AZERBAYCAN BANKACILIK S STEM NDE TÜRK SERMAYEL BANKALARIN KÂRLILI A DAYALI PERFORMANS ANAL Z

Transkript

1 AZERBAYCAN BANKACILIK S STEM NDE TÜRK SERMAYEL BANKALARIN KÂRLILI A DAYALI PERFORMANS ANAL Z ÖZET Azerbaycan ekonomisinin önemli bir k sm n bankac l k sektörü oluflturmaktad r. Türk sermayeli bankalar Azerbaycan bankac l k sektöründe 1992 den beri faaliyet göstermektedir. Çal flmada Azerbaycan bankac l k sisteminde önemli bir yeri olan Türk sermayeli bankalar n, y llar aras nda y ll k bazda içsel ve d flsal de iflkenlere göre Azerbaycan bankac l k sektörü ile karfl laflt rmal performans analizi yap lm flt r. Bu do rultuda önce Türk sermayeli bankalar n Azerbaycan a gelerek faaliyetlerini sürdürmeleri araflt r lm fl, ard ndan bu banka grubunun karl l n n etkin bir biçimde modellenerek elde edilen modellerin uygun istatistik tekniklerle tahmin edilmeye çal fl lm flt r. ABSTRACT Performance Analysis based on Profitability of the Turkish Funded Banks in Azerbaijan Banking System Banking is one of the leading sector in Azerbaijan economy. Banks with Turkish funds in Azerbaijan have been serving since In this study Turkish funded Banks, who have important role in Azerbaijan Banking System, and their performance will be examined during 1997 to 2005 in terms of annual internal and external indicators. In this sense Turkish Funded Banks activities were examined and tried to find out their profit figures. GİRİŞ Ülke ekonomisinin önemli bir kısmını bankacılık sektörü oluşturmaktadır. Bu nedenle bankacılık sektöründeki başarı ve gelişmeler iktisadi gelişmeyi doğrudan etkilemektedir. Dünyada yapılan bazı çalışmalarda genel olarak bankacılık sektöründeki başarısızlıkların ülke ekonomilerindeki makroekonomik çevrenin zayıf olduğu dönemlerde ortaya çıktığını göstermektedir. Dolayısıyla bankacılık sektöründe gösterilen performansın düşük veya yüksek olması tüm iktisadi birimler açısından önemlidir. 7 Ağustos 1992 tarihinde Bankalar ve Bankacılık Faaliyetleri Hakkında Kanun yürürlüğe girdikten sonra yabancı bankaların kurulmasına ve şube açmalarına izin verilmesi, Azerbaycan da Türk sermayeli bankalar kurularak faaliyet göstermelerini sağlamıştır. Araştırmada Azerbaycan finansal sistemde önemli bir yeri olan Türk sermayeli bankaların döneminde yıllık bazda içsel ve dışsal değişkenlere göre Azerbaycan bankacılık sektörü ile karşılaştırmalı performans analizi yapılması amaçlanmıştır. Bu çerçevede, bankaların karlılığa dayalı performansları; aktiflerin getirisi (ROA), öz kaynakların getirisi (ROE) ve net faiz marjı (NIM) olmak üzere üç unsura göre ölçülmektedir. Söz konusu performans ölçütlerinin her biri özde aynı gerçeği yansıtmasına rağmen, birbirlerine göre bazı üstünlükleri ve dezavantajları olmasından ötürü sağlıklı bir analiz için bunların tümünün birlikte kullanılması daha doğru olacaktır. Bu bağlamda, her üç performans ölçütü (ROA, ROE ve NIM) hem banka içi hem de banka dışı faktörlere göre ayrıştırılmış ve benzer yapıda oluşturulan birçoklu regresyon modeli içinde tahmin edilmiştir. Araştırma giriş, iki bölüm ve sonuçtan oluşmaktadır. İlk bölümünde teorik olarak Türk sermayeli bankaların Azerbaycan a gelerek faaliyetlerini sürdürmelerini araştırılmış, ikinci bölümünde bu banka grubunun karlılığının etkin bir biçimde modellenerek elde edilen modellerin uygun istatistik tekniklerle tahmin edilmeye çalışılmıştır. 124

2 AZERBAYCAN BANKACILIK S STEM NDE TÜRK SERMAYEL BANKALARIN KÂRLILI A DAYALI PERFORMANS ANAL Z 1.1. AZERBAYCAN DA TÜRK SERMAYELİ BAN- KALAR 18 Ekim 1991 yılında bağımsızlığını kazandığından 1 Ocak 2006 tarihine kadar Azerbaycan da Türk sermayeli 8 banka ve bir leasing şirketi kurulmuştur. Bunlardan Garanti Bankası AŞ nin temsilciliği olan GARAN- Tİ LEASİNG 2 Mart 1999 tarihinde, sermayesinin %90 ı Üniversal Holding e ait olan Ege Bank 2000 yılında ve sermayesinin %100 Bayraktar Holdinge ait olan Baybank 5 Mayıs 2002 tarihinde Merkez Bankasının belirlediği ekonomik normları ihlal ettiklerinden dolayı faaliyetleri durdurulmuştur. Azerbaycan da faaliyet gösteren Türk sermayeli bankların; kuruluş tarihleri, ödenmiş sermaye miktarları, sermaye yapıları, çalışan işçi sayısı ve şube sayıları gibi bazı özellikleri aşağıda kısaca açıklanmıştır Azer - Türk Bank Azer - Türk Bank 25 Mayıs 1995 tarihinde T.C.Ziraat Bankası A.Ş. ve Aqrar Sanayi Bankası tarafından kurulmuştur. Bankın şubesi yoktur ve 44 çalışanı vardır. 01 Ocak 2006 tarihine bankın ödenmiş sermayesi 23,5 Milyar Manat ( 5 Milyon Dolar) tır. Bankanın ortakları ve sermaye payları aşağıdaki gibidir; 1 T.C.Ziraat Bankası A.