KÜSAİ PROJE SONUÇ RAPORU KÜMELER, SANAYİ AĞLARI VE İNOVASYON: ANKARA BÖLGESİ MAKİNA VE MOBİLYA SEKTÖRLERİ ÖRNEĞİ 106G136 1/285

Transkript

1 KÜSAİ KÜMELER, SANAYİ AĞLARI VE İNOVASYON: ANKARA BÖLGESİ MAKİNA VE MOBİLYA SEKTÖRLERİ ÖRNEĞİ 106G136 PROJE SONUÇ RAPORU 1/285

2 KÜMELER, SANAYİ AĞLARI VE İNOVASYON (KÜSAİ): ANKARA BÖLGESİ MAKİNA VE MOBİLYA SEKTÖRLERİ ÖRNEĞİ PROJESİ SONUÇ RAPORU V8.3 PROJE NO: 106G136 Proje Ekibi: Doç. Dr. Erkan Erdil (Proje Yürütücüsü) Prof. Dr. Metin Durgut Doç. Dr. Teoman Pamukçu Yrd. Doç. Dr. Müge Özman Araş. Gör. Hadi Tolga Göksidan Araş. Gör. Derya Fındık Araş. Gör. Can Çetin Araş. Gör. Dilek Çetin Emek Barış Kepenek Umut Yılmaz Çetinkaya Serdar Türkeli 2/285

3 İÇİNDEKİLER TABLOLAR LİSTESİ... 5 ŞEKİLLER LİSTESİ GİRİŞ TEORİK ÇERÇEVE ENDÜSTRİYEL BÖLGELERDEKİ AĞ YAPILAR, KÜMELER VE İNOVASYON İLİŞKİLERİ AĞ YAPILAR AĞ YAPILAR VE SANAYİ KÜMELERİ KÜMELEŞMENİN TEMEL ÖZELLİKLERİ: ETKİLEŞİM VE İŞBİRLİĞİ ENDÜSTRİYEL BÖLGELER ENDÜSTRİYEL BÖLGE (EB) TANIMI SOSYAL AĞ YAPILAR VE ENDÜSTRİ BÖLGELERİ ENDÜSTRİYEL BÖLGELER AĞ YAPILAR: GRAF TEORİSİ VE SOSYAL AĞ ANALİZİ ENDÜSTRİYEL BÖLGELERİN YARATTIĞI AVANTAJLAR ENDÜSTRİYEL BÖLGELERİN SINIFLANDIRILMASI VE ENDÜSTRİYEL YAPILARIN DİNAMİKLERİ TÜRKİYE ÜZERİNE YAPILAN ÇALIŞMALAR REFERANSLAR PROJE ARAŞTIRMA YÖNTEMİ VE TANIMLAR ARAŞTIRMA METODU VE AŞAMALAR UYGULAMA ALANI ve ÖRNEKLEM SEÇİMİ UYGULAMA YÖNTEMİ REFERANSLAR KULLANILAN TANIMLAR SEKTÖREL DURUM ANALİZİ: MAKİNA VE MOBİLYA SEKTÖRLERİNE GENEL BİR BAKIŞ MOBİLYA SEKTÖRÜ DÜNYADA MOBİLYA SEKTÖRÜ TÜRKİYE DE MOBİLYA SEKTÖRÜ MAKİNA SEKTÖRÜ DÜNYADA MAKİNA SEKTÖRÜ TÜRKİYE DE MAKİNA SEKTÖRÜ REFERANSLAR FİRMALAR ARASI İLİŞKİLER VE AĞ YAPILAR UYGULANAN YÖNTEM ANALİZ TEKNİKLERİ UYGULANAN AĞ ANALİZİ YÖNTEMLERİ KULLANILAN YAZILIMLAR /285

