BASEL II NİN TÜRK BANKACILIK SİSTEMİ ÜZERİNE ETKİLERİ

Transkript

1 T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI BASEL II NİN TÜRK BANKACILIK SİSTEMİ ÜZERİNE ETKİLERİ FATMA TUĞBA AVCIBAŞI YÜKSEK LİSANS TEZİ KAHRAMANMARAŞ OCAK-2008

2 T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI BASEL II NİN TÜRK BANKACILIK SİSTEMİ ÜZERİNE ETKİLERİ DANIŞMAN: Yrd. Doç. Dr. Cem ENGİN YÜKSEK LİSANS TEZİ KAHRAMANMARAŞ OCAK-2008

3 T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI BASEL II NİN TÜRK BANKACILIK SİSTEMİ ÜZERİNE ETKİLERİ FATMA TUĞBA AVCIBAŞI YÜKSEK LİSANS TEZİ Kod No : Bu Tez 24/01/2008 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oy Birliği/Oy Çokluğu ile Kabul Edilmiştir. Yrd. Doç. Dr. Cem ENGİN Yrd. Dr. Bülent ÖZ Doç. Dr. Muhsin KAR DANIŞMAN ÜYE ÜYE Yukarıdaki imzaların adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım. Prof. Dr. Ahmet Hamdi AYDIN Enstitü Müdür Vekili Not: Bu projede kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

4 T.C. KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI ÖZET YÜKSEK LİSANS TEZİ BASEL II NİN TÜRK BANKACILIK SİSTEMİ ÜZERİNE ETKİLERİ FATMA TUĞBA AVCIBAŞI DANIŞMAN: Yrd. Doç. Dr. Cem ENGİN Yıl : 2008, Sayfa: 72 JÜRİ : Yrd. Doç. Dr. Cem ENGİN : Yrd. Doç. Dr. Bülent ÖZ : Doç. Dr. Muhsin KAR Uluslararası piyasalarda meydana gelen krizleri takriben bankacılık sektöründe uluslar arası farklılıkların ve boşlukların giderilmesi amacıyla bankacılık düzenleme ve denetleme komitesi adı altında BIS bünyesinde basel komite kurulmuştur. Basel Komitesi ilk olarak 1988 yılında Basel Sermaye Uzlaşısı nı (Basel Capital Accord) yayımlamıştır. Bu Uzlaşının yayınlanma gerekçesi 80 li yıllarda uluslararası risk artarken, uluslar arası bankaların sermaye yeterlilik rasyolarının gerilemesidir. Uzlaşı ilk başta uluslar arası bankalar için yayınlanmışken daha sonra tüm bankalar tarafından uygulanmaya başlanmıştır sonrası dönemde dünya finans sisteminin karşılaştığı krizler, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin bankalarının sermaye yeterliliği sorununun tekrar ele alınması gerektiği görüşünü ön plana çıkarmıştır. Bu bağlamda Basel komite asgari sermaye yeterliği, sermaye yeterliliğinin denetimi ve piyasa disiplini olmak üzere 3 sac ayağı olan Basel II yeni sermaye uzlaşısını hazırlamıştır. Anahtar Kelimeler: BIS, Basel II, Risk Yönetimi, Sermaye Yeterliliği I

5 DEPARTMENT OF ECONOMICS INSTITUTE OF SOCIAL SCIENCES UNIVERSITY OF KAHRAMANMARAŞ SÜTÇÜ İMAM ABSTRACT MA THESIS EFFECTS OF BASEL II ON THE TURKISH BANKING SYSTEM FATMA TUĞBA AVCIBAŞI SUPERVISOR : Assist. Prof. Dr. Cem ENGİN Year : 2008, Pages: 72 JURY : Assist. Prof. Dr. Cem ENGİN Assist. Prof. Dr. Bülent ÖZ Assoc. Prof. Dr. Muhsin KAR After facing many crisis s in the international market, in order to dispose of the diversities and gaps due to international varieties in the market in the name of Banking Regulation and Supervision Agency and embodied in BIS Basel Committee is founded. The first act of the committee is publishing Basel Capital Accord in The reason for publishing the accord is the regression of the capital requirement ratios of international banks. At first the Basel Accord is published for international banks in time it was adopted by all banks. During the period after 1988 the crisis s, that global financial system faced, risen the opinion that problem concerns capital requirement of banks of developing countries should be revised. To achieve this Basel Committee prepared a new capital accord named Basel-II which is a framework composed of Minimum Capital Requirement, Supervisory Review and Market Discipline. Keywords: BIS, Basel II, Risk Management, Capital Requirement. II