Ş. %46 Aqrarkredit QSC BOKT %46 Ziraat Bank International AG %4 Turan Bank ASC % Bank of Bakû Bank of Bakû 14 Şubat 1994 tarihinde Türkiye nin NAB Dış Ticaret şirketi ve bir kaç fiziki şahıs tarafından Tuqay ismi ile ticari bir banka şeklinde kurularak faaliyete başlamıştır. Bankanın tesisçileri kuruluşundan üç yıl sonra bankanın ismini Bank of Bakû ile değiştirmeyi kararlaştırmışlardı. 14 Aralık 2004 tarihinde İlkbank la birleşmiş olan bankanın 01 Ocak 2006 tarihinde ödenmiş sermayesi 34 Milyar Manattır (7,5 Milyon Dolar). Bankanın 01 Haziran 2006 tarihinde 6 şube, iki hizmet birimi, 160 çalışan vardır ve ortaklık yapısı aşağıdaki gibidir. 2 - NAB Holding % Azpetrol Neft Şirketi LLC % R. Aliyev % E. Isayev % Azinvest LLC % İş Bankası Azerbaycan İş Bankası Azerbaycan, 1993 yılında Turnalılar Dış Ticaret in %49 ortaklığı ile kurulmuştur. İş Bankası Azerbaycan ın 1 Haziran 2006 tarihi itibariyle 12 şubesi ve 153 çalışanı bulunmaktadır. Bankanın ödenmiş sermayesi 50 milyar Manat veya 10 milyon dolardır CIBank (Capital Investmet Bank) CIBank 1996 yılında %100 Azersun Holding tarafından kurulmuştur. Banka 28 Ağustos 2002 tarihinde TSE-ISO- EN 9000 kalite belgesini almıştır. CIBank 1997 yılında CI Sigorta şirketi tesis etmiş, %11 BFB de (Bakü Fond Birjası) ve %7,9 Azerbaycan Beynelhalk Bank ında payı vardır. CIBank ın şubesi yoktur, 18 çalışanı mevcut olup 1 Ocak 2005 tarihine ödenmiş sermayesi 33 milyar Manat veya 6,7 milyon dolardır Koçbank Azerbaycan Koçbank Azerbaycan 11 Ocak 2000 tarihinde Koç Holding %80 ve Dünya Bankası nın %20 ortaklığı ile kurulmuş ve AMB nin 243 nolu izni ile faaliyete başlamıştır. Bankanın iki şubesi, 42 çalışanı vardır ve 2004 yılında ödenmiş sermayesini 2 milyon dolar artırarak 7 milyon dolara çıkarmıştır Royal Bank of Baku Royal Bank of Baku 2 Ağustos 1993 yılında Edip Özalp Grubu nun %50 ortaklığı ile kurulmuş ve Azerbaycan Merkez Bankası nın 158 nolu izini ile faaliyete başlamıştır. Banka Azerbaycan da ilk yabancı ortaklığı ile kurulan bankadır. Bankanın 5 şubesi, 61 çalışanı mevcut olup 1 Ocak 2005 tarihinde ödenmiş sermayesi 17 milyar manat veya 3,5 milyon dolardır TÜRK SERMAYELİ BANKALARIN AZERBAY- CAN A GELMESİNDE ETKEN OLAN FAKTÖRLER Türk Sermayeli Bankaların Azerbaycan a Gelmesinde Etken Olan Faktörlere değinmeden önce dünyadaki yabancı bankaların yurt dışına açılma sürecine değinilmesinde fayda vardır. Bankaların yurt dışına açılma sürecinde genelde üç aşama gözlenmektedir: - Yerel bankacılık, - Uluslarüstü bankacılık, - Evrensel (Dünya) bankacılık Yerel bankacılık aşaması, genellikle ulusal düzeyde döviz işlemleri ile uğraşılan aşamadır. Bu aşamada, bankaların yerel iş ilişkisinde olduğu müşterilerin ithalat ve ihracat işlemlerine yönelik finansman olanakları artmaktadır. Uluslarüstü bankacılık aşamasında, yerel firmaların uluslararası işlemlerinin finansmanı söz konusudur. Bankalar evrensel (dünya) bankacılığı aşamasında ise, yerel kişi veya firmalara dayalı 1 Azerbaycan Bank Sistem Haqqında Malumat Toplusu, Azerbaycan Bankalar Assosiasiyası(ABA), sayı:5, Bakı,2005, s /06/ BANK OF BAKU Independent Auditors Report and Financial Statements For the Year Ended 31 December 2005, s ABA, a.g.e, s ABA, a.g.e, s ABA, a.g.e, s ABA, a.g.e, s

3 bankacılık işlemleri değil, uluslararası alanda, maliyeti en düşük kaynaklardan temin ettikleri finansal fonları, karlarını maksimize eden alanlara plase etmeye çalışırlar. 7 Bankaların yurt dışına açılmasını belirleyen nedenler çok değişiktir. Bu sebeplerin belli bir standarda oturtulması zordur. Çünkü her banka çok farklı nedenlerle ve farklı şekillerde uluslararası alana yönelebilir. Uluslararası bankaların gelişimi genel olarak, uluslararası firmaların gelişimine paralel gerçekleşmektedir. Bu bankalar, ulusal piyasada olduğu kadar, yabancı ülkelerde oluşturacakları dış bankacılık birimleri aracılığıyla da faaliyetlerinde etkinlik sağlarlar. 8 Uluslararası bankacılığa yol açan faktörleri aşağıdaki gibi 3 sınıfa ayırabiliriz. 9 Bankacılığa has nitelikler, - Ekonomik ve coğrafi faktörler, - Ana ülkede mevcut yasal ve düzenleyici kısıtlamalar, - Uzun dönemli politikaların etkisi. Bankalar yapıları gereği çok dinamik bir yapıya ve yönetime sahiptirler ve en yeni teknikleri uygulayarak optimum işlem düzeyine ulaşmak isterler. Etkin banka, karlılığı yüksek banka demektir. Bankacılıkta karlılık, biri kredi, mevduat ve yönetim konusundaki pazarlama, diğerleri de yatırım ve yönetim uzmanlıkları olmak üzere üç konudaki uzmanlaşma derecesine bağlıdır. 