4 4.6 SOSYAL İLİŞKİLER AĞ ANALİZİ YÖNTEMLERİ VE KÜMELER PROJE ANALİZ SONUÇLARI: KUSAİ PROJESİ SEKTÖRLERE GÖRE AĞ ANALİZİ SONUÇLARI FİRMALAR ARASI AĞ YAPILAR MOBİLYA SEKTÖRÜ İÇİN ANALİZ BULGULARI MOBİLYA SEKTÖRÜ TEDARİK AĞ YAPISI MOBİLYA SEKTÖRÜ MÜŞTERİ AĞ YAPISI MOBİLYA SEKTÖRÜ LİDER FİRMA AĞ YAPISI MAKİNE SEKTÖRÜ AĞ ANALİZİ MAKİNE SEKTÖRÜ TEDARİKÇİ FİRMA AĞ ANALİZİ MAKİNE SEKTÖRÜ MÜŞTERİ FİRMA AĞ ANALİZİ MAKİNE SEKTÖRÜNDE FAALİYET GÖSTEREN FİRMALAR İÇİN LİDER FİRMA ANALİZİ ANALİZ BULGULARI: KARŞILAŞTIRMALI SONUÇLAR VE ÇIKARIMLAR FİRMALARARASI YAKINLIK İLİŞKİLERİ ANALİZİ YAKINLIK ANALİZİ ÜZERİNE SONUÇLAR VE YORUMLAR FARKINDALIK, İŞBİRLİKLERİ VE BİLGİ EDİNİMİ/YAYILIMI ANALİZİ FARKINDALIK, İŞBİRLİKLERİ VE BİLGİ EDİNİMİ/YAYILIMI ANALİZİ ÜZERİNE SONUÇLAR VE YORUMLAR AR GE ve TASARIM YETENEKLERİ / KAPASİTESİ ANALİZİ AR GE YETENEKLERİ / KAPASİTESİ ANALİZİ AR GE YETENEKLERİ / KAPASİTESİ ANALİZİ ÜZERİNE SONUÇLAR VE YORUMLAR TASARIM YETENEKLERİ / KAPASİTESİ ANALİZİ ÜZERİNE SONUÇLAR VE YORUMLAR ÜRÜN VE SÜREÇ YENİLİKLERİNİN ANALİZİ İNOVASYONU YETENEĞİNİ / KAPASİTESİNİ BELİRLEYEN ETMENLER: EKONOMETRİK BİR YAKLAŞIM Kİ KARE (CHİ2) TESTLERİ EKONOMETRİK MODEL TAHMİN SONUÇLARI REFERANSLAR NELER YAPILABİLİR? POLİTİKA ÖNERİLERİ ve YOL HARİTASININ BELİRLENMESİ KUSAİ YOL HARİTASI AMAÇ VE BEKLENEN SONUÇLAR EK A: TÜBİTAK KUSAİ ANKET ÇALIŞMASI EK B: TÜM FİRMALAR İÇİN AĞ ANALİZİ SONUÇLARI EK C: AĞ ANALİZİ TEKNİK NOTLAR /285

5 TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1: OECD Ülkeleri Küme Örnekleri Tablo 2: Örneklem Büyüklükleri Tablosu Tablo 3 Dünya Mobilya İhracatı Tablo 4 Makina İmalat Sanayinin ihracat yapan önemli ülkeler (milyar $) Tablo 5 Türkiye nin makine ihracatı (milyar $) Tablo 6: Proje kapsamında geliştirilen/kullanılan yazılımlar Tablo 7 Mobilya firmaları tedarik ağ yapısı istatistikleri Tablo 8 Mobilya firmaları müşteri ağ yapısı istatistikleri Tablo 9 Mobilya sektöründe faaliyet gösteren firmaların bölge içinden referans gösterdikleri lider firma ağ yapısı istatistikleri Tablo 10 Mobilya sektöründe faaliyet gösteren firmaların bölge dışından referans gösterdikleri lider firma ağ yapısı istatistikleri Tablo 11 Makine sektöründe faaliyet gösteren firmaların tedarik ağ yapısı istatistikleri Tablo 12 Makine sektöründe faaliyet gösteren firmaların müşteri ağ yapısı istatistikleri Tablo 13 Makine sektöründe faaliyet gösteren firmaların lider ağ yapısı istatistikleri Tablo 14 Makine sektöründe faaliyet gösteren firmaların müşteri ağ yapısı istatistikleri Tablo 15 Teknoloji Transferi Yöntemleri: Makine Sektörü Tablo 16 Teknoloji Transferi Yöntemleri: Mobilya Sektörü Tablo 17 Ürün ve İmalat Yöntemi Yenilikleri Kaynakları: Makine Tablo 18 Ürün ve İmalat Yöntemi Yenilikleri Kaynakları: Mobilya Sektörü Tablo 19 Yenilik Finansmanı: Makine Sektörü Tablo 20 Yenilik Finansmanı: Mobilya Sektörü Tablo 21 Inovasyon Değişkenin Frekans Tablosu Tablo 22 Tedarikçi ve Müşteri Yeteneği Tablo 23 Teknik, Finansal ve Organizasyonel Yetenek Tablo 24 Coğrafi yakınlık, ürün yeniliği, süreç yeniliği ve ana üretim Tablo 25 İnovasyon Kaynakları, Teknoloji Transferi ve Yöntemleri Tablo 26 İşbirliği ve Teknolojik İşbirliği Tablo 27 İnovasyonla diğer değişkenler arasındaki bağımlılık, Chi2 testi Tablo 28 Bütün Örneklem için İnovasyon, Ürün Yeniliği ve Süreç Yeniliği Tablo 29 Makine Sektörü için İnovasyon, Ürün Yeniliği ve Süreç Yeniliği /285