6 ÖNSÖZ Basel I'in tüm bankalar için tek yöntem yaklaşımına karşın Basel II'de farklı bankalara farklı yöntem alternatifler sunulmaktadır. Basel II ile birlikte riskler daha hassas ölçülecek, alınan pozisyonların risklilik derecesi ile uyumlu hesaplamalar, kaynakların doğru şekilde tahsis edilmesini sağlayacaktır. Basel II ile birlikte rating kavramının önemi artacak bankaların riske duyarlı sermaye yeterliliği içsel ve dışsal ratinglere paralel olarak belirlenecektir. Basel II kararları ile riske duyarlı sermaye yeterliliğiyle birlikte denetim ve piyasa disiplinin sağlam temellere oturtulması, risk yönetimi ve finansal istikrarın sağlanması amaçlanmaktadır. Basel II'de, Basel I'den farklı olarak operasyonel risk için de sermaye bulundurma yükümlülüğü getirildiğinden operasyonel risk yönetimi Basel II'nin temel felsefesini oluşturmaktadır. Ayrıca Basel II kapsamında bankaların sermaye yeterliliğine özgü detayları kamuya açıklama zorunluluğu getirilmektedir ve 2001 yıllarında yaşanan krizlerin ardından Türk bankacılık Sisteminde etkin risk yönetimine yönelik çalışmalar hız kazanmış ve bu bağlamda BDDK başkanlığında Basel II yol haritası hazırlanmıştır. Standartların uygulanmasını zorunlu kılacak olan yeni TTK yasalaşmadığı için bankaların sermaye yeterliliğinin ölçümünde esas alınacak kredi riskinin derecelendirmeye dayalı olarak hesaplanmasına ilişkin uygulamanın 2009 yılına ertelenmiştir. Çalışmada, Bankaların taşıdıkları riskleri ağırlıklandırarak bankaların bulundurmaları gereken asgari sermayeye ilişkin standartlar getiren Basel II ve Türk bankacılık sistemi ne etkileri incelenmiş ve tartışılmıştır. Çalışmamda bana destek olan danışmanın Yrd. Doç. Dr. Cem Engin e gösterdiği ilgiden dolayı teşekkür ediyorum. Eğitim hayatım boyunca destekleriyle bana güç veren değerli aileme teşekkürü bir borç bilirim. III

7 İÇİNDEKİLER ÖZET...I ABSTRACT...II ÖNSÖZ...III İÇİNDEKİLER...IV KISALTMALAR LİSTESİ...V ÇİZELGELER LİSTESi....VI ŞEKİLLER LİSTESİ.. X 1. GİRİŞ ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR SERMAYE YETERLİLİĞİ UZLAŞILARI BIS (Bank for International Settlements Uluslararası Ödemeler Bankası) Basel Gözetim ve Denetim Komitesi Basel-I Sermaye Yeterliliği Uzlaşısı Sermaye Bileşenleri Kredi Riski Ağırlıkları Basel I e Piyasa Riskinin Dahil Edilmesi Basel I Uzlaşısına Yöneltilen Eleştiriler Basel II Sermaye Yeterliliği Uzlaşısı Basel II ye Yöneltilen Eleştiriler BİRİNCİ YAPISAL BLOK: ASGARİ SERMAYE GEREĞİ Kredi Riski Standart Yaklaşım Borçlulara Göre Risk Ağırlıkları (1). Hazine ve Merkez Bankalarından Alacaklar (2). Bankalardan Alacaklar (3). Kamu Kuruluşlarından Alacaklar (4). Kurumsal Alacaklar (5). Perakende Krediler (6). Konut İpotekli Alacaklar (7). Ticari Gayri Menkul İpotekli Alacaklar (8). Takipteki Krediler (9). Diğer Aktifler (10). Bilanço Dışı İşlemler Kredi Riski Azaltıcı Teknikler (1). Teminatlandırma İşlemleri (2). Bilanço İçi Netleme (3). Garantiler ve Kredi Türevleri İçsel Derecelendirmeye Dayalı Yaklaşım(İDD) Risk Bileşenleri (1). Temerrüt Olasılığı (PD) (2). Temerrüt Halinde Kayıp (LGD) (3). Temerrüt Anındaki Bakiye (EAD) (4). Efektif Vade (M) Piyasa Riski Standart Yöntem İçsel Model Yöntem RMD Hesaplama Süreci RMD hesaplama Yöntemleri Operasyonel Risk Operasyonel Riske Neden Olan Faktörler. 36 IV

8 Operasyonel Riskin Ölçülmesi Temel Göstergeler Yaklaşımı Standart Yaklaşım İleri Ölçüm Yaklaşımı İçsel Ölçüm Yaklaşımı Operasyonel Riskin Azaltılması Uygulamaları İKİNCİ YAPISAL BLOK: DENETİM OTORİTESİNİN GÖZDEN GEÇİRME SÜRECİ Denetim Otoritesinin Gözden Geçirme Sürecinin 4 Anahtar Prensibi Sermaye Yeterliliği Değerlendirme Sistemi- 1. Prensip Denetim Otoritesinin Değerlendirmesi- 2. Prensip Denetim Otoritesinin Yaptırım Gücü- 3. Prensip Denetim Otoritesinin Erken Müdahale Kabiliyeti- 4. Prensip ÜÇÜNCÜ YAPISAL BLOK: PİYASA DİSİPLİNİ Kamuya Açıklanacak Bilgiler Kapsamı Sermaye Risk miktarı ve değerlendirmesi 47 7 BASEL II VE TÜRK BANKACILIK SİSTEMİ ÜZERİNE ETKİSİ Basel II ve Finansal İstikrar: Kasım ve Şubat Krizleri Basel II ve Reel Sektör Basel II ve Kamu Finansmanı Basel II ve Bankacılık Sektörü Basel II nin Türk Bankacılık Sistemi Basel II Çerçevesinde Türkiye de Yürütülen Çalışmalar Birinci Yerel Sayısal Etki Çalışması (QIS-TR) İkinci Yerel Sayısal Etki Çalışması QIS-TR Birinci Anket Çalışmasının Sonuçları İkinci Anket Çalışmasının Sonuçları Türk Bankacılık Sistemi Üzerine Etkileri SONUÇ VE ÖNERİLER 64 KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ V