10 Ayrıca, etkin bankada kredi ve diğer aktiflerin getirileri ile risklerinin optimal düzeyde nasıl birleştirileceği de önem arz etmektedir. Azerbaycan daki yerel bankaların bu niteliklere sahip olmaması, etkinliği yüksek olan Türk bankalarını Azerbaycan a yönelten en önemli faktörlerden biridir. Uluslararası bankalar, mevcut pazarların korunması ve genişlemesi amacı ile ana ülke dışına doğrudan yatırım yaparlar. Uluslararası bankacılığın gelişimi ile uluslararası ticaret ve uluslararası yatırım düzeyi arasında doğrudan bir ilişki vardır. Doğrudan özel yabancı sermaye yatırımları, çokuluslu şirketler ve uluslararası bankacılık faaliyetlerinin birbirine paralellik arz ettiği gözlenmektedir. Özel doğrudan yabancı sermaye yatırımları genellikle çokuluslu şirketler aracılığıyla yapılmaktadır. Çokuluslu şirket, yatırım faaliyetlerini birden fazla ülkede sürdüren ve üretimle ilgili kararları bir merkezden alan veya çeşitli yollarla dış ülkelerdeki bağlı şirket veya şubelerinin kararlarını etkileyebilen şirket olarak tanımlanabilir. 11 Sermayenin uluslararası tabana yayılma süreci ile çokuluslu şirketler arasında doğrudan, uluslararası bankacılık firması arasında da dolaylı bir bağ vardır Yasal Mevzuatın Durumundan Kaynaklanan Nedenler Yabancı bankaların ev sahibi ülkeye gelmesini kolaylaştıran ya da zorlaştıran yahut imkânsız hale getiren en önemli faktörlerden biri o ülkenin kanunlarıdır. 7 Ağustos 1992 tarihinde Bankalar ve Bankacılık Faaliyetleri Hakkında Kanun yürürlüğe girdikten sonra Azerbaycan da yabancı bankaların kurulmasına ve şube açmalarına izin verilmiştir. Yabancı bankaların kurulması için Merkez Bankası nın izni gereklidir. Bu izinin verilmesi için bazı şartlar istenmektedir: 12 - Yabancı iştirakçilerden birisi banka olmalıdır; - Yabancı bankaların müdür veya yardımcılarından en azı biri Azerbaycan vatandaşı olmalıdır. Ayrıca aşağıdaki belgelerin merkez bankasından takdimi gerekmektedir. - İlgili banka yetkili kurumunun kuruluş kararı; - İlgili bankanın tüzüğü; - İlgili bankanın son 3 yılına ait bilânçolarını; - İlgili bankanın bulunduğu ülkedeki banka gözetimini yapan kurumun uygunluk belgesi; - Banka kuracak yabancı kişiler hakkında yetkili bankanın teminatı. Azerbaycan da yabancı sermayenin iştiraki ile kurulan 15 banka faaliyetini sürdürmektedir. Yabancı sermayeli banka hem %100 yabancı sermaye ile hem de ortak olarak kurulabilir Ağustos 1992 tarihinde Bankalar ve Bankacılık Faaliyetleri Hakkında Kanun yürürlüğe girdikten sonra yabancı bankaların kurulmasına ve şube açmalarına izin verilmesi, Azerbaycan da Türk sermayeli bankalar kurularak faaliyet göstermelerini sağlamıştır Ekonomik Nedenler Türk bankalar, Türkiye deki müşterileri olan çokuluslu şirketleri kaybetmemek, müşterilerinin Azerbaycan da da finansmanını sağlamak ve risklerini kontrol etmek amacıyla Azerbaycan a gelmektedir. Türkiye de ticari ilişkileri olan müşterisini, yabancı rakiplerine kaptırma korkusu bu yönelimdeki en önemli etkenlerden birisidir. Bankaların sahip oldukları pazarı koruyabilmek için, uluslararası düzeyde yatırımlara 7 Tamer Aksoy, Çağdaş Bankacılıktaki Son Eğilimler ve Türkiyede Uluslarüstü Bankacılık, SPK Yayın No: 109, Ankara, 1998, s Jean Gray, The Multiational Bank: A Financial Multinational Corporation?, Journal of Banking and Finance, Mart, 1981, s Eugene Gaspar, Micro economik Effects of foreign Bank Entry on Host Countries, George Town University Graduate School, Washington, 1982, s Tamer Aksoy, a.g.e., s Cem Alpar, Çokuluslu Şirketler ve Ekonomik Kalkınma, Turhan Kitabevi, Ankara, 1980, s Ercan Sancak, Azerbaycan İgtisadiyyatı, Qafqaz Üniversitesi Yayınları, 1. Baskı, Bakü, 1999, s İTO, Azerbaycan Ülke Profili, Mevzuat ve Türk Girişimcileri, İstanbul Ticaret Odası,Yayın No: 1997/37, İstanbul, 1997, s

4 AZERBAYCAN BANKACILIK S STEM NDE TÜRK SERMAYEL BANKALARIN KÂRLILI A DAYALI PERFORMANS ANAL Z yönelir. Buna, rakip bankaların piyasa davranışlarının denetlenmesi de eklenebilir. Yapılan bu tür yatırımlara savunma (defensing), rakip firmanın çokuluslu şirketin ana ülkesinde yaptığı yatırıma da meydan okuma (challenging) yatırım denmektedir. 