yat r mlar ndan oluflmaktad r y l içinde çeyrek dönemler itibari ile yabanc lara gayrimenkul sat fllar gerilemekle birlikte sürmektedir ve son çeyrekte 466 milyon dolar olmufltur. Do rudan yabanc sermaye yat r mlar ise y l n ilk çeyre inde 178 milyon dolar ald ktan sonra ikinci çeyrekte 51 milyon dolara gerilemifl, üçüncü çeyrekte ise yeniden 164 milyon dolara yükselmifltir. KAMU ÖZEL nflaat sektörü toplam harcamalar daral yor TOPLAM nflaat sektöründe kamu ve özel sektörün gerçeklefltirdi i toplam inflaat harcamalar gerilemektedir y l ikinci çeyre inde 25 milyar olan harcamalar, krizin etkisi ile 2008 y l son çeyre inde önce 20.9 milyar ye gerilemifl, ard ndan gerilemesini 2009 y l çeyrek dönemlerinde de sürdürmüfltür. kinci çeyrekte s n rl bir canlanma çabas ard ndan üçüncü çeyrekte 17.3 milyar ye gerilemifltir.

17 30 TÜRK YE VE DÜNYA GAYR MENKUL SEKTÖR RAPORU TÜRK YE VE DÜNYA GAYR MENKUL SEKTÖR RAPORU 31 nflaat Sektöründe stihdam TOPLAM ST HDAM (B N K fi ) NfiAAT ST HDAM (B N K fi ) NfiAAT ST HDAM PAY % Veriler çeyrek dönemin son ay itibariyle. nflaat sektörü istihdam kriz sonras k smen toparland Ekonomik krizin en önemli etkilerinden biri istihdamda görülen daralma olmufltur y l ilk çeyre inde toplam istihdam ve inflaat sektörü istihdam dibe vurmufltur. Y l n ikinci çeyre inde ise mevsimsellik etkisi ile de inflaat sektörü istihdam nda kuvvetli bir toparlanma yaflanm flt r. Y l n üçüncü çeyre inde ise toparlanma dura anlaflm flt r. Eylül ay sonu itibari ile inflaat sektöründe istihdam 1.35 milyon kifli ve toplam istihdam içinde pay ise yüzde 6.1 olmufltur. IX. TÜRK YE F NANSAL GÖSTERGELER Finansal Göstergeler 2009 Q4 BANKACILIK SEKTÖRÜ AKT F BÜYÜKLÜ Ü M LYAR (1) MKB PAZAR DE ER M LYAR DOLAR (2) DIfi BORÇ STOKU M LYAR DOLAR MB DÖV Z REZERV M LYAR DOLAR (2) YABANCILARIN PORTFÖY YATIRIMLARI M LYAR DOLAR KAYNAK: TC. MERKEZ BANKASI, HAZ NE MÜSTEfiARLI I, BDDK, STANBUL MENKUL KIYMEER BORSASI Veriler çeyrek dönemin son ay itibariyle. (1) Aral k, (2) Kas m nflaat Maliyetleri Endeksi 2005=100 GENEL KONUT fiç L K MALZEME KONUT KONUT DIfiI B NALAR fiç L K MALZEME Türkiye nin finansal göstergelerinde iyileflme üçüncü çeyrekte sürdü Bankac l k sektörü toplam aktiflerindeki büyüme yavafllam flt r. Sektörün aktifleri 2008 y l nda yüzde 26 büyürken 2009 y l n n ilk 11 ay nda yüzde 8.6 büyümüfltür. Aktiflerdeki büyüme üçüncü çeyrekten itibaren h zlanm flt r. MKB pazar de eri kriz etkisi ile 2009 ilk çeyre i sonunda milyar dolara kadar geriledikten sonra, bafllayan ekonomik iyileflme ile birlikte üçüncü çeyrek sonunda milyar dolara ç km fl, Kas m ay nda ise 201 milyar dolara gerilemifltir. nflaat maliyetleri endeksi son dört çeyrekte dura anlaflt Konut ve konut d fl binalar n inflaat maliyet endeksi 2008 y l ikinci çeyre inde en üst seviyesine ulaflt ktan sonra 2008 y l n n üçüncü ve dördüncü çeyre inde önemli ölçüde gerilemifltir. Gerileme malzeme maliyetlerindeki gerilemeden kaynaklanm flt r y l n n ilk üç çeyre inde ise genel inflaat maliyetleri hemen ayn kalm flt r. Konut genel inflaat maliyetleri 2008 sonunda iken 2009 üçüncü çeyre inde , konut d fl genel inflaat maliyetleri ise 2008 sonunda iken 2009 üçüncü çeyre inde olarak gerçekleflmifltir. Türkiye nin d fl borç stoku gerilemektedir y l üçüncü çeyre inde milyar dolara ulaflan d fl borç stoku krizin etkisi ile birlikte uluslararas finansal olanaklar daralmaya bafllay nca gerileme e ilimine girmifl ve 2009 y l ikinci çeyre i sonunda milyar dolara inmifltir. Merkez Bankas döviz rezervleri kriz ile birlikte 2009 y l ikinci çeyre inde 64.9 milyar dolara kadar geriledikten sonra üçüncü çeyrekte tekrar artmaya bafllam fl ve Kas m ay nda 71.5 milyar dolara ulaflm flt r. Yabanc lar n portföy yat r mlar n n aktif de eri krizin dip noktas olan y l n ilk çeyre inde 47.0 milyar dolara indikten sonra üçüncü çeyrek sonunda tekrar 81.3 milyar dolara ç km flt r.