9 KISALTMALAR LİSTESİ AB ABD ASY BDDK BIS CA CP CRD EAD EUR IMF İDD KOBİ LGD M MC OECD PD PRET RAGNKY RMD RODS QIS SA SPK S&P SYR TBB TC TCMB TL YP : Avrupa Birliği : Amerika Birleşik Devletleri : Alternatif Standart Yaklaşım : Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu : Uluslararası Ödemeler Bankası : Sermaye yeterliliğinin hesaplanmasına ilişkin mevcut yaklaşım : Konsültaston kağıdı : Sermaye Gereksinimi Yönergesi : Temerrüt Anındaki Bakiye : Euro : Uluslararası Para Fonu : İçsel Derecelendirmeye Dayalı : Küçük ve Orta Büyüklükte İşletmeler : Temerrüt halinde kayıp : Efektif vade : Monte Carlo : Ekonomi işbirliği ve organizasyonu : Temerrüt olasılığı : Piyasa Riskine Esas Tutar :Risk Ağırlıklı Varlıklar, Gayri Nakdi Krediler ve Yükümlülükler : Riske Maruz Değer : Risk Odaklı Denetim Sistemi : Sayısal Etki Çalışması : Standart yaklaşım : Sermaye Piyasası Kurulu : Standart and Poor s : Sermaye Yeterliliği Rasyosu : Türkiye Bankalar Birliği : Türkiye Cumhuriyeti : Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası : Türk Lirası : Yabancı Para VI

10 ÇİZELGELER LİSTESİ Çizelge Çizelge Adı Sayfa No Çizelge 3.1. Basel I e Göre Sermaye Yeterliliği Hesaplama Formülü 8 Çizelge 3.2. Basel I in Geçiş Dönemi Takvimi 10 Çizelge 3.3. Sermaye Yeterliliği Rasyosunun Hesaplanması (Basel-I) 10 Çizelge 3.4. Basel I e Göre Sermaye yeterliliği hesaplama formülü 11 Çizelge 3.5. Basel I ve Basel II nin Karşılaştırılması 13 Çizelge 3.6. Basel Sermaye Yeterliliği Süreci ve Türkiye nin Basel II 16 Yol Haritası Çizelge 3.7. Basel Düzenlemelerinin Etkileri 18 Çizelge 4.1. Basel II'ye Göre SYR Formülasyonu 19 Çizelge 4.2. Asgari Sermaye Yeterliliği 19 Çizelge 4.3. Ülke ve Bankaların Kredi Standart Risk Ağırlıkları 21 Çizelge 4.4. Üç Farklı Derecelendirme Şirketi Tarafından Kulanılan 22 Derecelendirme Ölçeklerinin Eşleştirilmesi Çizelge 4.5. Hazine ve MB Kredi Risk Ağırlıklandırılması 23 Çizelge 4.6. Bankalardan Alacakların Kredi Risk Ağırlıklandırması 24 (1. Seçenek) Çizelge 4.7. Bankalardan Alacakların Kredi Risk Ağırlıklandırması 24 (2. Seçenek) Çizelge 4.8. Kurumsal Alcakların Kredi Risk Ağırlıklandırması 25 Çizelge 4.9. Piyasa Riski Standart Yöntem Risk Türleri 31 Çizelge Operasyonel Risk Standart Yaklaşımda Faaliyet Kolları 38 Çizelge 7.1. Standart Yaklaşımda Kurumsal Portföyde Yer Alan Kobi Kredilerine Uygulanacak Risk Ağırlıkları Çizelge 7.1. Standart Yaklaşımda Kurumsal Portföyde Yer Alan Kobi Kredilerine Uygulanacak Risk Ağırlıkları 51 Çizelge 7.2. Kamu Finansmanında Risk Ağırlığı 54 VII

11 ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil Şekil Adı Sayfa No Şekil 3.1. IRB Yaklaşımı Gereklilikleri; Temel Yaklaşım ve Gelişmiş 30 Yaklaşım Şekil 7.1. Derecelendirme Notunun Faize Etkisi 52 Şekil 7.2. Sermaye Yeterliliği Rasyosu 61 VIII