14 Bu durum tüm uluslararası bankalar için geçerlidir. Türk bankalarını Azerbaycan piyasasına çeken en önemli faktör karlılıktır yıllarında Azerbaycan ekonomisinin ortalama reel büyüme oranı %8 gerçekleşmiş, GSMH 2,4 ten 12,6 milyar dolara, kişi başına GSMH 319 dan dolara, yatırımlar 0,5 ten 6,7 milyar dolara, dış ticaret hacmi ise 1,3 ten 12 milyar dolara yükselmiş ve böylece bankalar için karlı bir ortam oluşmuştur. Bu da, Türk bankalarını Azerbaycan a yönelten en önemli faktörlerden birisi olmuştur. Özellikle 1995 yılından sonra Azerbaycan da sağlanan politik, ekonomik ve toplumsal istikrar Azer-Türk Bank, CIBank ve Koç Bank gibi Türk sermayeli bankaların kurularak faaliyete geçmelerine neden olmuştur Mevcut Bankacılık Sisteminin Yetersizliği SSCB nin dağılmasıyla birlikte cumhuriyetler arasındaki iktisadi ilişkilerin zayıflaması, savaşın zorlukları, diğer objektif ve sübjektif sebeplerden doğan güçlükler de bankacılık sisteminin fonksiyonlarını yerine getirmesini engellemektedir. Azerbaycan da son dönemlerde uygulanan, mal ve hizmet üreten ekonomik birimleri etkin ve verimli hale getirmeye yönelik ithalat politikasının bankacılık sektörü içinde geçerli olduğu düşünülebilir. Yüksek maliyet, çağdaş teknolojik gelişme ve yönetim anlayışından kısmen yoksun bir yapıda faaliyet gösteren Azerbaycan banka sisteminin, söz konusu sorunlarını halletmiş Türk bankalarının gelişiyle, istenilen yapı değişikliğine piyasa mekanizması kuralları içinde geçmesi şüphesiz daha kolaydır. Hükümetin Türk sermayeli bankalara yönelik olumlu tutumu göz önünde bulundurulduğunda, bu nedenin önemli bir ağırlığa sahip olduğu görülecektir. Türk sermayeli bankaların şube açmalarına izin verilmesi yanında, ortak banka kurulmasını ve Azerbaycan bankalarına ortak olmasını teşvik edici politikalar bunun en önemli kanıtıdır. Buna, her ikisi devlet bankası olan T.C. Ziraat ve Azerbaycan Aqrar Sanayi Bankası tarafından % 50 ortaklıkla kurulan Azer-Türk Bankası nı örnek gösterebiliriz. Mevcut bankacılık sisteminin yetersizliği Türk sermayeli bankaların pazar paylarını pozitif etkilemiştir TÜRK SERMAYELİ BANKALARIN PERFOR- MANSLARI 2.1. Performans Ölçme Yöntemi ve Modelleme Çalışmamızın bu bölümünde banka performansının ölçülmesinde kullanılan modeller konusunda bazı açıklamalar yapılacak ve performansın en iyi nasıl modellenebileceği üstünde durulacaktır. Bankaların karlılığa dayalı performansları; aktiflerin getirisi (RO- A), öz kaynakların getirisi (ROE) ve net faiz marjı (NIM) olmak üzere üç unsura göre ölçülmektedir. Söz konusu performans ölçütlerinin her biri özde aynı gerçeği yansıtmasına rağmen, birbirlerine göre bazı üstünlükleri ve dezavantajları olmasından ötürü sağlıklı bir analiz için bunların tümünün birlikte kullanılması daha doğru olacaktır. Bu bağlamda, her üç performans ölçütü (ROA, ROE ve NIM) hem banka içi hem de banka dışı faktörlere göre ayrıştırılmış ve benzer yapıda oluşturulan birçoklu regresyon modeli içinde tahmin edilmiştir. Aktiflerden sağlanan getiri (ROA) aşağıdaki gibi hesaplanır: Bankaların ROA oranları diğer sanayi ve hizmet şirketlerine nispeten daha düşüktür. Bu oranın büyüklüğü, bankanın ölçeğine göre de değişmektedir. Bazı dönemlerde küçük bankaların ROA ları büyük bankalarınkileri aşmakta, bazı dönemlerde de tam aksi bir gelimse yaşanmaktadır. Öz kaynaklardan sağlanan getiri üzerinde de önemle durulmalıdır. Bu oran aşağıdaki gibi tanımlanır: Bu karlılık ölçütlerinin her biri, bankanın operasyonel başarısının farklı bir ölçütüdür. Kar marjı, bankanın her 1 birimlik işlem gelirlerinden ne kadar kar ettiğini gösterirken; ROA ve ROE banka hissedarlarının yatırdıkları her 1 birime karsı ne kadar getiri sağladıklarını ifade etmektedir. ROA bankanın toplam aktiflerinin getirisini ve ROE de banka hissedarlarının yatırımlarından sağladıkları getiriyi ortaya koyar. Net faiz marjı (NIM), faiz gelirleri ile faiz giderleri arasındaki farkın kazanç getiren aktiflere bölünmesiyle hesaplanır. Net faiz marjının artmasının, bankanın karlılığının da artmasına yol açacağı açıktır. Bu yüzden, banka yönetimleri net faiz marjlarını arttırmaya uğraşırlar. Kredi fiyatlamasında önem taşıyan net faiz marjı, planlamada kullanılan bir ölçüttür. Dolayısıyla, banka yöne- 14 S. H Robuk, International Business and Multinational Enterprises, Homevood, 1973, s

5 ticileri planlamalarında net faiz marjı beklentilerini dikkate alırlar ve beklenen net faiz marjını bulmakta aktif karlılığı beklentilerinden yararlanırlar. Dikkat çekilmesi gereken bir başka konu da, karlılığa dayalı performans analizinin bankacılık sektörü ortalamaları ile karşılaştırmalı olarak yapılması gerekliliğidir. Türk bankalarının zaman içindeki karlılık analizi, bize grubun performansı konusunda önemli bilgiler sunmakla birlikte asla yeterli değildir. Zaman içinde bankaların karlılığındaki bazı artış ve düşüşler konjonktürel nedenlerden ileri gelebilir. Genel ekonomik gelişmelerin veya sektörel değişmelerin etkisiyle yaşanan karlılık dalgalanmaları; bankaların gerçek performansını maskeleyebilir. Böylece bankaların olduğundan başarılı veya başarısız olarak değerlendirmemize neden olabilir. Bunun önüne geçebilmek için, Türk bankalarının performans oranlarını bankacılık sektörünün ortalama performans oranları