6 Tablo 30 Mobilya Sektörü için İnovasyon, Ürün Yeniliği ve Süreç Yeniliği ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1: Ağyapı Elemanları Şekil 2: Türkiye de Odaklanmış Sanayilerin Seçilmiş Örnekleri Şekil 3: Proje Uygulama Yöntemi Şekil 4 KUSAİ çalışmasına katılan firmaların ortaklık yapıları (makina ve mobilya sektörleri beraber) Şekil 5 KUSAİ çalışmasına katılan firmaların yönetim kademesi eğitim durumu Şekil 6 Üretim personeli eğitim durumu Şekil 7 Ar Ge/ Tasarım Personeli eğitim durumu Şekil 8 İş gücü ihtiyacının temin edildiği yer Şekil 9 Herhangi bir eğitim programına katıldığını belirten işletmeler Şekil 10 Eğitim programlarına katıldığını belirten işletmelerin sektörel dağılımı Şekil 11 Bölgesel İnovasyon Sistemi (BİS) Şekil 12 Mobilya firmaları tedarikçi ağ yapısı Şekil 13 Mobilya firmaları tedarikçi ağ yapısı ilişki sıklığına göre potansiyel kümeler Şekil 14 Mobilya firmaları müşteri ağ yapısı Şekil 15 Mobilya firmaları müşteri ağ yapısı ilişki sıklığına göre potansiyel kümeler Şekil 16 Mobilya sektöründe faaliyet gösteren firmaların bölge içinden referans gösterdikleri lider firma ağ yapısı Şekil 17 Mobilya sektöründe faaliyet gösteren firmaların bölge içinden referans gösterdikleri lider firma ağ yapısı ilişki sıklığına göre potansiyel kümeler Şekil 18 Mobilya sektöründe faaliyet gösteren firmaların bölge dışından referans gösterdikleri lider firma ağ yapısı Şekil 19 Mobilya sektöründe faaliyet gösteren firmaların bölge dışından referans gösterdikleri lider firma ağ yapısı ilişki sıklığına göre potansiyel kümeler Şekil 20 Makine sektöründe faaliyet gösteren firmaların tedarikçi ağ yapısı Şekil 21 Makine sektöründe faaliyet gösteren firmaların tedarikçi ağ yapısı ilişki sıklığına göre potansiyel kümeler Şekil 22 Makine sektöründe faaliyet gösteren firmaların müşteri ağ yapısı Şekil 23 Makine sektöründe faaliyet gösteren firmaların müşteri ağ yapısı ilişki sıklığına göre potansiyel kümeler /285

7 Şekil 24 Makine sektöründe faaliyet gösteren firmaların bölge içinden referans gösterdikleri lider firma ağ yapısı Şekil 25 Makine sektöründe faaliyet gösteren firmaların bölge içinden referans gösterdikleri lider firma ağ yapısı ilişki sıklığına göre potansiyel kümeler Şekil 26 Makine sektöründe faaliyet gösteren firmaların bölge dışından referans gösterdikleri lider firma ağ yapısı Şekil 27 Makine sektöründe faaliyet gösteren firmaların bölge dışından referans gösterdikleri lider firma ağ yapısı Şekil 28 Bölge İçinde İşletmelerin Bilgilerini ve Becerilerini Kolaylıkla Paylaşımı Şekil 29 Makine Sektörel İnceleme / Bölge İçinde İşletmelerin Bilgilerini ve Becerilerini Kolaylıkla Paylaşımı Şekil 30 Mobilya Sektörel İnceleme/ Bölge İçinde İşletmelerin Bilgilerini ve Becerilerini Kolaylıkla Paylaşımı Şekil 31 Ortak ve Güncellenen Bilgi Havuzu Şekil 32 Makine Sektörel İnceleme/ Ortak ve Güncellenen Bilgi Havuzu Şekil 33 Mobilya Sektörel İnceleme/ Ortak ve Güncellenen Bilgi Havuzu Şekil 34 Kolay Erişilen Bölge İçi Önemli Bilgi Kaynakları Şekil 35 Makine Sektörel İnceleme/ Kolay Erişilen Bölge İçi Önemli Bilgi Kaynakları Şekil 36 Mobilya Sektörel İnceleme/Kolay Erişilen Bölge İçi Önemli Bilgi Kaynakları Şekil 37 Kolay Erişilen Bölge Dışı Önemli Bilgi Kaynakları Şekil 38 Makine Sektörel İnceleme/ Kolay Erişilen Bölge Dışı Önemli Bilgi Kaynakları Şekil 39 Mobilya Sektörel İnceleme/ Kolay Erişilen Bölge Dışı Önemli Bilgi Kaynakları Şekil 40 Bilgi ve Beceri Alışverişinde Bulunulan Firmalarla Aralarındaki Önemli Teknolojik Benzerlikler Şekil 41 Makine Sektörel İnceleme/ Bilgi ve Beceri Alışverişinde Bulunulan Firmalarla Aralarındaki Önemli Teknolojik Benzerlikler Şekil 42 Mobilya Sektörel İnceleme /Bilgi ve Beceri Alışverişinde Bulunulan Firmalarla Aralarındaki Önemli Teknolojik Benzerlikler Şekil 43 Bölgede Kaynak Tamamlayıcılığı Şekil 44 Makine Sektörel İnceleme / Kaynak Tamamlayıcılığı Şekil 45 Mobilya Sektörel İnceleme / Kaynak Tamamlayıcılığı Şekil 46 Firmalar arası İşbirliklerinde Mali Kolaylıklar Şekil 47 Makine Sektörel İnceleme /Firmalar arası İşbirliklerinde Mali Kolaylıklar /285