12 GİRİŞ 1. GİRİŞ Değişen sosyal, ekonomik, finansal, teknolojik koşullar ve artan risk ortamında, ulusal ve uluslararası bankacılık sisteminin istikrarının sürdürülmesi amacı, bankacılık sektörünün yeni düzenlemelere tabi tutulması sonucunu doğurmuştur. Zira bankalar, yapıları ve ekonomideki kilit rolleri nedeniyle, diğer şirketlerden farklı denetim süreçlerine tabi tutulmaktadır. Sermaye yeterliliği bu farklı düzenlemelerin en önemlilerindendir. Bu alandaki gelişmeler Uluslararası Ödemeler Bankası (Bank for International Settlements (BIS)) bünyesinde, Basel Komitesi tarafından takip edilmekte ve alınması gereken önlemler hususunda öneriler geliştirilmektedir. Basel Komitesi, para ve bankacılık sisteminde görülen bozulmalar nedeniyle, bankacılık alanında düzenlemeler ve denetime yönelik uygulamalar geliştirmek üzere 1974 yılında, G-10 ülkelerinin Merkez Bankalarının katılımıyla oluşmuştur. Bu Komite nin sunduğu önerilerin yaptırım gücü bulunmamasına rağmen, bir çok ülke, bankacılık sistemini söz konusu öneriler doğrultusunda yeniden yapılandırmaya büyük önem vermektedir. Komite, başlangıçta denetim sistemindeki farklılığı gidermek için, uluslararası iş birliği konusunu gündeme getirmiştir. Komite nin daha geniş anlamdaki hedefi ise, dünya çapında bankacılıktaki denetim kalitesinin iyileştirilmesi olarak belirlenmiştir. Komite, uluslararası risklerin artmasıyla birlikte sermaye yeterliliği düzenlemeleri üzerinde yoğunlaşmıştır. Basel Komitesi nin bu konuyla ilgili çalışmaları arasında, bankaların sermaye yeterliliği ile ilgili düzenlemeleri yer almaktadır. Sermaye Yeterliliği ve Standartlarının Uluslararası Uyumlaştırılması adı altında 1988 yılında yayınlanan rapor birçok ülke tarafından kısa sürede onaylanarak kabul görmüştür tarihli Basel Sermaye Uyumu kredi riskine yönelik çalışmaların bir sonucu olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu düzenleme ile bir bankanın bilanço ve bilanço dışı işlemlerinden kaynaklanan kredi risklerinin belli bir oranında sermaye tutması amaçlanmıştır. Basel II, bankalarda etkin risk yönetimi ve piyasa disiplinini geliştirmek, sermaye yeterliliği ölçümlerinin etkinliğini arttırmak ve bu sayede sağlam ve etkin bir bankacılık sistemi oluşturmak ve finansal istikrara katkıda bulunmak için oluşturulmuş bir düzenlemedir. Düzenleme, uluslararası aktif bankalar için geliştirilmiş olup, uygulanmaması durumunda Basel Komitesi nin yasal bir yaptırım gücü bulunmamaktadır. Risk ölçümleri konusunda farklı ülkelerde faaliyetlerde bulunan farklı ölçeklerdeki bankaların kullnımına olanak veren Basel II düzenlemesi çerçevesinde risk ölçümlerine yönelik temel ve gelişmiş yaklaşımlar söz konusudur. Önemli maliyetler içeren ve karmaşık süreçler içeren Basel II düzenlemesinin Türk Bankacılık Sistemine katkıda bulunması bankaların doğru risk ölçüm yaklaşımlarını seçmesine bağlıdır. Risk ölçümleri gerçeği ne kadar doğru yansıtırsa hesaplanacak olan sermaye gereksinimi de o kadar sağlıklı olacaktır. Zira kriz durumlarında bankaların krize yeterli direnci göstermesi riske göre ağırlıklandırılmış sermayenin gerçeği ne kadar yansıttığı hususuyla paralellik arz etmektedir. Yeni düzenlemenin içerisinde; sermaye yükümlülüğünün nasıl hesaplanacağı, maruz kalınan risklerin nasıl yönetileceği, sermaye yeterliliğinin nasıl değerlendirileceği ve nasıl kamuya açıklanacağına ilişkin hükümler mevcuttur. Basel II düzenlemesinin uluslararası aktif bankalara konsolide bazda uygulanması esastır. Söz konusu konsolidasyon, uluslararası aktif bankanın dahil olduğu gruptaki tüm bankalarla finansal kurumları kapsamaktadır. Bu hususta 1