ile karsılaştırmak gerekecektir. Dışsal etkenlerden kaynaklanan karlılık artış veya düşüşleri sektör ortalamasına da yansıyacağından, sektör ortalaması genel eğilim değişkeni olarak yorumlanmalıdır. Bankanın gerçekten başarılı sayılabilmesi için, zaman içinde sektör ortalamalarının üzerinde bir performans sergilemesi gerekmektedir. İçsel faktörler, bankanın kontrol edebileceği kendi bünyesindeki değişkenlerden meydana gelmektedir. Örneğin sermayenin toplam aktiflere oranı, genel giderlerin toplam aktiflere oranı, kredilerin toplam aktiflere oranı ve likidite oranları içsel faktörlerin belli baslılarıdır. Dışsal faktörler ise, bankanın kontrolü altında olmayan ve bu nedenle de veri almak zorunda olduğu unsurlardır. Makro ekonomik göstergelerdeki değişmeler bu kapsamdadır. Araştırmada aşağıdaki doğrusal fonksiyonel yapı temel alınmıştır: 15 Bu fonksiyonda, Pij,t t döneminde j bankasının alternatif performans ölçütlerini, BCij,t t döneminde j bankasının içsel faktörlerini ve Mt makro ekonomik değişkenleri göstergelerini simgelemektedir. milli gelirin (Y) bir fonksiyonudur. Bu karmaşık yaklaşımı, sözü edilen tüm içsel ve dışsal unsurlar aynı modelin içinde bir araya getirilerek, yukarıdaki fonksiyonlar tek birçoklu regresyon modeline indirgenmelidir: Yukarıdaki üç model ayrı ayrı tahmin edilerek hem sektör, hem de Türk bankalarının üç karlılık ölçütüne göre performansı analiz edilecektir. Bu yöntemle, bankaların karlılıklarının içsel ve dışsal değişkenleri tek birçoklu regresyon modeli içinde ayrıştırılmıştır. Böylece, incelenecek banka grubu yukarıdaki üç model kalıbına göre test edildiğinde önemli performans etkenleri belirlenebilecektir Değişkenler ve Veri Seti Uygulamada kullanılacak olan modellerde ROA, RO- E ve NIM bağımlı değişken olmak üzere, OV/TA L/TA E/TA LOGTA P Y değişkenleri bağımsız değişken olarak kullanılmıştır. Kullanılan değişkenlerin sembolleri aşağıdaki şekilde ifade edilmiştir. Yukarıdaki eşitlikte; OV bankaların genel giderlerini, E banka öz kaynaklarını, L banka kredilerini ve TA toplam aktifleri simgelemektedir. Görüldüğü gibi, tüm değişkenlerin toplam aktiflere oranları dikkate alınmaktadır. log(ta), yani toplam aktiflerin logaritması da banka büyüklüğünü veya ölçeğini belirtmektedir. Banka performansını etkileyen dışsal değişkenler temelde makro ekonomik değişkenler; enflasyon (P) ve Benimsediğimiz modellerde OV (genel giderler), L (krediler), E (öz sermaye), ve TA (toplam aktifler) iç- 15 BEN S. NACEUR, The Determinants of Tunusian Banking Industry Profitability: Panel Evidence,Universite Libre de Tunis, Department of Finance Working Paper, October, 2003, s

6 AZERBAYCAN BANKACILIK S STEM NDE TÜRK SERMAYEL BANKALARIN KÂRLILI A DAYALI PERFORMANS ANAL Z sel ve Y (milli gelir) ve P (enflasyon) dışsal bağımsız değişkenlerden oluşmaktadır. İçsel değişkenler bankanın kontörlünde olan, dışsal değişkenler bankanın kontrolü altında olmayan ve bu nedenle de dışarıdan veri almak zorunda olduğu unsurlardır. Araştırmada veri toplamaya geçilmeden önce, verilerin nasıl ve hangi yöntemle toplanacağı saptanmıştır. Buna göre ilk olarak, veri toplama yöntemi belirlenmiş, ardından da uygulama aşamasına geçilmiştir. Araştırma modellerini kurmak için, enflasyon ve milli gelir ile ilgili veriler ADSK nın yıllık ekonomik raporlarından alınmıştır. Bankacılık sektörü ile ilgili veriler Azerbaycan Milli Bankası nın yıllık raporlarından; Türk sermayeli bankaların veriler ise, ABA tarafından yayınlanan Azerbaycan Bank Sistem Haqqında Malumat Toplusu yayınlarının yıllarını kapsayan 1, 2, 3, 4 ve 5 sayılarından alınarak araştırmanın modellerine uygun tablolar hazırlanmıştır Kullanılan Analiz Yöntemleri ve Türk Sermayeli Bankaların Performansları Uygulamada ROA, ROE ve NIM bağımlı, OV/TA L/TA E/TA LOGTA P Y bağımsız değişkenleri olmak üzere basit regresyon model denemeler yapılmıştır. Sonuçların en anlamlı olduğu doğrusal form için karar kılınmıştır. Değişkenlerin tümü dahil edilerek oluşturulan doğrusal regresyon modeli sonucunda, katsayılar iktisadi açıdan anlamlı fakat t testleri sonucu anlamsız çıkmıştır. En uygun modelin belirlenebilmesi için değişkenler tek tek model dışında bırakılarak tahmin işlemi sürdürülmüştür. R 2 : 0,66 Sektör Bankalarının Aktif karlılığının test edildiği birinci regresyon modelinde bağımlı değişkendeki değişmelerin bağımsız değişkenler tarafından açıklama oranı %66 olarak belirlenmiştir. Modelde yer alan bağımsız değişkenler bağımlı değişkenin %66 lık kısmını açıklamaktadır. Model genel olarak anlamlıdır. Öz Sermaye / Toplam Aktifler ile Genel Giderler / Toplam Aktifler t testi sonucu istatistiksel