Kahramanmaraş Đlinde Buğday Tarlalarında Görülen Yaprakbitlerinin (Homoptera: Aphididae) Populasyon Yoğunlukları ve Doğal Düşmanları

Transkript

1 KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi, 11(2), KSU Journal of Science and Engineering, 11(2), 28 Kahramanmaraş Đlinde Buğday Tarlalarında Görülen Yaprakbitlerinin (Homoptera: Aphididae) Populasyon Yoğunlukları ve Doğal Düşmanları M. Gökhan BĐLGĐN 1, Tülin ÇÖLKESEN ÖZSĐSLĐ 2, A. Arda IŞIKBER 2 1 Niğde Patates Araştırma Enstitüsü, Niğde 2 Kahramanmaraş Sütçü imam Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Bitki Koruma Bölümü, Kahramanmaraş Geliş Tarihi: Kabul Tarihi: ÖZET: Kahramanmaraş ilinde 21 yılında, buğday yaprakbitlerinin populasyon yoğunlukları ve doğal düşmanları saptanmıştır. Çalışma farklı yerlerdeki üçünde Golia, ikisinde Zenit buğday çeşitleri yetiştirilen tarlada yapılmıştır. Her tarlada yaprakbiti türleri Rhopalosiphum padi (L.), Sitobion avenae (Fabricius), Schizaphis graminum (Rondani) ve Metopolophium dirhodum (Walker) (Homoptera: Aphididae) saptanmıştır. R. padi en baskın tür olmuştur. Sapa kalkma döneminde tarlalardan ikisinde R. padi yoğunluğu 11.7 (Golia çeşidinde) ve 13. (Zenit çeşidinde) birey/bitki ile tepe noktasına ulaşmıştır. Bitkilerin özellikle sapa kalkma, başaklanma ve olgunlaşma dönemlerinde görülen S. avenae yüksek yoğumluklara ulaşmamıştır. S. graminum ve M. dirhodum buğdayların değişik dönemlerinde oldukça düşük yoğunluk göstermişlerdir. Buğday çeşitleri yaprakbitlerinin populasyon yoğunluklarını etkilememiştir. Yaprakbiti parazitoiti Aphidius uzbekistanicus Luzhetzki (Hymenoptera: Aphidiidae) un parazitleme oranında R. padi nin Golia ve Zenit çeşitlerinde tepe noktası oluşturmasından sırası ile bir (%17.9) ve iki hafta (%18.4) sonra belirgin bir artış meydana gelmiştir. A. uzbekistanicus tarlalarda buğdayın değişik dönemlerinde R. padi populasyonunun baskı altına alınmasında önemli rol oynamıştır. Coccinellidler R. padi ve özellikle de S. avenae populasyonları üzerinde etkinlik göstermişlerdir. S. avenae ile birlikte bitkilerde görülmeye başlayan syrphidlerin en etkili olduğu yaprakbiti türü S. avenae olmuştur. Entomopatojen funguslar buğdayın kardeşlenme ve sapa kalkma döneminde R. padi populasyonunu enfekte etmişlerdir. S. avenae nin özellikle bitkilerde bulunduğu ve yağışın az olduğu dönemlerde hastalık meydana gelmemiştir. Yaprakbitlerinden R. padi ve S. avenae nın biyolojik evreleri saptanmıştır. Buğdayın kardeşlenme döneminde R. padi nin ve sapa kalkma döneminde S. avenae nın populasyonları kanatlı ve kanatsız ergin bireyler ile başlamıştır. Buğdayın başaklanma döneminde R. padi nin ve olgunlaşma döneminde ise S. avenae nin bitkilerden göç edecek olan kanatlı erginleri oluşmuştur. Anahtar Kelimeler: Rhopalosiphum padi, Sitobion avenae, Aphidius uzbekistanicus, yaprakbitlerinin doğal düşmanları, buğday. Population Densities and Natural Enemies of Aphids in the Wheat Fields in Kahramanmaraş Province (Turkey) ABSTRACT: The population densities of aphids and their natural enemies were investigated in Kahramanmaraş in 21. In five wheat fields in different locations, Golia wheat cultivar in three fields and Zenit wheat cultivar in other two fields were grown. The existence of four aphid species; Rhopalosiphum padi (L.), Sitobion avenae (Fabricius), Schizaphis graminum (Rondani) and Metopolophium dirhodum (Walker) (Homoptera: Aphididae) was detected in all the fields. Rhopalosiphum padi was the most dominant species in the wheat fields. The population of R. padi was 11.7 (Golia wheat cultivar) and 13. (Zenit wheat cultivar) (individual/plant) during the jointing stage of wheat growth in two fields and reached the peak. During the periods of jointing, heading and maturation, the maximum population density of S. avenae varied from.4 to 2.4 (individual/plant). Schizaphis graminum and M. dirhodum, had quite less population densities during various growth periods of wheat. Wheat cultivars didn t affect the population density of aphids. Parasitism percentage of Aphidius uzbekistanicus Luthetzki (Hymenoptera: Aphidiidae) obviously increased after one week (%17.9) and two weeks (%18.4) of the peak population of R. padi occurred in Golia and Zenit cultivars respectively. A. uzbekistanicus had an important role on the suppression of R. padi population in the wheat fields during different periods. The coccinellids had great influence on the population of S. avenae and R. padi. Syrphids, observed on the plants at the same period with the increase of S. avenae population, had the highest effect on S. avenae. The entomopathogenic fungi infected R. padi population during the periods of tillering and jointing wheat growth. Sitobion avenae were not infected as their existence coincided with the period of less rainfall. The age distribution of R. padi and S. avenae were determined. Rhopalosiphum padi and S. avenae populations initiated by alate and apterous adults at tillering and jointing stages of wheat growth, respectively. Migratory alate adults of R. padi and S. avenae occurred during the period of heading and maturity, respectively. Key Words: Rhopalosiphum padi, Sitobion avenae, Aphidius uzbekistanicus, natural enemies of aphids, wheat. *Bu çalışma KSÜ Fen Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans tez çalışmasından çıkarılmıştır.