8 Şekil 48 Mobilya Sektörel İnceleme/ Firmalar arası İşbirliklerinde Mali Kolaylıklar Şekil 49 İşbirliklerinde Ortak Kültür ve Alışkanlıkların Güven Oluşturuculuğu Şekil 50 Makine Sektörel İnceleme/ İşbirliklerinde Ortak Kültür ve Alışkanlıkların Güven Oluşturuculuğu Şekil 51 Mobilya Sektörel İnceleme/ İşbirliklerinde Ortak Kültür ve Alışkanlıkların Güven Oluşturuculuğu Şekil 52 Ankaralılık/ Hemşerilik ve Güven Şekil 53 Makine Sektörel İnceleme / Ankaralılık/ Hemşerilik ve Güven Şekil 54 Mobilya Sektörel İnceleme / Ankaralılık/ Hemşerilik ve Güven Şekil 55 Organizasyonlar ve İşbirliklerinde Ortak Hedefler Şekil 56 Makine Sektörel İnceleme / Organizasyonlar ve İşbirliklerinde Ortak Hedefler Şekil 57 Mobilya Sektörel İnceleme /Organizasyonlar ve İşbirliklerinde Ortak Hedefler Şekil 58 Üye Olunan Organizasyonlar ve Tüm Firmalar Adına İşleyen Ortak Kurallar Şekil 59 Makine Sektörel İnceleme / Üye Olunan Organizasyonlar ve Tüm Firmalar Adına İşleyen Ortak Kurallar Şekil 60 Makine Sektörel İnceleme / Üye Olunan Organizasyonlar ve Tüm Firmalar Adına İşleyen Ortak Kurallar Şekil 61 Üye Olunan Organizasyonlar ve Birlikte Öğrenme Şekil 62 Makine Sektörel İnceleme / Üye Olunan Organizasyonlar ve Birlikte Öğrenme Şekil 63 Mobilya Sektörel İnceleme / Üye Olunan Organizasyonlar ve Birlikte Öğrenme Şekil 64 Sosyal İlişkiler, İletişim ve Güven Şekil 65 Makine Sektörel İnceleme / Sosyal İlişkiler, İletişim ve Güven Şekil 66 Mobilya Sektörel İnceleme / Sosyal İlişkiler, İletişim ve Güven Şekil 67 Firma İçi Bilgi Kaynakları ve Bilgi Akışı Şekil 68 Makine Sektörel İnceleme / Firma İçi Bilgi Kaynakları ve Bilgi Akışı Şekil 69 Mobilya Sektörel İnceleme / Firma İçi Bilgi Kaynakları ve Bilgi Akışı Şekil 70 Firma İçi Eğitim Şekil 71 Makine Sektörel İnceleme / Firma İçi Eğitim Şekil 72 Mobilya Sektörel İnceleme / Firma İçi Eğitim Şekil 73 Firma Dışı Bilgi Kaynakları ve Bilgi Akışı Şekil 74 Makine Sektörel İnceleme / Firma Dışı Bilgi Kaynakları ve Bilgi Akışı Şekil 75 Mobilya Sektörel İnceleme / Firma Dışı Bilgi Kaynakları ve Bilgi Akışı Şekil 76 Firma Dışı Eğitim /285