olarak anlamsız bulunmuştur. F-istatistiği sonucunda %5 anlamlılık düzeyinde istatistiksel olarak regresyon denkleminin bir bütün olarak anlamlı olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Durbin- Model sonuçlarına göre, Krediler / Toplam Aktiflerde bir baz puanlık artış karşısında aktif karlılığı 0,0525 birim artmaktadır. Öz Sermaye / Toplam Aktiflerde bir baz puanlık değişme aktif karlılığını aynı yönde 0,1411 birim artırmaktadır. Genel Giderler / Toplam Aktiflerdeki bir baz puanlık değişme aktif karlılığını 0,1691 birim azaltır. Enflasyon oranındaki bir baz puanlık artış aktif karlılığı aynı yönde 0,1460 birim değişme göstermektedir. Milli Gelirdeki bir baz puanlık artış aktif karlılığını 0,2962 birim azaltmaktadır. Model 2. ROA TÜRK BANKALARI Model 1. ROA SEKTÖR ROA = - 0,1041L/TA + 0,0351E/TA + 5,2847LOGTA - 0,7009Y S ^βi : (0,0204) (0,0329) (1,4219) (0,2950) t : -5,1134 1,0680 3,7166-2,3758 F: 8,619 R 2 : 0,83 ROA = 0,1691OV/TA + 0,0525L/TA + 0,1411E/TA + 0,1461P - 0,2962Y S ^βi : (0,0907) (0,0255) (0,0978) (0,07288) (0,1118) t : -1,8639 2,055 1,4424 2,004-2,6489 F: 2,009 Türk Bankalarının Aktif karlılığının test edildiği ikinci regresyon modelinde bağımlı değişkendeki değişmelerin bağımsız değişkenler tarafından açıklama oranı %83 olarak belirlenmiştir. Model genel olarak anlamlıdır. F-istatistiği sonucunda %5 anlamlılık düzeyinde istatistiksel olarak regresyon denkleminin bir bütün olarak anlamlı olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Durbin- Model sonuçlarına göre, Toplam Aktiflerin Logaritmasında bir baz puanlık değişme aktif karlılığını aynı yönde yüzde 5,2847 değiştirmektedir. Krediler / Toplam Aktiflerde bir baz puanlık artış karşısında aktif karlılığı 0,11041 birim azalmaktadır. Öz Sermaye / Toplam Aktiflerde bir baz puanlık değişme aktif karlı- 129

7 lığını aynı yönde 0,035 birim artırırken, Milli Gelirdeki bir baz puanlık artış aktif karlılığını 0,70 birim azaltır. Aktif karlılığının test edildiği birinci ve ikinci regresyon modellerinde F-istatistiği %5 anlamlılık düzeyinde, Türk bankalarının bağımlı değişkendeki değişmelerin bağımsız değişkenler tarafından açıklama oranı sektörden daha yüksek olmuştur. Milli gelirdeki artışlar hem sektör hem de Türk bankalarının aktif karlılığını azaltarak ters yönde etkilerken, Öz Sermaye / Toplam Aktiflerdeki değişmelerin etkisi ise bu oranla aynı yönde olmuştur. Krediler / Toplam Aktif sektörün aktif karlılığını artırırken, Türk bankalarınınkini ise azaltmıştır. Genel Giderler / Toplam Aktiflerdeki artış sektörün aktif karlılığını azaltırken, enflasyon ise artırmıştır. Ayrıca banka gruplarının büyüklüğünü gösteren LOGTA Türk bankaların aktif karlılığını en çok olumlu etkileyen bağımsız değişkendir. Model 3. ROE SEKTOR ROE = 0,3939L/TA - 0,8495E/TA + 3,4692LOGTA -1,0725Y S ^βi : (0,2049) (0,2899) (2,2512) (0,4823) t : 1,9216-2,9303 1,5409-2,2236 F: 2,90 R 2 : 0,63 Sektör Bankalarının Öz Sermaye Karlılığının test edildiği modeldeki bağımlı değişkendeki değişmelerin bağımsız değişkenler tarafından açıklama oranı %63 olarak belirlenmiştir. Modelde yer alan bağımsız değişkenler bağımlı değişkenin %63 lük kısmını açıklamaktadır. Model genel olarak anlamlıdır. F-istatistiği sonucunda %5 anlamlılık düzeyinde istatistiksel olarak regresyon denkleminin bir bütün olarak anlamlı olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Durbin- Model sonuçlarına göre, Öz Sermaye/ Toplam Aktiflerdeki bir baz puanlık artış Öz Sermaye Karlılığını 0,84 birim azaltmaktadır. Krediler/ Toplam Aktiflerdeki bir baz puanlık artış Öz Sermaye Karlılığını 0,39 birim arttırır. Milli Gelirdeki bir baz puanlık artış Öz Sermaye Karlılığını 1,072 birim azaltmaktadır. Toplam Aktiflerin Logaritmasında bir baz puanlık artış Öz Sermaye Karlılığını yüzde 3,46 oranında aynı yönde değiştirmektedir. Model 4. ROE TÜRK BANKALARI ROE = - 0,2734L/TA + 15,3300LOGTA - 1,8186Y S ^βi : (0,0477) (2,1497) (0,5727) t : -5,7294 7,1310-3,1749 F: 13,65 R 2 : 0,81 Türk Bankalarının Öz Sermaye Karlılığının test edildiği regresyon modelindeki bağımlı değişkendeki değişmelerin bağımsız değişkenler tarafından açıklama oranı %81 olarak belirlenmiştir. Modelde yer alan bağımsız değişkenler bağımlı değişkenin %81 lik kısmını açıklamaktadır. F-istatistiği sonucunda %5 anlamlılık düzeyinde istatistiksel olarak regresyon denkleminin bir bütün olarak anlamlı olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Durbin-Watson testi sonucuna göre otokorelasyon olmadığı Katsayıların t testi sonuçları %5 anlamlılık düzeyinde istatistiksel olarak anlamlı olduğu belirlenmiştir. Krediler/Toplam Aktiflerdeki