2 KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi, 11(2), KSU Journal of Science and Engineering, 11(2), 28 GĐRĐŞ Ülkemizde halkımızın çoğu kalori ihtiyacının büyük bir kısmını tahıllardan ve özellikle buğdaydan sağlamaktadır. Buğday Kahramanmaraş yöresinde en çok üretimi yapılan kültür bitkisidir (Anonymous, 24). Önemli ölçüde üretimi yapılan buğday bitkisinde ürün kayıplarına neden olabilecek zararlılardan yaprakbitleri (Homoptera: Aphididae) ile ilgili olarak ülkemizde farklı bölgelerde yaygın olan türleri ve doğal düşmanları saptanmıştır (Kıran, 1994; Elmalı ve Toros, 1997; Özder ve Toros 1999). Kahramanmaraş ta ise buğday tarlaları ve değişik tarımsal alanlarda yaprakbiti türlerinin belirlendiği survey çalışmaları yapılmıştır (Aslan ve Uygun, 2b). Buğday bitkilerinin yaprakbiti türlerinin istilasına uğradığı (Elmalı ve Toros, 1994) ve verimlerinin azaldığı belirtilmiştir (Lodos, 1982). Yaprakbitleri virus taşımaları ile dolaylı olarak da zararlı olmaktadırlar (Elmalı, 1993). Buğday tarımında kullanılan pestisitler doğal düşmanları olumsuz yönde etkilemektedir (Dalcı ve ark., 24). Yaprakbitlerine karşı insektisitler dayanıklılık gelişmesi nedeni ile kesin çözüm sağlamadığından, yaprakbitlerinin doğal düşmanları ve etkinliklerinin belirlenmesi çalışmaları önem kazanmıştır (Lodos, 1982; Elmalı ve Toros, 1994; Kıran, 1994; Sertkaya ve Yiğit, 22; Aslan ve ark., 24). Kahramanmaraş ta yapılan ön çalışmalarla buğday bitkilerinin farklı dönemlerinde yaprakbitlerinin yoğunluk oluşturduğu ve üzerinde doğal düşman faaliyeti olduğu saptanmıştır. Buğday yaprakbitlerine karşı uygulanabilecek farklı savaşım yöntemlerinin entegre mücadele içerisinde gerektiği gibi yapılabilmesi için bitkilerin değişik gelişme dönemlerindeki yaprakbitlerinin hangi biyolojik dönemde oldukları ve populasyonlarını kontrol eden doğal düşman türleri bilinmelidir. Kahramanmaraş ta bu konuda yapılmış yeterli bir çalışma bulunmadığından 21 yılında yürütülmüş olan bu tek yıllık çalışmada buğday yaprakbiti türlerinin populasyon yoğunluklarının belirlenmesi, biyolojik evrelerinin dağılımlarının saptanması ve doğal düşmanları ile aralarındaki ilişkinin araştırılması amaçlanmıştır. MATERYAL ve METOT Çalışmalar 21 yılında Kahramanmaraş ilinin Merkez ilçesi, Merkeze bağlı Çitosan ve Kapıçam beldeleri ile Türkoğlu ve Narlı ilçelerinde olmak üzere farklı yerde en az ha lık üretici tarlalarında yürütülmüştür. Belirtilen ilk üç yerde Golia, diğer yerlerde Zenit adlı ekili olan buğday çeşitleri kullanılmıştır. Çalışmalar bitki fenolojisi ve buğday yaprakbitlerinin çıkışlarına bağlı olarak yapılmıştır. Buğdayın gelişme dönemlerini belirlemek için Cook ve Veseth (1991) e atfen Akkaya (1994) dan yararlanılmıştır. Buğday Yaprakbitlerinin Populasyon Dalgalanmaları ve Biyolojik Evrelerinin Dağılımlarının Belirlenmesi Çalışmalara buğday bitkileri iki yapraklı döneme geçtiklerinde başlanmıştır. Tarlaların köşegenleri doğrultusunda her bir tarlayı temsil edecek şekilde tesadüfen 1 kez bitki seçilerek toplam bitkide sayım yapılmıştır. Bitki fenolojisine bağlı olarak yaprakbitlerinin biyolojik evre ve oranlarını saptamak amacı ile bitkilerin ana sap, yaprak ve başaklarındaki yaprakbitlerinin I., II., III. ve IV. dönem nimfleri ile kanatlı ve kanatsız ergin bireyleri sayılmıştır. Buğday yaprakbiti türlerinin populasyonlarının biyolojik evrelerinin dağılımları buğday tarlalarında yoğun olan iki yaprakbiti türü için hesaplanmıştır. Ocak ayından başlayarak çıplak gözle haftada bir kez yapılan sayımlara hasada kadar devam edilmiştir. Đklim değerleri Kahramanmaraş Meteoroloji istasyonundan alınmıştır. Buğday Yaprakbitlerinin Doğal Düşmanlarının Populasyon Yoğunluklarının ve Parazitlenme Oranlarının Saptanması Doğal düşmanların populasyon yoğunlukları çıplak gözle kontrol edilerek ve atrap kullanılarak saptanmıştır. Kontrol işlemleri her buğday tarlasında rasgele seçilen bitkide yapılmıştır. Parazitlenmiş (mumyalaşmış) yaprakbitleri ile birlikte avcı böceklerin dönemleri kaydedilmiştir. Bu çalışmada yoğun olarak görülen iki familyadan olan avcıların populasyon gelişmeleri saptanmıştır. Ayrıca entomopatojen funguslar tarafından enfekteli yaprakbitleri sayıları kaydedildikten sonra kültüre alınmak üzere laboratuara getirilmiştir. Her tarlanın farklı yerlerinde toplam kez atrap kullanılmış, toplanan avcı ve parazitoitler KCN lü böcek öldürme şişelerine konulmuş daha sonra laboratuarda sayımları yapılmıştır. Buğday yaprakbitlerinin parazitlenme oranları, parazitlenmiş olan yaprakbiti türlerini birbirinden ayırmanın zor olması nedeni ile buğday tarlalarında saptanmış olan toplam yaprakbiti türleri esas alınarak yapılmıştır. Koloni oluşturmuş yaprakbiti türlerinin bireyleri arasındaki parazitli olanların o koloniye ait olabileceği düşünülse de bireysel olarak bulunan parazitlenmiş yaprakbitlerinin türlerini saptamak olanaksızdır. Bu nedenle parazitlenme oranları (%) [(parazitlenmiş yaprakbiti sayısıx1)/toplam yaprakbiti sayısı], buğday tarlalarında saptanan farklı türlerdeki yaprakbitlerinin toplamları dikkate alınarak hesaplanmıştır. Toplam yaprakbiti türlerinin sayısı sayımlar sırasında karşılaşılmış olan parazitlenmiş, sağlıklı ve sağlıksız olan bireylerden oluşmuştur. Yaprakbitleri ve Doğal Düşmanlarının Teşhise Hazırlanmaları Bitkilerden toplanan ergin yaprakbiti örnekleri ve parazitli yaprakbitlerinin laboratuarda kültüre alınmalarıyla elde edilen ergin parazitoidler içerisinde % 7 lik alkol bulunan etiketli küçük cam şişelere ayrı olarak konulmuştur. Yaprakbiti etiketlerine sayım tarihi, tarla ve bitki numarası; parazitoid etiketlerine elde edildikleri yaprakbitleri ile ilgili bilgiler yazılmıştır. Sayımlar sırasında ergin öncesi dönemleri elde edilip laboratuarda kültüre alınarak ergin olan ve ayrıca atrapla toplanmış ergin coccinellid ve syrphid bireylerinin makro preparatları yapılmıştır.