13 GİRİŞ Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK) nın yapacağı düzenleme önem arz etmektedir. Ülkemizde de, uygulamada olan sermaye yeterliliği düzenlemesinin temel aldığı pek çok ülkede farklı normlarla uygulanan sistemleri tekdüze hale getirmiş olan Basel I düzenlemesine, 1996 yılında Komite sermaye yeterliliği hesaplamasında Piyasa Riski ni de dahil etmiştir. Başta G-10 ülkeleri olmak üzere birçok ülkenin denetim otoritesince kabul görmüş olup, 100 den fazla ülkede uygulamada bulunmakta olan Basel I uzlaşısının tek bir risk ölçüm yöntemine odaklanması, her banka için aynı ölçütlerin kullanılması ve Asya krizinin etkilerinin ciddi boyutlara ulaşmasının ardından revize edilmesi ihtiyacı gündeme gelmiştir. Bu gelişmeler Basel II Yeni Sermaye Düzenlemesi üzerinde çalışmaların yoğunlaştırılmasına neden olmuştur. Haziran 1999 da başlanan revize çalışmaları, piyasa katılımcılarıyla yürütülen istişareler neticesinde Haziran 2004 te son halini almış ve yayınlanmıştır. Bu çalışmanın amacı Yeni Sermaye Uzlaşısı olarak bilinen Basel II ye uyum sürecinde Komite nin öngördüğü düzenlemeler, düzenlemeler çerçevesinde Türk Bankacılık Sisteminde yapılan çalışmalar ve Basel II düzenlemesinin Türk bankacılık Sistemine etkilerinin neler olduğunu ortaya koymaktır. Çalışmada Basel Uzlaşılarının tarihi gelişimi ve Türk Bankacılık Sistemi Üzerine etkileri irdelenmiştir. Sermaye yeterliliği uzlaşıları Basel I ve Basel II ile Basel II nin çatısını oluşturan asgari sermaye yeterliliği denetsel gözden geçirme ve denetleme süreci ile piyasa disiplini irdelenmiştir. Basel II Uzlaşısının Türk Bankacılık Sistemi üzerine olası etkilerinin neler olacağı tartışılarak gelecekte yapılacak olan çalışmalar için genel bir çerçeve olarak kullanılabilecek bir kaynak olması amacıyla hazırlanmıştır. 2

14 ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Türkiye de Bankacılık Sisteminin denetimi açısından bir takım standartlar getiren ve 100 den fazla ülkede uygulanan Basel Düzenlemeleri Sermaye Yeterliliği Uzlaşısı üzerinde çok sayıda çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmalarda ağırlıklı olarak maruz kalınan risklerin tespitinde Basel II yol haritası, Türk Bankacılık Sektörü açısından önemi, bankaların karşı karşıya kaldığı sorunlar, alt yapı yetersizliği, alınması gereken önlemler vurgulanmaktadır li yıllarda uzak doğu ülkeleri ve ülkemizin yaşadığı bankacılık krizleri sonrasında Bankacılık Sektörüne ilişkin yeni düzenlemeler kaçınılmaz olmuştur. Bankacılık Sektörünün taşıdığı risklerin ne olduğu, ölçümü ve alınması gereken önlemler son dönemlerde incelenen konular arasındadır. Bu çalışmalarda genel olarak, Türkiye de özellikle bankacılık krizi sonucunda, bankaların yeniden yapılandırma süreci sonrasında, bankaların sahip olması gereken sermaye yeterliliği, denetsel gözden geçirme ve bankacılık sektöründe şeffaflık ve saydamlığın sağlanmasına yönelik getirilen standartlar, düzenlemelerin uygulanmasının Bankacılık Sektörünün gelişimi ve disiplin edilmesi açısından önemi vurgulanmıştır. ATEŞ (2003), çalışmasında Bankacılık risklerinin etkilerinin neler olduğunu, banka başarısızlıklarında bankacılık risklerinin payları ve oynamış oldukları rollerin neler olduğunu irdelemiştir. Banka risklerinin nedenlerini ve kaynaklarının analizini yapmıştır. Bankacılık risklerini Basel Komitesi nin temel ilkeleri ile açıkladıktan sonra Türk Bankacılık Sistemindeki yapıyla karşılaştırmıştır. AB ile uyum sürecinde Türk Bankacılık Sistemi açısından, banka risklerinin uluslararası kabul görmüş, karşılaştırılabilirliği olan yöntemlere dayanarak ölçülüp ölçülmedikleri açısından önem arz etmektedir. Bu bağlamda Türk bankaları kendi iç risk değerlendirme modellerini geliştirerek uygulamalı ve uluslararsı standartlara uyum sağlamalıdır. Ayrıca çalışmada Komitenin yapmış olduğu çalışmalar hakkında yapılan eleştiri ve önerileri incelemiştir. DEMİR (2005), çalışmasında Basel I ve Basel II düzenlemelerinin neler olduğunu detaylı olarak ele almıştır. Gelişmekte olan ülkelerin Basel II düzenlemesi öncesinde karşılaştıkları problemleri irdelemiştir. Türk Bankacılık Sektörünün Basel II ye uyum sürecinde yerine getirmesi gereken hususları tespit etmiştir. KAVUNCU (2005), çalışmasında Basel II nin uluslararası finansal sisteme etkilerinin ışığında Türk Bankacılık Sektörüne olası etkilerini incelemiştir. Riske duyarlı sermaye yeterliliği hesapları bankaların karşı karşıya kaldıkları kredi, piyasa ve operasyonel risklere ilişkin kadar sermaye bulundurmaları gerektiğini ortaya koymakla birlikte bankaların politikalarını etkileyen tek faktör değildir. Zira Basel II nin etkileri ülkelerin gelişmişlik seviyeleri ve bankaların büyüklüklerine göre farklılık arz etmektedir. Türk Bankacılık Sisteminin Sermaye Yeterliliği Rasyosunda önemli bir değişim beklenmemektedir. Seçilmiş bir banka üzerinde Basel II nin etkilerini ölçmek üzere yapmış olduğu çalışmanın sonuçlarını sunmuştur. Türk Bankacılık Sisteminin Sermaye Yeterliliği Rasyosunda önemli bir değişim beklenmemektedir. KATIRCIOĞLU (2006), çalışmasında Basel Sermaye Yeterliliği Çalışmalarının tarihi gelişiminden bahsetmiştir. Basel I ve Basel II standartları nın temel prensiplerinin detaylarını irdelemiştir. Türk bankacılık sisteminin Basel II ye uyum çalışmalarını Basel II ye geçiş sürecinde kredi taleplerinin incelenmesi üzerine uygulama ile tespit etmiştir. Uygulamayı bir bankanın mali tahlil formatından yararlanarak kredi talep eden bir firmanın kredibilitesini ölçerek yorumlamıştır. Bu durumda firmanın kredi notu yükseldikçe bankanın risk ağırlığı azalmakta, tersi durumda yani firmanın kredi notu 3