bir baz puanlık artış Öz Sermaye Karlılığını 0,27 birim azaltmaktadır. Toplam Aktiflerin Logaritmasında bir baz puanlık artış Öz Sermaye Karlılığını aynı yönde yüzde 15,3 oranında artırmaktadır. Milli Gelirdeki bir baz puanlık artış Öz Sermaye Karlılığını 1,81 birim azaltmaktadır. Aktif karlılığında olduğu gibi, Öz sermaye karlılığını test eden üçüncü ve dördüncü regresyon modellerinde F-istatistiği %5 anlamlılık düzeyinde, Türk bankalarının bağımlı değişkendeki değişmelerin bağımsız değişkenler tarafından açıklama oranı sektörden daha yüksek olmuştur. Aynı zamanda milli gelirdeki artışlar hem sektör hem de Türk bankalarının öz sermaye karlılığını azaltarak ters yönde etkilerken, banka gruplarının büyüklüğünü gösteren LOGTA ise her iki banka grubunun bu oranlarını en fazla artıran değişken olmuştur. Ayrıca, Krediler / Toplam Aktiflerdeki artışlar sektörün öz sermaye karlılığını artırırken, Türk bankalarının aynı oranını azaltmıştır. Model 5. NIM SEKTOR 130

8 AZERBAYCAN BANKACILIK S STEM NDE TÜRK SERMAYEL BANKALARIN KÂRLILI A DAYALI PERFORMANS ANAL Z NIM = - 0,2098L/TA + 0,4350E/TA + 2,1581LOGTA + 0,5394P S ^βi : (0,0905) (0,2074) (1,0367) (0,1499) t : -2,3181 2,0973 2,0817 3,5981 F: 8,040 R 2 : 0,82 Sektör Bankalarının Net Faiz Marjının test edildiği modeldeki bağımlı değişkendeki değişmelerin bağımsız değişkenler tarafından açıklama oranı %82 olarak belirlenmiştir.modelde yer alan bağımsız değişkenler bağımlı değişkenin %82 lik kısmını açıklamaktadır. Model genel olarak anlamlıdır. Katsayıların t testi sonucu istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur. F-istatistiği sonucunda %5 anlamlılık düzeyinde istatistiksel olarak regresyon denkleminin bir bütün olarak anlamlı olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Durbin- Model sonuçlarına göre, Toplam Aktiflerin Logaritmasında bir baz puanlık artış Net Faiz Marjını yüzde 2,158 oranında arttırmaktadır. Krediler/ Toplam Aktiflerdeki bir baz puanlık artış karşısında Net Faiz Marjı 0,20 birim azalmaktadır. Öz Sermaye/ Toplam Aktiflerde bir baz puanlık artış karşısında Net Faiz Marjı aynı yönde 0,43 birim artış göstermektedir. Enflasyon oranındaki bir baz puanlık artış karşısında Net Faiz Marjı 0,53 birim artmaktadır. Model 6. NIM TÜRK BANKLARI NIM = 0,5593OV/TA +0,4764E/TA - 1,5109LOGTA + 0,2447P S ^βi : (0,2233) (0,1588) (1,3083) (0,1709) t : -2,5040 2,9984-1,1548 1,4312 F: 2,10 R 2 : 0,55 Türk Bankalarının Net Faiz Marjının test edildiği regresyon modelinde bağımlı değişkendeki değişmelerin bağımsız değişkenler tarafından açıklama oranı %55 olarak belirlenmiştir. Modelde yer alan bağımsız değişkenler bağımlı değişkenin %55 lik kısmını açıklamaktadır. Model genel olarak anlamlıdır. Toplam Aktiflerin Logaritması ile Enflasyon değişkenlerinin t testi sonucu istatistiksel olarak anlamsız bulunmuştur. F-istatistiği sonucunda %5 anlamlılık düzeyinde istatistiksel olarak regresyon denkleminin bir bütün olarak anlamlı olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Durbin- Model sonuçlarına göre, Toplam Aktiflerin Logaritmasında bir baz puanlık artış Net Faiz Marjını yüzde 1,51 oranında azaltmaktadır. Öz Sermaye/ Toplam Aktiflerde bir baz puanlık artış karşısında Net Faiz Marjı aynı yönde 0,4764 birim artırmaktadır. Genel Giderler/ Toplam Aktiflerdeki bir baz puanlık artış Net Faiz Marjını 0,55 birim azaltmaktadır. Enflasyon oranındaki bir baz puanlık artış karşısında Net Faiz Marjı 0,24 birim artış göstermektedir. Aktif ve Öz sermaye karlılığından farlı olarak, Net Faiz Marjının test edildiği beş ve altıncı regresyon modellerinde F-istatistiği %5 anlamlılık düzeyinde, Türk bankalarının bağımlı değişkendeki değişmelerin bağımsız değişkenler tarafından açıklama oranı sektörden daha düşük olmuştur. Enflasyon ve Öz Sermaye / Toplam Aktiflerdeki artışlar hem sektör, hem de Türk bankalarının Net Faiz Marjlarını artırmıştır. Banka gruplarının büyüklüğünü gösteren LOGTA değişkeni ise sektörün Net Faiz Marjını artırırken, Türk bankalarının aynı oranını azaltmıştır. Ayrıca, Krediler / Toplam Aktiflerdeki değişmeler sektörün, Genel Giderler / Toplam Aktiflerdeki değişmeler ise Türk bankalarının Net Faiz Marjlarını ters yönde etkilemiştir. SONUÇ Kendilerine has misyonları ve yapıları bir yana bırakılırsa, özde diğer ticari işletmeler gibi kar sağlama hedefine yönelik olarak çalışan bankaların karlılıklarına göre analiz edilmesi, onların başarılarını ve performanslarını analiz etmenin en yaygın ve anlamlı yoludur. Çalışmanın iki belirgin boyutu vardır. Birincisi, teorik olarak Türk sermayeli bankaların Azerbaycan a gelerek faaliyetlerini sürdürmelerini