9 Şekil 77 Makine Sektörel İnceleme / Firma Dışı Eğitim Şekil 78 Mobilya Sektörel İnceleme / Firma Dışı Eğitim Şekil 79 Teknik danışmanlık hizmeti alımı Şekil 80 Makine Sektörel İnceleme / Teknik danışmanlık hizmeti alımı Şekil 81 Mobilya Sektörel İnceleme / Teknik danışmanlık hizmeti alımı Şekil 82 Başka Kurumlarla Teknolojik İşbirliği Şekil 83 Makine Sektörel İnceleme / Başka Kurumlarla Teknolojik İşbirliği Şekil 84 Mobilya Sektörel İnceleme/ Başka Kurumlarla Teknolojik İşbirliği Şekil 85 Pazara Yeni Çıkan Ürünleri ve Teknolojileri İzleyen Görevlilerin Varlığı Şekil 86 Makine Sektörel İnceleme/ Pazara Yeni Çıkan Ürünleri ve Teknolojileri İzleyen Görevlilerin Varlığı Şekil 87 Mobilya Sektörel İnceleme/ Pazara Yeni Çıkan Ürünleri ve Teknolojileri İzleyen Görevlilerin Varlığı Şekil 88 Çalışanların Sürerli Teknolojik Farkındalığı Şekil 89 Makine Sektörel İnceleme/ Çalışanların Sürerli Teknolojik Farkındalığı Şekil 90 Mobilya Sektörel İnceleme/ Çalışanların Sürerli Teknolojik Farkındalığı Şekil 91 AR GE Birimi ve Görev Tanımı Varlığı Şekil 92 Makine Sektörü ve AR GE Şekil 93 Mobilya Sektörü ve AR GE Şekil 94 AR GE Bütçesi Varlığı Şekil 95 Makine Sektörü ve AR GE Şekil 96 Mobilya Sektörü ve AR GE Şekil 97 AR GE Hizmet Alımı Şekil 98 Makine Sektörü ve AR GE Şekil 99 Mobilya Sektörü ve AR GE Hizmet Alımı Hizmet Alımı Şekil 100 Çoklu Sorgular Makine AR GE Bileşenleri Şekil 101 Çoklu Sorgular Mobilya AR GE Bileşenleri Şekil 102 Tasarım Birimi Varlığı Şekil 103 Makine Sektörü ve Tasarım Şekil 104 Mobilya Sektörü ve Tasarım Birimi Birimi Şekil 105 Tasarım Hizmet Alımı Şekil 106 Makine Sektörü ve Tasarım Şekil 107 Mobilya Sektörü ve Tasarım Hizmet Alımı Hizmet Alımı Şekil 108 Çoklu Sorgular Makine Tasarım Bileşenleri Şekil 109 Çoklu Sorgular Mobilya Tasarım Bileşenleri /285

10 Şekil 110 Ürün Geliştirme Faaliyeti Şekil 111 Ürün Geliştirmede Firma İçi Görev Tanımlarının Mevcudiyeti: Makine Sektörü Şekil 112 Firma İçi Görev Tanımları: Mobilya Sektörü Şekil 113 Ürün Yeniliğinin Başarısı: Makine Sektörü Şekil 114 Ürün Yeniliğinin Başarısı: Mobilya Sektörü Şekil 115 Teknoloji Transferi Şekil 116 Teknoloji Transferi Yöntemleri: Makine Sektörü Şekil 117 Teknoloji Transferi Yöntemleri: Mobilya Sektörü Şekil 118 Teknoloji Transferi Yöntemleri: Makine ve Mobilya Sektörü Şekil 119 Yeni İmalat Yöntemi Temini: Makine ve Mobilya Sektörü Şekil 120 Mevcut veya Yeni İmalat Yöntemi Geliştirimi: Makine ve Mobilya Sektörü Şekil 121 İmalat Yöntemi Yeniliğinin Başarısı: Makine Sektörü Şekil 122 İmalat Yöntemi Yeniliğinin Başarısı: Mobilya Sektörü Şekil 123 Eş Zamanlı Ürün ve İmalat Yöntemi Yeniliği: Makine ve Mobilya Sektörü Şekil 124 Ürün ve İmalat Yöntemi Yenilikleri Kaynakları: Makine Sektörü Şekil 125 Ürün ve İmalat Yöntemi Yenilikleri Kaynakları: Mobilya Sektörü Şekil 126 Yenilik Finansmanı: Makine Sektörü Şekil 127 Yenilik Finansmanı: Mobilya Sektörü Şekil 128 KÜSAİ Yol Haritası /285