3 KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi, 11(2), KSU Journal of Science and Engineering, 11(2), 28 Enfekteli yaprakbitleri üzerindeki entomopatojen fungusların uzman bulunamadığından teşhisleri yapılamamış ve çalışmada yalnızca hastalık oluşturan bir grup olarak dikkate alınmışlardır. Entomopatojen funguslar ile enfekteli yaprakbiti oranları parazitlenme oranında olduğu gibi hesaplanmıştır. BULGULAR ve TARTIŞMA Buğday Tarlalarında Saptanan Buğday Yaprakbiti Türleri Çalışmalar sonucunda buğday yaprakbiti türleri Rhopalosiphum padi (L.), Sitobion avenae (Fabricius), Schizaphis graminum (Rondani) ve Metopolophium dirhodum (Walker) saptanmıştır. R. padi buğday yapraklarında ve özellikle yapraklarının sapla birleştiği yerlerde; S. avenae en çok başaklar ve nadiren yapraklar üzerinde koloniler halinde; S. graminum ve M. dirhodum yapraklarda bireysel olarak bulunmuşlardır. Kıran (1994), Bulu (199), Elmalı ve Toros (1996), Aslan ve Uygun (2b) tarafından bildirildiği gibi bu çalışmada da buğdayda benzer türler saptanmıştır. Yaprakbitleri Rhopalosiphum padi, Sitobion avenae, Schizaphis graminum ve Metopolophium dirhodum un Bitki Fenolojisine Göre Populasyon Gelişmeleri Merkez, Çitosan, Kapıçam, Türkoğlu ve Narlı daki buğday tarlalarında yaprakbitlerinin ortalama populasyon yoğunlukları Şekil 1 de verilmiştir. Rhopalosiphum padi özellikle Mayıs ayına kadar belli bir yoğunluk göstermiştir (Şekil 1). R. padi populasyon yoğunluğu Golia buğday çeşidinin yetiştirildiği Merkez ve Çitosan da düşük düzeylerde kalmış, Kapıçam da sapa kalkma dönemi sonlarına doğru tepe noktasına (11.7 birey/bitki) ulaşmıştır (Şekil 1a, b, c). Zenit buğday çeşidi üzerinde R. padi populasyonu Türkoğlu nda sapa kalkma dönemi ortalarında en yüksek düzeye (13. birey/bitki) ulaşmış, Narlı da ise sadece sapa kalkma dönemi sonubaşaklanma başlangıcında (4.2 birey/bitki) artış göstermiştir (Şekil 1d, e). 1 a- Merkez (Golia) Rhopalosiphum padi Sitobion avenae Schizaphis graminum Metopolophium dirhodum Toplam yaprakbiti sayısı / bitki b- Çitosan (Golia) c- Kapıçam (Golia) d-türkoğlu (Zenit) 1 e- Narlı (Zenit) Tarih (Gün.Ay) Şekil 1. Kahramanmaraş ta 21 yılında farklı yerdeki buğday tarlalarında Golia ve Zenit çeşitleri üzerindeki yaprakbiti türleri Rhopalosiphum padi, Sitobion avenae, Schizaphis graminum ve Metopolophium dirhodum un populasyon değişimi

4 KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi, 11(2), 28 1 KSU Journal of Science and Engineering, 11(2), 28 Sitobion avenae özellikle sapa kalkma döneminin başladığı Mart ayında genellikle buğday bitkilerinde görülmeye başlamış, Nisan ve Mayıs aylarında da bitkilerde bulunmaya devam etmiştir (Şekil 1). Sitobion avenae populasyon yoğunluğu Merkez, Çitosan, Kapıçam, Türkoğlu ve Narlı da sırası ile olgunlaşma dönemi başlarında.4, sapa kalkma dönemi sonunda 2.42, başaklanma dönemi ortalarında 1.46, başaklanma dönemi başında.64 ve olgunlaşma dönemi başında 1.8 birey/bitki olmuştur (Şekil 1a, b, c, d, e). Schizaphis graminum ve M. dirhodum yaprakbiti türleri buğday tarlalarında oldukça düşük yoğunluk göstermiştir. S. graminum yalnızca Merkez de başaklanma döneminde sürekli olarak görülmüştür. Sapa kalkma döneminde S. graminum ve M. dirhodum yoğunluğu en fazla sırası ile Kapıçam da.1 ve Narlı da.6 birey/bitki olmuştur (Şekil 1). Rhopalosiphum padi farklı yerlerde yetiştirilen Golia çeşidi üzerinde değişik populasyon yoğunlukları göstermiştir. Zenit buğday çeşidi içinde aynı durum görülmüştür (Şekil 1). Elmalı (1996a), geç ekilen buğdaylarda doğal düşmanların aktivitelerinin yok denecek kadar az olması nedeni ile yaprakbitlerinin erken ekilenlere oranla daha yüksek populasyon oluşturduğunu bildirmiştir. Elmalı (1993), buğdaylarda yaprakbiti zararının buğday çeşidi, ekim tarihi, gelişme dönemi, yetiştirme şartları, azotlu gübre kullanımı ve yaprakbitinin ballı madde üretimine bağlı olduğunu belirtmiştir. Abdel-Megeed ve ark. (2), Mısır da yıllarında buğday tarlalarında yapılan erken ekimde R. padi ve S. graminum populasyon yoğunluklarının uygulanan miktardaki buğday tohumu ve N uygulamasından etkilendiğini ve en yüksek düzeye ulaştığını belirtmişlerdir. Yaprakbiti zararının bağlı olduğu değişik etkenlerin bildirildiği çalışmalarda olduğu gibi bu çalışmada da Kahramanmaraş ın farklı yerlerindeki R. padi populasyon yoğunluğu farklılığı ekim zamanı, gübreleme, sulama ve ekim sıklığı gibi tarımsal uygulamalardan kaynaklanmış olabilir. Kahramanmaraş ta 21 yılında sıcaklık ortalaması ve orantılı nem, Ocak ve Şubat aylarında 7.7ºC ve %76; Mart, Nisan ve Mayıs aylarında -2ºC ve %64 olmuştur. Bu verilere göre R. padi ortalama 7.7-2ºC ve S. avenae ise -2ºC arasındaki sıcaklıklarda aktivite göstermişlerdir. Dean (1974a), iklim odalarında arpa üzerinde %7 orantılı nemde ºC nin yukarısındaki sıcaklıklarda R. padi bireylerinin M. dirhodum ve M. avenae dan daha hızlı geliştiğini belirtmiştir. Bu çalışmanın yapıldığı yılın iklim değerleri R. padi için uygun olmuştur. Bildirilen çalışmada bu bilgiyi desteklemektedir. Dean (1974a) 1-3ºC arasındaki sıcaklıklarda M. avenae nın maksimum gelişme hızının 22.ºC sıcaklıkta olduğunu belirtmiştir. Elmalı (1996b), S. avena nın çiçeklenme döneminden sonra başağı tercih ettiğini bildirmiştir. Acreman ve Dixon (1989), laboratuarda 1-2ºC arasındaki sabit sıcaklıklarda buğday üzerinde S. avenae nın başaklarda yapraklara oranla daha yüksek bir artış oranına sahip olduğunu saptamışlardır. Bildirilen çalışmalarda olduğu gibi bu çalışmada da belirtilen sıcaklık değerlerinde S. avenae genellikle başaklanma dönemi ile birlikte yoğunluk göstermeye başlamıştır. Latifian (23), iki buğday tarlasında en yoğun S. graminum bulaşmasının başaklanma dönemi başlangıcında olduğunu bildirmiştir. Bu çalışmada da S. graminum yalnızca Merkez de başaklanma dönemi boyunca varlığını sürdürmüştür. Yinede bu bilgi Kahramanmaraş ta S. graminum un buğdayın hangi gelişme dönemlerinde yoğun olarak bulunduğu konusunda bir genelleme yapmak için yeterli değildir. Tarlalarda buğdayın bütün gelişme dönemleri süresince bulunan yaprakbiti R. padi olmuştur. Buğday tarlalarında R. padi populasyonunu S. avenae dan daha yoğun olmuştur. Özder ve Toros (1999), yıllarında Tekirdağ ve çevresindeki buğday ekim alanlarında saptadıkları S. avenae, R. padi, R. maidis, M. dirhodum, S. graminum, S. maydis, S. elegans yaprakbiti türlerinden S. avenae nin en yaygın tür olduğunu bildirmişlerdir. Bu çalışmadaki sonuçların Tekirdağ için bildirilenden farklı olması bölgeler arasındaki iklim farklılıklarından kaynaklanabilir. Yaprakbiti Rhopalosiphum padi Populasyonunun Biyolojik Evrelerinin Dağılımı Kapıçam ve Türkoğlu ndaki buğday bitkilerinde R. padi nin I., II., III. ve IV. dönem nimfleri ile, kanatsız ve kanatlı erginlerinin sayım yapılan tarihlere göre oranları (% birey) Şekil 2 de verilmiştir. Kapıçam ve Türkoğlu nda buğday bitkilerinin kardeşlenmeye dönüştüğü sıralarda R. padi kanatlı ve kanatsız ergin bireyleri yapraklara bulaşmış ve özellikle I. ve II. nimf dönemleri de ortamda görülmeye başlamıştır. Kardeşlenme dönemi başında Ocak ayı ortalarında kanatsız ve kanatlı ergin bireylerin toplam oranı Kapıçam ve Türkoğlu nda sırası ile %44.1 ve.7 olmuştur. Kardeşlenme döneminin 28 Şubat a kadar devam eden kalan süresince R. padi populasyonu artmaya devam etmiş; R. padi kanatsız ve kanatlı ergin bireyleri Kapıçam ve Türkoğlu nda sırası ile populasyonun ortalama %23. ve 23.9 unu oluşturmuştur. R. padi nin IV. dönem nimfleri ise Kapıçam ve Türkoğlu nda sırası ile populasyonda ortalama %2.1 ve 8.2 oranında olmuştur. Populasyonun geri kalan oranını da R. padi nin I., II. ve III. dönem nimfleri oluşturmuştur (Şekil 2).