araştırmak ve bu banka grubunun karlılığının etkin bir biçimde modellenerek elde edilen modellerin uygun istatistik tekniklerle tahmin edilmesidir. Kullanılan temel modeldeki değişkenler, bankaların etkin bir yönetimle yönlendirebildikleri içsel değişkenler ve bankaların yönlendiremedikleri makro ekonomik dışsal değişkenler olmak üzere ikiye ayrılır. Böylece, benimsenen model kalıbı hem banka içi mikro dinamiklerin, hem de makro dinamiklerin karlılık üstündeki etkilerini yansıtmaktadır. Söz konusu modellemede önemli bir özellik de, karlılık performansının üç ayrı ölçütünün kullanılmasıdır. Bunlar; aktif karlılığı (ROA), öz kaynak karlılığı (ROE) ve özellikle ticari bankacılık alanında kullanılan net faiz marjıdır (NIM). Doğal olarak, modelleme üç ayrı bağımlı değişken bazında yapılmaktadır. Ancak, yu- 131

9 karıda değinilen bağımsız değişkenler seti bağımlı değişken bazında değişmemektedir. Kullanılan istatistik analiz yöntemiyle Azerbaycan bankacılık sektörü ve Türk bankaları gruplar arası farklılıkların istatistiksel açıdan araştırılması ve güvenilirliği belirlenen grupların performans modellerine göre regresyon tahminleri yapılmıştır. Azerbaycan da faaliyet gösteren Türk sermayeli bankaların sektörle karşılaştırmalı performans analizi yapılan bu çalışmada, genel olarak test edilen regresyon modellerinde F-istatistiği %5 anlamlılık düzeyinde, bu banka grubunun bağımlı değişkendeki değişmelerin bağımsız değişkenler tarafından açıklama oranı sektördeki orandan daha yüksek gerçekleşmiştir. Bu bağlamda, Krediler/Toplam Aktifler değişkenindeki artışlar, Türk sermayeli bankaların performanslarını olumsuz yönden etkilerken diğer taraftan Azerbaycan bankacılık sektörünün karlılık performansını ise olumlu yönde etkilemiştir. Öz Sermaye/Toplam Aktifler ve LOGTA değişkenlerinde kaydedilen artışlar ise, gerek Türk sermayeli bankaları, gerekse sektörün geneli için olumlu bir faktör olarak tespit edilmiştir. Bunun yanında, bu çalışmada kurulan regresyon modellerinde LOGTA değeri, karlılık performansını en yüksek derecede etkileyen bir etken olarak ortaya çıktığı müşahede edilmiştir. Bu arada, enflasyon, bankacılık sektörünün performansına pozitif yönde katkıda bulunurken, Türk sermayeli bankalar için bu değişkenin etkisinin nötr olduğu görülmüştür. Son olarak, milli gelirdeki artışlar hem Türk sermayeli bankalar, hem de bankacılık sektörünü negatif bir şekilde etkilemiştir. Sonuçları toplu bir şekilde değerlendirecek olursak; mikro veya içsel değişkenlerin ve makro ekonomik değişkenlerin Azerbaycan da Türk bankalarının karlılığının açıklayıcı gücü yüksek ve anlamlı bileşenleri olduğunu söyleyebiliriz. Bununla birlikte, bankaların performansını etkileyen içsel faktörler az çok değişmektedir. Fakat enflasyon oranı ve milli gelirden meydana gelen makro ekonomik göstergeler hemen her modelde önemli bir açıklayıcı değişken konumundadır. Buna bakılarak, bankaların karlılık performanslarında kendi mali bünyelerinin, operasyonel başarılarının ve faaliyet gösterdikleri sektördeki rekabet koşullarının önemi olduğu kadar ekonominin makro dinamiklerinin ve istikrarının da önem arz ettiği anlaşılmaktadır. Tüm bu bulgulara bakılarak, modellemede esas alınan yaklaşımın ve seçilen açıklayıcı değişkenlerin anlamlı ve güçlü tahmin ediciler oldukları görülmektedir. Böylece aynı değişkenlerin farklı modellemelerde hem de geleceğe yönelik kestirimlerde başarıyla Türk bankaların performanslarını tahmin etmekte kullanılabileceklerini söyleyebiliriz. KAYNAKÇA Aksoy Tamer, Çağdaş Bankacılıktaki Son Eğilimler ve Türkiyede Uluslarüstü Bankacılık, SPK Yayın No: 109, Ankara, 1998 Alpar Cem, Çokuluslu Şirketler ve Ekonomik Kalkınma, Turhan Kitabevi, Ankara, 1980 Azerbaycan Bank Sistem Haqqında Malumat Toplusu, Azerbaycan Bankalar Assosiasiyası Yayınları sayı:1-5 BANK OF BAKU Independent Auditors Report and Financial Statements For the Year Ended 31 December 2005, s Gaspar Eugene, Micro economik Effects of foreign Bank Entry on Host Countries, George Town University Graduate School, Washington, 1982 Gray Jean, The Multiational Bank: A Financial Multinational Corporation?, Journal of Banking and Finance, Mart, 1981 İTO, Azerbaycan Ülke Profili, Mevzuat ve Türk Girişimcileri, İstanbul Ticaret Odası,Yayın No: 1997/37, İstanbul, 1997 NACEUR BEN, The Determinants of Tunusian Banking Industry Profitability: Panel Evidence, Universite Libre de Tunis, Department of Finance Working Paper, October, 2003 Robuk S. H, International Business and Multinational Enterprises, Homevood, 1973 Sancak Ercan, Azerbaycan İgtisadiyyatı, Qafqaz Üniversitesi Yayınları, 1. Baskı, Bakü,