11 1. GİRİŞ Son dönemlerde iktisat yazınında; sanayi kümeleri, bu kümelerdeki işletmelerin arasında kurulan ağlar ve bu ağların inovasyon, teknolojik gelişme ve ekonomik kalkınma üzerindeki olumlu etkileri giderek daha fazla vurgulanmaktadır. Ekonomik faaliyetlerin mekansal kümelenmesine ve işletmeler arası ağlara yönelik araştırmaların artmasına yol açan bir başka unsur da, bu yönelimlerin gelişmiş olan ülkelerde inovasyon ve ekonomik büyümeye olumlu katkılarda bulunduğunun gözlemlenmesidir. Sözkonusu iktisat yazını, gelişmekte olan ülkelerin (GOÜ) dünya ekonomisine eklemlenmesinin, bu ülkelerin kalkınma süreçlerinin mekansal boyutu açısından önemli yansımaları olduğuna dikkati çekmektedir. Küreselleşme süreci GOÜ lerde, iktisadi faaliyetlerin belli mekanlar ya da bölgelerde yoğunlaşması eğilimini de beraberinde getirmiştir. Her ne kadar ilgili yazın ve birçok somut örnek sanayi kümelerinin ekonomik büyümeye ve inovasyona olumlu etkisini doğruluyorsa da, bu olumlu katkı, işletmeler arası bölgesel ağların harekete geçirdiği dinamiklere ve GOÜ işletmelerinin küresel tedarik zincirlerindeki konumlarına göre değişmektedir. Sanayi kümeleri ve işletmeler arası ağların harekete geçirme özelliğine sahip olduğu ekonomik potansiyellerin analizi bu projenin çıkış noktasını oluşturmaktadır. Bu projenin amacı, Ankara bölgesi için son derece önemli olan makine imalat ve mobilya sektörlerindeki işletmelerin oluşturdukları ağların kökenini, özelliklerini ve işleyişini irdelemektir. İlk olarak, sanayi kümeleri ve ağlara ilişkin iktisadi yazın ayrıntılı olarak taranmış, ardından bu yazından hareket ederek bu iki değişkenle işletmelerin inovasyonu arasındaki ilişki irdelenmiştir. İkinci olarak, rastlantısal seçilmiş ve temsili bir örnekleme yönelik bir anketle, bu iki sektördeki işletmelerin parçası oldukları ağların durumu incelenmiş ve aşağıdaki sorulara cevap verilmeye çalışılmıştır; Kim kiminle ne tür bir etkileşim içindedir? İnceleme alanında faaliyet gösteren firmalar arasındaki ağ yapılar nasıl oluşmaktadır; ve bilginin yaratılması ve yayılımı açısından ağ yapıların bir etkisi var mıdır? Üretici işletmeler arasındaki sosyal ağ yapıların özellikleri nelerdir; ve bu sosyal ağ yapıların tedarik zincirleriyle olan bağlantısı hakkında neler söylenebilir? 11/285

12 Proje araştırma alanında faaliyet gösteren firmaların (mobilya ve makine sektörlerinde) bu iki sanayi dalı içerisindeki mevcut iletişim sistemini daha etkin hale getirmek için ne tür politikalar ve kamu müdahaleleri tasarlanıp uygulanabilir? Bilindiği üzere işletmelerin rekabetçiliklerini çağdaş ağyapı ortamında sürdürebilmeleri için gereken ağyapı yönetim yetenekleri arasında; ağ yapı vizyonunun oluşturulması ve ağ yapıların stratejik yönetimi, işletmelerde ilişkiler portföyünün yönetimi ve firmanın çevresi ile ilişkilerinin yönetimi öne çıkmaktadır. Proje çalışmasında, yukarıdaki noktalar da dikkate alınarak söz konusu firmalar arası ağ yapılar belirlenmiş ve buradan hareketle bir ağ analizi çalışması yapılmıştır. Bunun için graf teorisi ve sosyal ağ analizi kullanılmıştır. Bu projenin bulgularının iki alanda önemli sonuçları olacağı beklenmektedir. İlk olarak, bu proje, üreticiler arasındaki etkileşimlerde yaşanan sorun ve engellerin belirlenmesine yardımcı olacağından hangi alanlarda iyileştirmelere gidilmesi gerektiği ve bu iki sektörde daha yüksek başarımın önündeki engelleri ortadan kaldırmak için ne tür önlemler alınabileceği konusunda yol gösterici olabilecektir. İkinci olarak, Türkiye ekonomisinde işletmeler arası ağların yapısı ve işleyişi hakkında yapılan araştırmaların sayıca azlığını gözönünde bulundurursak, bu projede önerilen konunun önemi kendiliğinden ortaya çıkmış olacaktır. Öte yandan ilgili sektörlerdeki sosyal ağ yapılarının yanısıra, üreticiler arasındaki tedarik zinciri ağ yapısı ve müşteri ilişkileri ağ yapısı da bu projede incelenmiştir. Proje kapsamında ayrıca; Yöneticiler arasındaki bu sosyal ağ yapılarının işletmeler arasındaki ticareti ne derece etkilediği; İşletmelerin ekonomik performansları üstünde sosyal ağların ve eklemlenmenin etkilerinin ne olacağı; İşletmelerin hem sosyal ağ ilişkilerinin hem de ticaret ağ ilişkilerinin işletmelerin performans ölçütleriyle doğrudan ilişkisinin ne yönde olduğu; Gelecekte yapılması muhtemel ortaklıkların ve kurulacak yeni ilişkilerin, işletmelerin sosyal ağ ve ticari ağ yapısı içerisindeki yeri kriterleri ışığında nasıl etkileneceği; Bilginin dağılımı esaslarına bağlı kalmak suretiyle bu sektörler arasında en iyi ağ yapısının hangisi olduğu ve hangi politika araçları ile desteklenebileceği 12/285