5 KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi, 11(2), KSU Journal of Science and Engineering, 11(2), Kapıçam Kanatlı Ergin Kanatsız Ergin IV. Nimf 6 III. Nimf 4 2 II. Nimf I. Nimf % Birey , Türkoğlu , Tarih (Gün.Ay) Şekil 2. Kahramanmaraş ilinde 21 yılında Kapıçam ve Türkoğlu ndaki buğday tarlalarında görülen Rhopalosiphum padi populasyonunun yaş dağılımı Nisan ayının ilk haftasına kadar devam eden sapa kalkma döneminde R. padi kanatsız ve kanatlı ergin bireyleri Kapıçam ve Türkoğlu nda sırası ile populasyonun ortalama %21. ve 16.4 ünü oluşturmuştur. Bu dönemde R. padi nin IV. dönem nimfleri ise Kapıçam ve Türkoğlu nda sırası ile populasyonda ortalama %1.1 ve 11.1 oranında olmuştur. Kapıçam ve Türkoğlu nda sırası ile populasyonun geri kalan %68.4 ve 72. ini ise R. padi nin I., II. ve III. dönem nimfleri oluşturmuştur (Şekil 2). Buğdayın başaklanma döneminde 1 Nisan da R. padi çoğunlukla kanatsız (%8) ve kanatlı (%2) ergin oluşturmaya başlamıştır. Bu dönemde bitkilerin yaşlanması ve sıcaklığın artması nedeniyle R. padi kolonileri göçü sağlayacak kanatlı erginleri üretmeye başlamıştır (Şekil 2). Shahrokhi-Khaneghah ve ark. (24), yılları arasında Đran nın Varamin bölgesinde saptanan buğday yaprakbitleri S. avenae, S. graminum, M. dirhodum, Diuraphis noxia (Mordvilko), ve R. padi türlerinin populasyon gelişmesini çalışmışlardır. Yaprakbiti populasyonunun çoğunluğunu nimfler ile kanatsız formların oluşturduğunu, kanatlı formların düşük yoğunlukta olduğunu, doğal düşmanlar nedeni ile yaprakbiti populasyonunun ilkbahar sonlarında düşük yoğunlukta kaldığını ve bu sürede ise sadece dağılma, yaşama ve kışlama için önemli olan kanat izleri belirgin nimfler üretildiğini belirtmişlerdir. Bildirilen çalışmada olduğu gibi bu çalışmada da populasyonun biyolojik evrelerinin dağılımı benzer özellikler göstermiştir. Yaprakbiti Sitobion avenae Populasyonunun Biyolojik Evrelerinin Dağılımı Çitosan ve Narlı daki buğday bitkilerinde S. avenae nın I., II., III., ve IV. dönem nimfleri ile, kanatsız ve kanatlı erginlerinin sayım yapılan tarihlere göre oranları (% birey) Şekil 3 te verilmiştir. Çitosan da buğday bitkisinin sapa kalkma dönemi başında Mart ta yapraklarda S. avenae nın kanatsız erginleri ile birlikte yoğun olarak kanatlı formları (%66.7) görülmüştür. Ancak yapraklar üzerinde koloni oluşturmaları özellikle sapa kalkma dönemi sonlarına doğru, 1 Nisan da başlamıştır. Başaklanma dönemi başında 1 Mayıs tarihinde I., II. ve III. dönem nimflerin toplam oranı (%64.4) artmıştır. S. avenae nın kanatsız ve kanatlı ergin bireyleri de başaklanma dönemi süresince populasyonun önemli bir oranını oluşturmuştur. Başaklanma döneminde III. dönem nimfler (%9.1) artmış, buğdayın olgunlaşma döneminde ise IV. dönem nimfler ortaya çıkmaya başlamıştır. Olgunlaşma döneminde 3 Mayıs ta populasyonda yine kanatsız ergin bireyler (%48.3) oluşmuştur (Şekil 3).

6 KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi, 11(2), KSU Journal of Science and Engineering, 11(2), 28 Narlı da buğday bitkisinin sapa kalkma döneminin ortalarında 29 Mart ta yapraklarda S. avenae nın yalnızca kanatlı erginleri (%1) görülmüştür. S. avenae bitkilerin başaklanma döneminde koloni meydana getirmeye başlamış ve bu dönemde kanatsız ergin bireylerin oranı artış göstermiştir. Olgunlaşma döneminde 3 Mayıs ta ise S. avenae nın eşit oranda (% şer) kanatsız ve kanatlı erginleri populasyonu oluşturmuşlardır (Şekil 3). Çitosan 1 8 Kanatlı Ergin Kanatsız Ergin 6 IV. Nimf III. Nimf 4 II. Nimf % Birey I. Nimf Narlı , Tarih (Gün.Ay) Şekil 3. Kahramanmaraş ilinde 21 yılında Çitosan ve Narlı daki buğday tarlalarında görülen Sitobion avenae populasyonunun biyolojik evrelerinin dağılımı. 22. Elmalı (1996c) Konya ilinde buğdaylarda S. avenae nın kanatlı ergin bireylerinin populasyonu başlattığını, daha sonra I., II. ve III. dönem nimflerin büyük oranda populasyon içerisinde yer aldığını ve buğdayın son zamanlarında yaşlanmaya bağlı olarak kanat izleri belirgin nimf ve kanatlı ergin sayısının arttığını belirtmiştir. Bu çalışmada S. avenae nın biyolojik evrelerinin dağılımı ile ilgili bilgiler araştırıcının bildirdiği sonuçlara benzer olmuştur. Chambers ve ark. (1986) Đngiltere de 198 yılında geç ekilen kışlık buğdaylarda S. avenae populasyonunun % 2 ini oluşturan göçmen kanatlı yaprakbitleri tarafından başlatıldığını ve bu tarihte bitkilerde IV. dönem nimflerin olmadığını ve daha sonra Temmuz ayı ortalarına kadar IV. dönem ve kanatlı bireylerin populasyonda % ten daha da az olduğunu bildirmiştir. Ayrıca erken ekilenlerden geç ekilen buğdaylara yaprakbitlerinin göç ettiğini bildirmiştir. S. avenae nın yaş dağılımı bildirilen çalışmada olduğu gibi üzerinde yaşadığı bitkilerin gelişme dönemlerine ve bitkileri terk edeceği zamana göre değişmektedir. Buğday Yaprakbitlerinin Doğal Düşmanları ve Populasyon Dalgalanmaları Buğday Tarlalarında Saptanan Yaprakbiti Parazitoidi Çalışmanın yapıldığı buğday alanlarında yaprakbiti parazitoidi Aphidius uzbekistanicus Luzhetzki saptanmıştır.

7 KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi, 11(2), KSU Journal of Science and Engineering, 11(2), 28 Elmalı ve Toros (1994), Konya ilinde yaptıkları çalışmalarında R. padi nin farklı bir parazitoidi Diaeretiella rapae (McIntosh) yi saptadıklarını bildirmişlerdir. Sertkaya ve Yiğit (22), Antakya ili ve çevresinde buğdayda R. padi ve S. avenae nın parazitoitleri olarak A. uzbekistanicus u saptadıklarını bildirmişlerdir. Dalcı (23), Kahramanmaraş ilinde buğday tarlalarında en çok rastlanan yaprakbiti parazitoidinin A. uzbekistanicus olduğunu; Aslan ve ark. (24), A. uzbekistanicus u arpada M. dirhodum, buğdayda R. padi üzerinde saptamış olduklarını belirtmişlerdir. Araştırıcıların çalışmalarında A. uzbekistanicus R. padi, S. avenae ve M. dirhodum un doğal düşmanı olarak bildirilmiştir. Parazitoid Aphidius uzbekistanicus un Buğday Yaprakbitlerini Toplam Parazitleme Oranı Merkez, Çitosan, Kapıçam, Türkoğlu ve Narlı daki buğday bitkilerinde sayım yapılan tarihlere göre buğday yaprakbitleri R. padi, S. avenae, S. graminum ve M. dirhodum un bitki başına toplam sayısı (adet/birey) ve A. uzbekistanicus tarafından parazitlenme oranları (%) sırası ile Şekil 4 te verilmiştir. Merkez de yaprakbitlerinde A. uzbekistanicus un oluşturduğu parazitlenme kardeşlenme döneminin sonlarında Şubat tarihinde başlamıştır. Bu tarihte tarlada %2 oranında mumyalaşma (2 birey/bitki) görülmüştür. Daha sonra parazitlenme oranı Nisan ayının ilk yarısına başaklanma başlayıncaya kadar giderek artmış ve 1 Nisan da maksimum %4.2 (14 birey/bitki) olmuştur. Aynı tarladaki