15 ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR düştükçe bankanın risk ağırlığı artmaktadır, dolayısıyla bankanın sahip olması gereken sermaye miktarı da artmaktadır sonucuna varmıştır. ÖZERKEK (2006), çalışmasında Basel II kriterlerin Türk Bankacılığı nda risk yönetimi ve denetim süreçleri üzerindeki etkisi incelenerek, Basel II ye geçiş yapmakta olan özel bir Türk bankası nın Basel II kapsamında gerçekleştirdiği değişiklikler ile Basel II nin etkileri araştırmıştır. Özel bir bankanın mevcut risk yönetimi ve denetim faaliyetleri hakkında bilgi verildikten sonra, Basel II kapsamında gerçekleştirilen değişiklikler ile Basel II nin bankanın risk yönetim ve denetim süreçleri üzerindeki etkilerini irdelemiştir. İncelemiş olduğu özel bankanın, BDDK nın Basel II yol haritası ile uyumlu olarak hazırlanan Yönetim Kurulu kararınca, tüm süreçlerle Basel II ye uyum çalışmalarını ve eksiklerini tespit etmiştir. TEMEL (2006), çalışmasında Türk bankacılık sektörünün kredi riski açısından Basel II ye uyum sürecinin hangi aşamada olduğu ve mevcut durumdaki kredi riski yönetiminde karşılaşılan sorunları tespit etmiştir. Bankalar arasında; kredi riski yönetimi açısından; Basel II yönelik hazırlık aşaması değerlendirilmiş ve bu konuya yönelik önerilerde bulunmuştur. Basel II Bankacılık Sektörüne yeni maliyetler yüklemekle birlikte daha etkin bir risk yönetim süreci, uluslar arası piyasalarda daha etkince güvenli bankacılık faaliyetlerinin sürdürülmesine olanak sağlayacaktır. Aynı zamanda ölçülen bu risk bankanın ekonomik sermayesi ile de ilişkilendirilecektir. Türk Bankacılık Sistemi uluslararası rekabet açısından Basel II nin kredi risk yönetimi ve diğer alanlardaki çalışmalarını etkin bir şekilde sürdürmelidir. Yapmış olduğu anket sonucunda bankaların Basel II ye uyum aşamasında ortak yaşayacakları sorunları tarihsel veri yetersizliği, bilgi teknoloji sistemlerinin yetersizliği olduğu hususunu tespit etmiştir. YILMAZ (2006), Türk Bankacılık Sektörünün Sermaye yeterliliği ve Basel Standartlarını incelediği çalışmasında bankacılık sektörünün değişen ve gelişen teknolojik ekonomik şartlara uyum sağlamak amacıyla Uluslararası Ödemeler Bankası (BIS) bünyesinde faaliyet gösteren Basel Komitesi tarafından bankaların sermaye yeterliliği konusunda yaptığı çalışmaların neler olduğu, yapılan düzenlemelerin kapsamının neler olduğu hususunu irdelemiştir. Basel Uzlaşısı olarak bilinen bu düzenlemeler çerçevesinde, Türkiye de yaşanan bankacılık krizleri öncesinde ve sonrasında sermaye yeterliliği açısından Türk bankacılık sektörünün gelişimini analiz etmiştir. Türkiye gibi ülkeler için risk ağırlıklarının artacak olmasına rağmen, dünya genelindeki hakim eğilimler Türk Bankacılık sistemini de pesinden sürükleyecek, global dünya er yada geç Türk Bankacılık sistemi de bu kriterlerin geçerli olmasını sağlayacağı husunu vurgulamıştır. AYDOĞMUŞOĞLU (2007), çalışmasında Basel II Sermaye Yeterliliği Uzlaşısının küçük ve orta büyüklükteki işletme kredilerine etkisini incelemiştir. Basel I den Basel II ye geçiş süreci ve esaslarını irdeledikten sonra Basel II Uzlaşısının Kobi ler açısından avantajları ve dezavantajlarının neler olduğunu tespit etmiştir.vergi yükümlülüğünden kurtulmak için gerçek cirolarını bilançolarına yansıtmayan firmaların derecelendirme notu düşecek ve firmalar cirolarını bilançoya yansıtıp yansıtmama tercihinde bulunarak, azaltılmış vergi yüküne karşılık alternatif maliyeti artan kredi tercihinde de bulunmuş olacaklardır. TANYILDIZ (2007), çalışmasında Basel Düzenlemelerine ilişkin bilgileri ortaya koyduktan sonra uluslar arası platformda Basel II ye yönelik çalışmaların neler olduğunu irdelemiştir. Türk bankacılık Sistemini risk yönetimi ve Basel II bağlamında ele aldığı çalışmasında Türk Bankacılık Sisteminin Basel II ye yönelik hazırlıkları ve geçiş sürecine ilişkin tespitlerde bulunmuştur. Türk Bankacılık Sektöründe yer alan bazı 4