13 araştırılmıştır. Firma faaliyetlerinin ölçek ve kapsamında meydana gelen iyileşme, maliyetlerin ve risklerin paylaşılması, öğrenmenin kolaylaşması, verim ve esneklik artışı gibi bir dizi yarara teknolojideki karmaşıklık da eklenmelidir. Bilindiği üzere geniş bir bilimsel ve ticari bilgi zenginliğini kullanan teknolojik gelişme için, değişik uzmanlık alanlarından gelen aktörlerin işbirliğine ihtiyaç vardır. Bu işbirliği, teknoloji kaynaklarının ve formlarının çokluğu nedeniyle ortaya çıkan karmaşıklığın daha etkin olarak indirgenmesine ve yönetimine yardım etmektedir. Yukarıda belirtilen hususlar neticesinde anket çalışmasında firma ilgililerine yöneltilecek sorulara verilecek cevaplar, hangi politika önermesinin bu bölgelerde bilginin yayılımını en iyi biçimde sağlayacağı hususunda temel teşkil etmiştir. Projenin bütününde saha çalışmasında uygulanan anket, özetle, aşağıdaki sorulara cevap bulmaya çalışmıştır: İş yaşamında sosyal yapıların önemi nedir? (hangi ekonomik ilişkilerin sosyal ilişki ağları içine eklemlendiğinin araştırılması) İşletmeler arasında sosyal ağ yapıları gözetildiğinde, kimin kim ile ilişki içerisinde olduğunun belirlenmesi (tedarik zinciri içerisinde sosyal ağ yapılarının graf teorisi kullanılarak betimlenmesi) Sosyal ağ yapıları içerisinde taşınan bilginin türleri nelerdir? (teknik bilgi, örtük bilgi vb.) Sektör özelliğine yönelik sorular (bilginin türü, teknolojik değişim, vb.) Firmaların fiziksel kapasitelerine ilişkin sorular (işletme büyüklüğü, performans ölçütleri, ihracat, satış, inovasyon bilgileri, vb.) Özetle bu çalışmada, Ankara Bölgesi nde çok önemli yeri olan makina ve mobilya üretim sektörlerinde faaliyet gösteren işletmelerin ağ yapıları ve inovasyon yetenekleri ortaya çıkarılmış ve bunları geliştirebilmek için politika önerileri yapılmıştır. Bu iki sanayi kümesinde işletmelerin kurduğu ilişki ağlarının haritasının çıkarılması, bu ağların niteliğinin kavranması, başarımlarına etkisi ve yarattıkları olası sorunların incelenmesi, bu sektörlerin gelişmelerine yönelik ulusal ve bölgesel düzeydeki iktisat politikalarının tasarımı ve uygulanması açısından önem taşımaktadır. Ankara da makina imalat ve mobilya sektörlerinde faaliyet gösteren işletmelerin oluşturdukları ağlar, bu ağların mümkün kıldığı bilgi akışı ve diğer etkileşimlerin saptanması ve söz konusu iki sanayi 13/285