yaprakbitlerinin toplam sayısı (-1.9 birey/bitki) aynı düzeyde kalmış ve parazitlenmeden büyük ölçüde etkilenerek yüksek yoğunluklara ulaşmamıştır (Şekil 4). Çitosan da A. uzbekistanicus Mart tan Mayıs ayı sonuna kadar olan sapa kalkma, başaklanma ve olgunlaşma dönemleri süresince tarlada görülmüştür. Düşük yoğunluklarda olan yaprakbiti populasyonu üzerinde de etkinliğini sürdüren parazitoid Nisan ayı başında yüksek orana (% birey/bitki) ulaşmıştır (Şekil 4). Kapıçam da sapa kalkma döneminin sonlarına doğru buğday yaprakbitlerinin toplam populasyon yoğunluğu (29 Mart ta 12. birey/bitki) tepe noktası oluşturmuştur. Buğday yaprakbitlerinin birlikte Kapıçam da tepe noktası oluşturmasından 1 hafta sonra A. uzbekistanicus oranında da ani bir artış (%17.9) meydana gelmiş olması parazitoidin konukçu populasyonu üzerinde etkin olan etmenlerden biri olduğunu göstermiştir (Şekil 4). Türkoğlu nda kardeşlenme ve sapa kalkma süresince Şubat ve Mart aylarında A. uzbekistanicus oranı gittikçe artmış ve parazitlenme Nisan ayı başlarında en fazla %18.4 (7 birey/bitki) olmuştur. Türkoğlu nda sapa kalkma döneminin ortalarında buğday yaprakbitlerinin toplam populasyon yoğunluğu (22 Mart ta 13.1 birey/bitki) tepe noktası oluşturmuştur. Tarladaki yaprakbitlerinin Türkoğlu nda tepe noktası oluşturmasından 2 hafta sonra parazitoid oranında da artış meydana gelmiş olması parazitoidin konukçu populasyonunun baskı altına alınmasında etken olduğunu net olarak göstermiştir (Şekil 4). Aphidius uzbekistanicus Narlı da sapa kalkma döneminin hemen öncesinde görülmeye başlamış ve sapa kalkma dönemi sonunda parazitlenme oranı %12.6 (22 birey/bitki) ya yükselmiştir. A. uzbekistanicus un tarladaki bu artışı tarladaki yaprakbitleri sayısının sapa kalkma dönemi ortaları olan Nisan da biraz artıp bitki başına 4.3 adet olmasından gün sonra meydana gelmiştir. Parazitoid tarladaki yaprakbiti populasyonun yoğunluğuna göre gelişme göstermiş ve etkide bulunmuştur (Şekil 4). Giller ve ark. (199), yıllarında Đrlanda da büyük çaplı tarla denemelerinde ilkbaharda insektisit uygulanan kışlık buğdaylarda yaygın olan A. rhopalosiphi, Aphidius picipes (Nees) ve Praon volucre (Haliday) nin Temmuz da yaprakbiti türleri S. avenae, M. dirhodum ve R. padi nin populasyonlarının en yüksek yoğunluğa ulaşmasından bir hafta sonrasında tepe noktası oluşturduğunu parazitleme oranının insektisitlerden etkilenmediğini bildirmiştir. Buğday tarlalarında görülen yaprakbitlerinin birlikte oluşturdukları ve yüksek yoğunluklara ulaşan populasyonlarının parazitoid türler tarafından kontrol edildiğini gösteren çalışmada olduğu gibi bu çalışmada da parazitoid A. uzbekistanicus yaprakbitlerinin populasyonlarında değişik oranlarda parazitlenme oluşturmuştur. Buğday Tarlalarındaki Yaprakbiti Avcıları Buğday tarlalarında Coccinellidae, Syrphidae, Chrysopidae ve Nabidae familyalarından olan avcı türler saptanmıştır. En yoğun türler C. septempunctata (L.) Adonia variegata (Goeze), Metasyphrus corollae (Fabricius) ve Ischiodon scutelloris (Fabricius) olmuştur (Tablo 1). Kahramanmaraş ta saptanmış olan bazı türler Antakya ili ve çevresinde Sertkaya ve Yiğit (22); Konya ili ve çevresinde Elmalı ve Toros (1994) ve Çukurova da Bulu (199) tarafından buğday tarlalarında da saptanmıştır.

8 KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi, 11(2), KSU Journal of Science and Engineering, 11(2), Merkez (Buğday çeşidi Golia) Parazitlenme oranı % Toplam yaprakbiti sayısı/bitki Çitosan (Golia) 1 Parazitlenme oranı (%) Kapıçam (Golia) Türkoğlu (Zenit) 1 1 Toplam yaprakbiti sayısı /bitki Narlı (Zenit) Tarih (Gün.Ay) Şekil 4. Kahramanmaraş ta 21 yılında farklı yerde buğday tarlalarında Golia ve Zenit çeşitleri üzerinde yaprakbitleri Rhopalosiphum padi, Sitobion avenae, Schizaphis graminum ve Metopolophium dirhodum un Aphidius uzbekistanicus tarafından toplam parazitlenme oranı (%) : (Merkez de de parazitlenme oranı % 4.2).

9 KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi, 11(2), 28 KSU Journal of Science and Engineering, 11(2), 28 Tablo 1. Buğday tarlalarında saptanan buğday yaprakbitlerinin avcıları Takım Familya Tür Coleoptera Coccinellidae Adonia variegata (Goeze), Coccinella septempunctata (L.) Coccinella undecimpunctata (L.) Hippodomia tredecimpuctata (L.) Diptera Syrphidae Episyrphus balteatus (De Geer) Ischiodon scutelloris (Fabricius) Metasyphrus corollae (Fabricius) Sphacrophoria scripta (L.) Neuroptera Chrysopidae Chrysoperla carnea (Stephens) Hemiptera Nabidae Nabis punctatus (L.) Aslan ve Uygun (2a), Kahramanmaraş ta R. padi nin doğal düşmanı olarak, Typha latifolia L. üzerinde C. septempunctata yı ve kışlık buğday üzerinde Scymnus frontalis (Fabricius) i elde ettiklerini bildirmişlerdir. Diğer araştırıcıların bildirdiği çalışmalardaki olduğu gibi bu çalışmada Kahramanmaraş ili buğday tarlalarında da saptanmış olan avcılar yaprakbitlerinin birçok doğal düşmanı olduğunu göstermektedir. Coccinellidae Familyasına Bağlı Avcıların Populasyon Gelişimi 21 yılında Kahramanmaraş yöresinde farklı yerdeki buğday bitkilerinde sayım yapılan tarihlere göre Coccinellidae familyasına ait avcıların sayısı (birey/bitki) Şekil te verilmiştir. Merkez deki tarlada coccinellidler buğdayın sapa kalkma dönemi ile birlikte Şubat ayı sonunda görülmeye başlamış ve başaklanma döneminde artmaya devam etmişlerdir. Coccinellid yoğunluğu olgunlaşma döneminin başlangıcı olan 17 Mayıs ta maksimum (.9 birey/bitki) olmuş ve bir tepe noktası meydana getirmiştir (Şekil ). Çitosan da sapa kalkma döneminde başlayan ve başaklanma döneminde giderek artan coccinellid populasyonu 9 Mayıs ta maksimuma (.76 birey/bitki) ulaşmıştır. Coccinellidlerin olgunlaşma döneminde de etkinliklerine devam ettiği tarladaki yaprakbitlerinin yoğunluğu Merkez deki tarlada bulunanlara benzer şekilde sezon boyunca oldukça düşük düzeylerde kalmıştır (Şekil ). Kapıçam da sapa kalkma döneminde yaprakbitlerinin de tepe noktası oluşturduğu tarih olan 29 Mart ta coccinellid populasyon yoğunluğu da belirgin bir artış (1. birey/bitki) ile tepe noktası meydana getirmiştir. Diğer 4 tarla ile karşılaştırıldığında sadece Kapıçam da bu kadar erken dönemde yoğun bir coccinellid populasyonu görülmüştür. Daha sonra tarladaki coccinellid yoğunluğu başaklanma döneminin ortalarında 9 Mayıs ta.2 birey/bitki olmuştur. Avcı bireyler olgunlaşma döneminde de tarlada faaliyet göstermeye devam etmişlerdir (Şekil ). Birey sayısı / bitki 1,2 1,8,6,4,2 Merkez Türkoğlu Kapıçam Narlı Çitosan Tarih (Gün.Ay) Şekil. Kahramanmaraş ilinde 21 yılında farklı bölgede buğday tarlalarındaki coccinellid sayısı (larva + ergin).