16 ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR bankalarla yapmış oluğu anket çalışması çerçevesinde Türk Bankacılık Sisteminin Uyum sürecinde hangi aşamada olduğunu ortaya koymuştur. Ankete katılan bankaların tamamına yakın bir kısmı Basel II ye yönelik strateji ve politikaları belirlemiş, önemli bir kısmı ise (%73) ilgili strateji ve politikaları yönetim kurulu onayından geçirmiştir. Geçis süreci ile ilgili; ankete katılan bankaların yarısından fazlası (%68) yatırımlar için bütçe tahsisi yapmış yada planlamıştır sonucuna varmıştır. 5

17 SERMAYE YETERLİLİĞİ UZLAŞILARI 3. SERMAYE YETERLİLİĞİ UZLAŞILARI 3.1. Uluslararası Ödemeler Bankası (Bank for International Settlements, (BIS)) 1930 yılında I. Dünya Savaşının ardından Versailles Antlaşmasının öngördüğü şekilde Almanya nın savaş tazminatı ödemelerini takip etmek üzere kurulmuştur. Savaş tazminatı ödemelerinin arka plana düşmesiyle Banka, parasal ve mali istikrar sağlama hedefi doğrultusunda merkez bankaları ve diğer kurumlar arasındaki koordinasyonu sağlamaya odaklanmıştır (TSPAKB, 2005:6). Uluslararası ödemeler sistemini düzenlemek amacıyla kurulan BIS, İsviçre nin Basel şehrinde kurulmuştur. BIS Yönetim Kurulu nun 17 üyesi bulunmaktadır. 6 temel üye (Belçika, Fransa, Almanya, İtalya, İngiltere Merkez Bankaları Başkanları ve ABD Merkez Bankaları Kurulu Başkanı) ve bu üyelerin kendi ülkelerinden seçecekleri 6 ek üyenin yanı sıra, 5 tane de seçimle iş başına gelen üyesi (Kanada, Japonya, Hollanda, İsveç ve İsviçre) bulunmaktadır Basel Gözetim ve Denetim Komitesi Basel Bankacılık Denetim Komitesi (The Basel Commitee On Banking Supervision) İsviçrenin Basel kentinde bulunan Uluslararası Ödemeler Bankası ( Bank For International Settlements) bünyesinde 1974 yılında bankacılık denetim, gözetim ve denetleme kalitesini artırıcı çalışmalarda bulunmak üzere kısa adı Basel Komitesi olan Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Komitesi oluşturuldu. Asıl amacı tüm dünyadaki bankaların ortak standartlarda çalışmasını sağlamak olup G-10 ülkelerinin Merkez Bankası Başkanlıklarınca oluşturulmuş olan Basel Komitesinde Belçika, Kanada, Fransa, Almanya, İtalya, Japonya, Lüksemburg, Hollanda, İspanya, İsveç, İsviçre, İngiltere ve Amerika dan oluşan on iki ülke temsil edilmektedir lerdeki petrol krizi neticesinde BIS, uluslararası faaliyetleri olan bankaların denetimi konusunu ön plana almıştır Bu bağlamda Basel Komitesi sektöre ışık tutmak amacıyla 1974 te çok sayıda tasarı ve teklif hazırlamıştır. Basel Komitesi, yasalarla kendisine verilmiş uluslar üstü bir gözetim otoritesi statüsüne sahip değildir. Komitenin oluşturduğu standartların kanuni bir yaptırımı bulunmamaktadır. Komite, kapsamı oldukça geniş standartlar sunmakta ve bunları ülkelere tavsiye etmektedir. Komite ayrıca düzenleme otoritelerinin kendi ulusal sistemlerine uygun standardı seçmelerini teşvik etmektedir. Bu yolla Komite, üye ülkelerin gözetim tekniklerinin ayrıntılı uyumlaştırılması çabasına girilmeksizin, ortak standartlarda yakınlaşmayı amaçlamaktadır (BIS, 2004: 1). Basel Komitesi tarafından alınan kararların resmi bir bağlayıcılığı bulunmayıp tavsiye niteliğinde olmasına karşılık komite kararları gücünü Avrupa Birliği ve Komiteye üye ülkeler tarafından Komite kararlarının mevzuat haline getirilmesinden almaktadır. Komite, üye ülkelerin denetleme teknikleri ve çalışmalarını ayrıntılı bir şekilde belirlemekten çok, ortak ve standart yaklaşımlar saptayarak, belirli bir vizyonu dünyaya yayabilmek amacı taşımaktadır. Komitenin önemli hedeflerinden birisi, uluslar arası denetim sistemindeki boşlukları doldurmaktır. Bu hedef kapsamında iki önemli prensip belirlenmiştir. İlk prensip, hiçbir bankacılık kurulusunun denetlemeden kaçmaması gerektiği, ikinci prensip ise yapılan denetlemelerin yeterliliği hususudur (BIS, 2007:1). Basel Bankacılık Komitesinin temel amacı başta bankaların sermaye yeterliliği hususu olmak üzere bankacılık denetim ve düzenlemeleri ile dünya genelinde 6