10 KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi, 11(2), KSU Journal of Science and Engineering, 11(2), 28 Türkoğlu nda coccinellidler kardeşlenme döneminin başlamasıyla birlikte tarlada her zaman varlığını sürdürmüş, yoğunlukları tepe noktası oluşturacak kadar kadar artış göstermemiştir. Yalnızca başaklanma dönemi ortalarında 9 Mayıs ta Kapıçam da aynı tarihte olduğu gibi yoğunluk (.44 birey/bitki) göstermiştir. Türkoğlu ndaki belirtilen bu artış tarladaki yaprakbitlerinin tepe noktası meydana getirdiği 22 Mart 21 tarihi ve hemen sonrasındaki haftalara rastlamamıştır (Şekil ). Narlı da coccinellid populasyonu buğdayın kardeşlenme dönemi ortalarında tarlada görülmeye başlamış ve sezon süresince çok yoğun olmayan değişik dalgalanmalar göstermiştir. Yoğunlukları sapa kalkma dönemi ortalarında Nisan da.22 ve olgunlaşma dönemi başlarında 22 Mayıs ta.26 birey/bitki düzeyine ulaşmış ve özellikle bu dönemlerde etkinlikte bulunmuşlardır. Coccinellidlerin Nisan daki yoğunluğu tarladaki yaprakbitleri sayısının biraz artıp bitki başına 4.3 adet olması ile aynı tarihe rastlamıştır (Şekil ). Hauge ve ark. (1998), çalışmalarında C. septempunctata larvaları için M. dirhodum ve S. avenae nin ayrı verildiği diyetin en yüksek, karışık diyetin orta ve R. padi den oluşan diyetin ise en az besin değeri olduğunu belirtmişlerdir. Bildirilen çalışmada yaprakbiti türleri larvalar için farklı besin değeri oluştursalar da tarlalarda coccinellidlerin önemli avları arasındadır. Bu nedenle yaprakbiti populasyonları coccinellidler tarafından etkilenmektedir. Elmalı ve Toros (1994), buğdaylarda en etkili avcı grubunun coccinellidler olduğunu bildirmişlerdir. Dalcı (23), Kahramanmaraş yöresinde en çok rastlanan yaprakbiti avcısının C. septempunctata olduğunu belirtmiştir. Pankanin-Franczyk ve Ceryngier (199), Polonya da yulaflarda R. padi, S. avenae ve M. dirhodum un populasyonlarını üzerinde 8 coccinellid ve 7 parazitoid türün birlikte etkisini inceledikleri çalışmada coccinellidlerin genellikle R. padi populasyonunu tepe noktasına ulaşmasından sonra ve S. avenae yı ise populasyonu artarken etkilediğini belirtmişlerdir. Buğday üzerinde ya da farklı bir hububat üzerinde de etkin olduğu bildirilen coccinellidler Kahramanmaraş ta yapılan bu çalışmada buğday alanlarında önemli ölçüde faaliyet gösterebilen avcı grubundan biri olmuş ve yaprakbiti populasyonunu ortamdaki diğer doğal düşmanlarla birlikte baskı altında tutmuşlardır. Syrphidae Familyasına Bağlı Avcıların Populasyon Gelişimi 21 yılında Kahramanmaraş yöresinde farklı yerdeki buğday bitkilerinde sayım yapılan tarihlere göre Syrphidae familyasına ait avcıların sayım yapılan tarihlere göre birey sayısı (birey/bitki) Şekil 6 da verilmiştir. Merkez de buğday tarlasında sapa kalkmanın sonlarında Nisan ayı başında syrphidler (.2 birey/bitki) gelmeye başlamıştır. Tarladaki syrphid yoğunluğu olgunlaşma dönemi başlarında 17 Mayıs ta maksimum (.6 birey/bitki) düzeyine ulaşmıştır. Belirtilmiş olan bu tarih aynı zamanda coccinellidlerin tepe noktası oluşturduğu zaman ile aynıdır. Olgunlaşma döneminin geri kalan süresinde de syrphidler görülmüştür. En yüksek syrphid populasyon yoğunluğu Merkez de meydana gelmiştir (Şekil 6). Çitosan daki buğday tarlasında ilk kez sapa kalkma dönemi sonunda ortaya çıkan syrphidlerin populasyon yoğunluğu başaklanma döneminde yükselip 9 ve 17 Mayıs tarihlerinde aynı düzeyde (.28 birey/bitki) kalmıştır. Olgunlaşma döneminde daha düşük düzeylerde ortamda bulunmuştur. Belirtilen tarihlerden 9 Mayıs ta aynı zamanda coccinellidler tepe noktası oluşturmuştur. Gerçi syrphidler tarlada bulunan coccinellidlerin yaklaşık olarak üçte biri kadar bir yoğunluk oluşturmuşlarsa da yinede buğdayın başaklanma döneminde yaprakbiti populasyonunun düzenlenmesinde rol oynamıştır (Şekil 6). Birey sayısı / bitki,6,,4,3,2,1 Merkez Türkoğlu Kapıçam Narlı Çitosan Tarih (Gün.Ay) Şekil 6. Kahramanmaraş ilinde 21 yılında farklı bölgede buğday tarlalarındaki syrphid sayısı (larva + ergin).

11 KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi, 11(2), KSU Journal of Science and Engineering, 11(2), 28 Kapıçam da 22 Mart tarihine kadar syrphidlere rastlanmamıştır. Kapıçam daki yaprakbitleri populasyonunun ilk tepe noktasının oluştuğu 29 Mart ta aynı gün ve bir hafta sonrasında sırası ile etkin olan coccinellid ve parazitoitlerden sonra tarlada etkinlikte bulunma açısından üçüncü sırayı almıştır. Tarladaki syrphidlerin en yüksek populasyon yoğunluğu olgunlaşma dönemine geçerken 9 ve 17 Mayıs ta.16 birey/bitki olarak gerçekleşmiştir. Syrphidler tarlada özellikle 9 Mayıs tarihinde ikinci maksimum noktaya ulaşan diğer avcı grup coccinellidler ile birlikte yaprakbiti populasyonu üzerinde aktivite göstermişlerdir (Şekil 6). Türkoğlu nda syrphidler sapa kalkma döneminin ikinci yarısından sonra 29 Mart ta görülmeye başlamıştır. Syrphid yoğunluğu yalnızca olgunlaşma dönemi başlarında coccinellidlerin belli bir yoğunluğa ulaşmasından bir hafta sonrasında yani 17 Mayıs ta yükselmiş.24 birey/bitki düzeyine ulaşmıştır. Bu tarihteki syrphidlerin populasyon yoğunluğu coccinellidlerin yarısı kadar olmuştur. Türkoğlu nda syrphidler özellikle olgunlaşma dönemi başlarında etkinlikte bulunmuştur (Şekil 6). Narlı da syrphidler sapa kalkma dönemi ortaları olan Nisan tarihinde saptanmışlardır. Syrphidlerin populasyonu başaklanma dönemi ortalarında 9 Mayıs ta en yüksek yoğunluğa (.26 birey/bitki) ulaşmıştır. Syrphidler olgunlaşma döneminde Mayıs ayının son haftasına kadar tarlalarda faaliyetlerine devam etmişlerdir (Şekil 6). Dean (1974b) yıllarında sırası ile arpa ve buğday tarlalarında çok yaygın olan ve Nisan-Mayıs ve Ağustos ayları arasında görülen M. dirhodum, M. avenae yaprakbiti türlerinin kanatlı formlarının en çok Haziran - Temmuz aylarında elde edildiğini belirtmiştir. Ayrıca tarlalarda Mayıs sonu - Haziran başı ve tekrar Temmuz sonu - Eylül başında görülen coccinellidlerden daha yoğun olan syrphidlerin sadece Haziran sonundan Eylül ortalarına kadar görüldüğünü bildirmiştir. Belirtilen çalışmadaki gibi bu çalışmada syrphidler coccinellidler kadar yoğun olmamışsa da yaprakbiti populasyonları üzerinde aktivite gösteren önemli avcı gruplardan biri olmuştur. Bu çalışmadaki tarlalarda Ocak ve Haziran ayları arasındaki ürün yetiştirme sezonunda syrphidlerin coccinellidlerden daha sonra (Mart ayının son haftalarında) görülmeye başlamış olması bildirilen çalışmadaki sonuçlara benzemektedir. Storck-Weyhermüller (1988), Batı Almanya da kışlık buğday tarlalarında yaprakbitleri, özellikle de S. avenae ve M. dirhodum üzerine doğal düşmanların etkilerini araştırmıştır. Çalışmasında en önemli syrphid ve coccinellid türünün sırası ile Episyrphus balteatus (Diptera: Syrphidae) ve P. guatuordecimpunctata (Coleoptera: Coccinellidae) olduğunu belirterek özellikle syrphid larvalarının yaprakbitleri üzerinde çok etkili olduğunu belirtmiştir. Bildirilen çalışmada olduğu gibi bu çalışmada da syrphidler buğday tarlalarında görülen avcı gruplarından birini oluşturmuştur. Syrphidler coccinellidler ile birlikte yaprakbiti populasyonu üzerinde etkili olmuştur Entomopatojenik Funguslar ile Enfekteli Yaprakbiti Oranı Kahramanmaraş ilinde 21 yılında farklı yerdeki buğday bitkilerinde sayım yapılan tarihlere göre entomopatojen funguslar ile enfekteli yaprakbiti oranları (%) Şekil 7 de verilmiştir. Merkez deki tarlada entomopatojen funguslar tarafından etkilenmiş yaprakbitleri ilk kez kardeşlenme dönemi sonlarında Şubat ta görülmüş ve sapa kalkma döneminde yaprakbitlerini enfekte etmeye devam etmişlerdir. Bu tarlada kardeşlenme döneminde yaprakbiti türlerinden sadece R. padi ye rastlanmıştır. Sapa kalkma döneminde ortaya çıkan diğer yaprakbiti türleri S. avenae ve S. graminum un tepe noktası oluşturmadan ortamda bulunan R. padi den oldukça düşük yoğunluk göstermiş olmaları entomopatojen fungusların özellikle R. padi yi etkilediğini göstermiştir (Şekil 7). Çitosan daki buğday tarlasında kardeşlenme dönemi başlarında çok az yoğunluk gösteren S. graminum ve M. dirhodum un olduğu sürede yaprakbitlerinde hastalık meydana gelmemiştir. Kardeşlenme dönemi sonlarına doğru R. padi ye rastlandığı zamanda Şubat ta tarladaki yaprakbitlerinde enfeksiyon (% 1 birey) başlamıştır. Sapa kalkma dönemindeki enfekteli yaprakbiti oranı ise % arasında değişmiştir. Bu dönemde ise yaprakbiti türlerinden tarlada yalnızca R. padi ve S. avenae ya rastlanmış, ancak belirtilen bu türlerin populasyonları düşük yoğunluklar göstermiştir (Şekil 7). Kapıçam daki bitkilerde sapa kalkma döneminde tarladaki yaprakbitlerinden R. padi nin tepe noktası oluşturduğu 29 Mart tarihinde enfekteli yaprakbiti oranı (%1.3 8 birey) oldukça düşük olmuştur. Bu tarihten bir hafta önce (22 Mart) ve sonrasında ( Nisan da) yaprakbitlerinin enfektelenme oranları sırası ile %11. (27 birey) ve 28.1 (9 birey) olan yüksek düzeylere ulaşmıştır. Ayrıca Nisan daki değer en yüksek enfeksiyon oranının sapa kalkma döneminde Kapıçam da olduğunu göstermiştir. Sapa kalkma döneminde tarlada yaprakbiti türlerinden S. avenae bireyleri de görülmüşse de populasyonu çok düşük yoğunlukta ( birey/bitki) kalmıştır. Ayrıca enfektelenmenin yoğun olduğu tarihlerde tarlada S. graminum ve M. dirhodum a rastlanmamıştır (Şekil 7). Türkoğlu ndaki buğday tarlasında kardeşlenme dönemi ortalarına doğru 1 Şubat ta yüksek oranda (% birey) enfeksiyon ile entomopatojen fungusların etkinliği başlamıştır. Kardeşlenme döneminin geri kalan süresince yaprakbitlerinin enfektelenmesi (%2.6-.) devam etmiştir. Kardeşlenme döneminde bitkilerde yaprakbitlerinden yalnızca R. padi ye rastlanmıştır. Türkoğlu ndaki tarlada sapa kalkma döneminde yaprakbitlerinin tepe noktası meydana getirdiği 22 Mart ta enfekteli yaprakbiti oranı (%.8 birey) oldukça düşük olduğu halde bu tarihten

12 KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi, 11(2), KSU Journal of Science and Engineering, 11(2), 28 bir hafta öncesi ( Mart) ve bir hafta sonrasında (29 Mart) enfekteli yaprakbiti oranları sırası ile % 7.4 (26 birey) ve.3 (9 birey) olmak üzere daha yüksek olmuştur. Sapa kalkma döneminin ilk haftalarında yani Mart ayının ikinci yarısı sırasında olan enfeksiyon artık bu dönemin sonlarına doğru Nisan dan sonra görülmemiştir. Tarlada 22 Mart tarihinden sonra görülmeye başlayan yaprakbiti türlerinden S. avenae nın populasyonu çok düşük yoğunluk (.2-.8 birey/bitki) göstermiştir. Ayrıca enfeksiyon olan tarihlerde tarlada S. graminum ve M. dirhodum a rastlanmamıştır (Şekil 7). Narlı daki buğday tarlasında entomopatojen fungusların sadece kardeşlenme döneminin son haftasında 22 Mart ta ve sapa kalkma dönemi ortalarında Nisan da yaprakbitlerini hastalandırmıştır. Belirtilen bu tarihlerdeki enfekteli yaprakbiti oranları [sırası ile %2.9 (2 birey) ve 3.2 (7 birey)] oldukça düşük düzeylerde kalmıştır. Tarlada 22 Mart ta yaprakbiti türlerinden yalnızca R. padi (1.3 birey/bitki) görülmüş; Nisan da ise sadece R. padi (4.2 birey/bitki) ve M. dirhodum (.6 birey/bitki) bireylerine rastlanmıştır (Şekil 7). Entomopatojen fungus ile enfekteli yaprakbiti oranları deneme yapılan tarlalarda yaprakbiti yoğunluğuna bağlı olarak giderek düzenli olan bir artış göstermemiş, daha çok sayım yapılan haftalara göre değişen düzeylerde olmuştur. Bunun nedeni entomopatojen fungusların etkinliğinin yağışa bağlı olması ve bu dönemde iklim verilerinin ani değişiklikler göstermesi olabilir. Entomopatojen funguslar iklim koşulları uygun olduğunda özellikle yaprakbiti türlerinden R. padi yi etkilemiştir. Bu durum tarlada kardeşlenme döneminde yaprakbiti türlerinden sadece R. padi bulunduğunda enfeksiyon meydana gelmiş olmasından açıkça anlaşılmıştır. Özellikle toplam yağış miktarı mm den yüksek olan Şubat, Mart ayları ve Nisan ayının ilk haftasında entomopatojen funguslar R. padi bireylerini hastalandırmıştır. Aylık ortalama sıcaklığın ºC den yüksek, orantılı nemin ortalama %6-7 den az ve toplam yağışın mm den düşük olduğu Mayıs ayında entomopatojen fungus aktivitesine hiç rastlanmamıştır. Mayıs ayında entomopatojen funguslar yaprakbiti populasyonları üzerinde etkin olmamışlardır. Tarlalarda bitkilerin başaklanma ve olgunlaşma döneminde yaprakbitlerinde enfektelenme meydana gelmemiştir (Şekil 7). Enfekteli yaprakbiti (%) Merkez Türkoglu Kapıçam Narlı Çitosan Tarih (Gün.ay) Şekil 7. Kahramanmaraş ilinde 21 yılında farklı bölgede buğday tarlalarındaki entomopatojen fungus ile enfektelenmiş yaprakbiti oranı. Sertkaya ve Yiğit (22), yılları arasında Antakya ili ve çevresinde buğdayda R. padi ve S. avenae