18 SERMAYE YETERLİLİĞİ UZLAŞILARI bankacılık sisteminin etkinliğini arttırmaktır. Komitece yürütülen faaliyetleri üç başlıkta toplamak mümkündür (Altıntaş, 2006:59): Ülkeler arasında, banka denetimi ve mevzuatı ile ilgili bilgi paylaşımı ve değişimini sağlamak, Uluslararası bankacılık faaliyetlerinin denetimindeki etkinliği arttırmak, Bankacılık denetim gözetim ve düzenlemesi ile ilgili ihtiyaç duyulan alanlarda minimum standartlar koymak. Basel Komitesi etkin Bankacılık denetimi için 25 temel ilke belirlemiştir. Bunlar konuları itibariyle aşağıdaki gibi sıralanmaktadır (Altıntaş, 2006:59): Etkin bankacılık gözetim ve denetimi ilişkin ön koşullar (1), Bankacılık lisansı verilmesine ilişkin ilkeler (2-5), Bankaların faaliyetlerini sağlıklı bir şekilde sürdürmesini temine yönelik ilkeler (6-15), Bilgi gereksiniminin karşılanmasına ve kamunun aydınlatılmasına yönelik ilkeler (21), Sınır ötesi bankacılık faaliyetlerine yönelik ilkeler (23-25). Sermaye kavramı, gerek sermayedar, banka sahip ve yöneticileri, gerekse mevduat sahipleri, kamu yöneticileri ve denetleyiciler açısından önemli bir role sahiptir. Sermayenin banka açısından temel fonksiyonu, beklenmeyen kayıplar sonucu ortaya çıkan zararların hem mevduat sahipleri hem de diğer alacaklılar zarar görmeden atlatılabilmesindedir. Ancak bankalar açısından sermayenin işlevi sadece güvenlik oluşturmakla sınırlı değildir. Güçlü bir sermaye tabanı aynı zamanda bankalar için esneklik sağlar (İşeri, 2004: 78). Basel Komitesi tarafından banka denetimini sağlama amacıyla ortaya konulan temel ilkeler son derece önemli olmakla birlikte, Komitenin ülkelerin bankacılık sistemi ve banka denetim otoritelerini en çok etkileyen çalışmaları bankaların bulundurmaları gereken asgari sermayeyi düzenleyen Sermaye Yeterliliği Uzlaşılarıdır. Bu bağlamda sermaye yeterliliği konusunda yapılan çalışmalar sonucunda, 1988 tarihli Basel Sermaye Uyumunu yayınlanmıştır. BIS, uluslar arası makroekonomik gelişmeler ve finansal sistemdeki ilerlemeleri göz önüne alarak, banka sermaye yeterliliği konusundaki bu standardı geliştirerek etkinliğini arttırmayı hedeflemektedir. Bu bağlamda yeni bir standart taslağı olan Basel II hazırlanmıştır Basel-I Sermaye Yeterliliği Uzlaşısı Basel Komitesi, 1988 yılında düzenlediği Basel Sermaye Yeterlilik Uzlaşısını (Basel I) ile bankaların çalışma kriterlerini düzenleyen bir rapor yayınlamıştır. Bu Uzlaşının yayınlanma gerekçesi 80 li yıllarda uluslararası risk artarken, uluslar arası bankaların sermaye yeterlilik rasyolarının gerilemesidir. Uzlaşı ilk başta uluslararası bankalar için yayınlanmışken daha sonra tüm bankalar tarafından uygulanmaya başlanmıştır. Yayınlanan raporla bankaların Sermaye Yeterliliği Rasyosu (SYR), Sermaye Tabanı/ Risk Ağırlıklı Varlıklar rasyosuna alt sınır getirilmiştir. Raporda bankaların aktiflerinde taşıdıkları riskleri ağırlıklandırmayı ve sahip oldukları sermayenin riskleri ne ölçüde taşıyabildiğini göstermeyi hedefleyen bu rasyoyu 1992 yılının sonuna kadar asgari % 8 e yükseltmeleri öngörülmüştür. Bu doğrultuda arasında özellikle uluslar arası bankaların sermayelerinde önemli artışlar olduğu görülmüştür (Babuşcu, 2005: 188). 7