üzerinde entomopatojen fungus Metarhizium sp. ni saptamışlardır. Bildirilen çalışmada olduğu gibi hemen aynı iklim koşullarının görüldüğü Kahramanmaraş ta yapılan bu çalışmada da özellikle R. padi fungusların etkilediği yaprakbitlerinden biri olmuştur. Hatting ve ark. (2), yılları arasında Güney Afrika da buğday tarlalarında R. padi nin kış yağışı almış olan ve M. dirhodum un ise yoğun olarak damla sulama yapılan yerlerde en yaygın yaprakbiti türleri olduğunu saptamışlardır. Araştırıcılar kışın yağış alan yerlerdeki kışlık buğdaylarda S. avenae, M. dirhodum ve R. padi nin Pandora neoaphidis (Zygomycetes: Entomophthorales; M. dirhodum ve R. padi nin Conidiobolus obscurus (Entomophthorales: Ancylistaceae); D. noxia nın ise Verticillium lecanii (Deuteromycetes: Moniliaceae) ve Beauveria bassiana (Moniliales: Deuteromycetes) fungus türleri tarafından enfekte edildiğini belirtmişlerdir. Yurtdışında yapılmış olduğu belirtilen çalışmada buğday tarlalarında görülen değişik yaprakbiti türleri üzerinde farklı fungus türleri etkin olabilmektedir. Kahramanmaraş ta yapılan bu

13 KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi, 11(2), KSU Journal of Science and Engineering, 11(2), 28 çalışmadaki entomopatojen funguslar yaprakbitlerini yağıştan etkilenerek değişik oranlarda enfekte etmiştir. SONUÇ Kahramanmaraş ilinde tarlalarda R. padi nin buğdayın kardeşlenme ve sapa kalkma dönemlerinde, S. avenae nın ise sapa kalkma ve başaklama dönemlerinde zarar oluşturabileceği saptanmıştır. En zengin hububat alanlarımızı içeren illerden biri olan Kahramanmaraş ta ayrıca doğal düşmanların etkinliğinin irdelenmesi sonucunda üreticiye yarar sağlayacak şu bilgiler edinilmiştir. Yaprakbiti parazitoidi A. uzbekistanicus tarlalarda buğdayın değişik dönemlerinde R. padi populasyonunun baskı altına alınmasında önemli rol oynamıştır. Coccinellidler R. padi ve özellikle de S. avenae populasyonları üzerinde etkinlik göstermişlerdir. Özellikle S. avenae ile aynı dönemlerde bitkilerde görülmeye başlayan syrphidlerin en etkili olduğu yaprakbiti türü S. avenae olmuştur. Entomopatojen funguslar buğdayın kardeşlenme ve sapa kalkma döneminde R. padi populasyonunu enfekte etmişlerdir. S. avenae nın bitkilerde bulunduğu yağışın az olduğu dönemlerde yaprakbitlerinde enfektelenme meydana gelmemiştir. Bu bilgiler göz önüne alınarak Kahramanmaraş ilinde buğday tarlalarında yaprakbitlerinin yoğun olan doğal düşmanlarını olumsuz yönde etkileyebilecek yanlış uygulamalardan kaçınılmasına dikkat edilmelidir. TEŞEKKÜR Çalışmada elde edilen coccinellid ve syrphidlerin teşhisleri için Prof.Dr. Nedim Uygun ve Prof.Dr. Faruk Özgür (ÇÜ, Ziraat Fakültesi, Bitki Koruma Bölümü, Balcalı/Adana) e teşekkür ederiz. Yaprakbitleri ve parazitoid teşhisleri için Prof.Dr. Meryem Elmalı (SÜ, Ziraat Fakültesi, Bitki Koruma Bölümü, Konya) ve Dr. Jean Michel Rabasse (INRA, Unité de Biologie des Populations, Antibes France) e teşekkür ederiz. KAYNAKLAR Abdel-Megeed, M.I., El-Hariry, M.A., Hegazy, G.M., Hassan, A.N., El-Laithy, K.H. 2. Aphid Populations on Wheat Plants as Affected by Certain Agricultural Practices. Ann. Agric. Sci.Cairo., 4: Acreman, S.J., Dixon, A.F.G The Effect of Temperature and Host Quality on the Rate of Increase of the Grain Aphid (Sitobion avenae) on Wheat. Ann. Appl. Biol., 1: 3-9. Akkaya, A Buğday Yetiştiriciliği. Morfoloji Büyüme Gelişme. Kahramanmaraş Sütçü Đmam Üniversitesi Genel Yayın No: 1, Ziraat Fakültesi Genel Yayın No: 1, Ders Kitapları Genel Yayın No: 1, 22s. Anonim. 24. T.C. Tarım Bakanlığı Đstatistik Yıllığı, Kahramanmaraş, 148s. Aslan, M.M., Uygun, N. 2a. The Aphidophagus Coccinellid (Coleoptera: Coccinellidae) Species in Kahramanmaraş, Turkey. Turkish Journal of Zoology, 29: 1-8. Aslan, M.M., Uygun, N. 2b. Aphids (Homoptera: Aphididae) of Kahramanmaraş Province, Turkey. Turkish Journal of Zoology, 29: Aslan, M.M., Uygun, N., Stary, P. 24. A Survey of Aphids Parasitoids in Kahramanmaraş, Turkey (Hymenoptera: Braconidae, Aphidiinae; and Hymenoptera: Aphelinidae). Phytoparasitica, 32: Bulu, Y Çukurova da Sulanan ve Sulanmayan Buğday ve Pamuk Tarlalarındaki Böcek Faunasının Saptanması. ÇÜ. Fen Bil. Ens., Bitki Koruma Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 6 s. Chambers, R.J., Sunderland, K.D., Stacey, D.L., Wyatt, I.J Control of Cereal Aphids in Winter Wheat by Natural Enemies Aphid-Specific Predators, Parasitoits and Pathogenic Fungi. Ann. Appl. Biol., 18: Dalcı, K. 23. Bazı Đnsektidsitlerin Kahramanmaraş Yöresinde En Çok Rastlanılan Faydalı Böcekler Üzerine Olan Etkilerinin Laboratuar Koşullarında Araştırılması. KSÜ. Fen Bil. Ens, Bitki Koruma Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 46s. Dalcı, K., Özsisli, T. Işıkber, A.A. 24. Bazı Đnsektisitlerin Kahramanmaraş Yöresinde En Çok Rastlanılan Faydalı Böcekler Üzerindeki Kalıntı Toksisitelerinin Laboratuar Koşullarında Araştırılması. Poster-özet, (8-1 Eylül), Samsun, s. 67. Dean, G.J. 1974a. Effect of Temperature on the Cereal Aphids Metopolophium dirhodum (Wlk.), Rhopalosiphum padi (L.) and Macrosiphum avenae (F.) (Hom, Aphididae). Bull. Ent. Res., 63: Dean, G.J. 1974b. Effect of Parasites and Predators on the Cereal Aphids Metopolophium dirhodum (Wlk.) and Macrosiphum avenae (F.) (Hom, Aphididae) Bull. Ent. Res., 63: Elmalı, M Yaprakbitlerinin Buğdayın Bazı Verim ve Kalite Özelliklerine Etkisi. I. Un Bulgur Bisküvi Sempozyumu (21-22 Haziran), Karaman, Elmalı, M. 1996a. Erken ve Geç Ekilen Buğdaylarda Yaprakbitlerinin Populasyon Gelişimi ve Doğal Düşmanlarının Dağılımı. SÜ Ziraat Fakültesi Dergisi, 1: Elmalı, M. 1996b. Konya Đlinde Buğdaylarda Saptanan Yaprakbiti Türlerinin Dikey Dağılışı. SÜ Ziraat Fakültesi Dergisi, 1: Elmalı, M. 1996c. Konya Đlinde Buğdaylarda Saptanan Yaprakbiti Türlerinde Yaş Dağılımı. SÜ Ziraat Fakültesi Dergisi, 1: Elmalı, M., Toros, S Konya Đlinde Buğday Tarlalarında Yaprakbiti Doğal Düşmanlarının Tespiti Üzerinde Araştırmalar. Türkiye III. Biyolojik Mücadele Kongresi (2-28 Ocak), Đzmir, Elmalı, M., Toros, S Konya Đlinde Buğdaylarda Aphidoidea Türleri ve Bulunuş Oranları. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, No. 144, Bil. Arş. ve Đnc. : Ankara, 4 s. Elmalı, M., Toros, S Buğdayın Bazı Verim ve Kalite Özelliklerinin Sitobion avenae (F.)