14 kümesinin performansına etkilerinin inceleneceği çalısmamız, benzer bir yöntemle yapılacak diğer çalışmalar için de yol gösterici olacaktır. Türkiye ekonomisinin 1980 li yıllarda dışa açılmasının ardından geçen çeyrek asır, ülkemize beklenen ölçüde ekonomik büyüme, istihdam ve istikrar getirememiştir. Çalışmamız, ülkelerinin gelişmişlik düzeyi ne olursa olsun ekonomik gelişmeyi ve işletmelerin yenilikçilik kapasitesini artırmak isteyen karar alıcıların somut politikalar üretme durumunda oldukları ve ülkemizin ekonomik dinamizmini ve bölgesel kalkınmasını yakından ilgilendiren bir alanda yapılacaktır. Sonuçları, hem bölgesel iktisat politikaları alanında yol gösterici olacak, hem de bu alandaki iktisat yazınına katkı sağlayacaktır. Proje kapsamında, Orta Doğu Teknik Üniversitesi TEKPOL araştırma merkezi ile KOSGEB ve ASO arasında bir işbirliği kurulmuştur. Bu işbirliği sonucunda elde edilen deneyimler aynı temanın farklı boyutlarını incelemeye yönelik analizler yapmaya yardımcı olacaktır. Ayrıca bu proje kapsamındaki deneyimler ve oluşturulan model başka sektör ve başka iller için yapılacak benzer çalışmalar için yol gösterici olacaktır. Literatürden çıkan sonuçlara göre kümelerin inovasyona olumlu etkileri söz konusudur. İnovasyon da katma değer, verimlilik, rekabet gücü ve orta veya uzun vadede sosyal refahi olumlu yönde etkilemektedir. Bu nedenle, proje kurumun bu konudaki bilgi birikimini arttırmasının yanı sıra Türkiye için de bu konuda politiklar ve startejiler üretme açısından faydalı olabilir. Projede oluşturulan teknik bilgi, projeye katılan işletmelerle paylaşılacak bunun ötesinde proje sonuç raporu kitap haline getirilerek ilgili kurum ve kuruluşlara dağıtılacaktır. Proje sonuçları her şeyin ötesinde kamusal bir farkındalık yaratacaktır. Bu konuda benzeri çalışmaların yapılmasını teşvik etmekle kalmayıp küme kavramının kamuoyunca öneminin kavranmasına katkı sağlayacaktır. Proje bu konuda ulusal literatüre anlamlı katkılar sağlayacak ve benzeri çalışmaların yapılması için de bir ivme kazandıracaktır. 2. TEORİK ÇERÇEVE İşletmeler arası ilişkiler üzerinde gittikçe artan sayıda çalışma, bunların arasında kurulan ağların her düzeyde inovasyona kaynaklık etme potansiyeli taşıdığına vurgu yapmaktadır. Dolayısıyla belli bir bölgedeki (sanayi bölgeleri) işletmelerin rekabet gücü, onların inovasyon yapmaya yönelik ağlara eklemlenme kapasitesini yansıtmaktadır. Öte yandan, gözönünde bulundurulması gereken bir husus, bölgesel inovasyon sistemleri arasında gerek küçük ve orta ölçekli işletmelerin (KOBİ) farklı işbirliği ortaklıklarıyla etkileşimlerinin boyutu, gerekse bu işbirliklerinin bölge içi işletmelere yönelip 14/285

15 yönelmemesi bağlamında büyük farklılığın ortaya çıkmış olmasıdır. Üstelik bölgesel sistemlerin ulusal sistem aşamasından daha bile önemli olduğu tartışılmaktadır. Açıkça görülmektedir ki, inovasyon üretme yöntemlerinde, sanayi bölgeleri üzerinde yapılan çalışmaların da vurguladığı, önemli farklılıklar bulunmaktadır. Bu nedenle, inovasyon politikaları KOBİ lerin bir taraftan üretim ve inovasyon ağları içinde kümelenmelerini sağlarken, diğer taraftan bölgesel sistemin gücünü artırmak üzere işletmeler arası ilişkileri de kurma gibi karmaşık bir görevle karşı karşıyadır. Sanayi bölgeleri özellikle son yirmi yılda, akademik alanda üzerinde önemli tartışmaların yürütüldüğü bir konu olmuştur. Bu bağlamda, iş çevreleri arasındaki ağ yapılar, sanayi bölgelerinin KOBİ ler arasında kümelenmeleri oluşturma potansiyeli ve böylece işletmeler arası ağ yapıların verimlilik artışı yoluyla ekonomik büyümeyi sağlaması konularında çalışmalar yapıldığı görülmektedir. Konunun bugün gördüğü rağbet 1980 lerin başında, Piore ve Sabel in (1984) çalışmasıyla başlamıştır. Organizasyon yapılarıyla ilgili çalışmalar popülerleştikçe, sanayi bölgeleri KOBİ ler arasındaki sosyal işbölümünün bölgesel ekonomilerde nasıl gerçekleştiğinin çözümlenmesi için birer test alanı olmuştur. Ayrıca, yeni bakışaçıları genelde KOBİ lerin hızlı bir şekilde karar verip hareket edebilme kapasitelerine vurgu yaparak, bölgesel esnek imalat sistemlerinde KOBİ lere kilit bir rol biçmektedir. Bu yeni anlayışta temel prensip, eski tip rekabetçiliği tanımlayan ve standart bir malın ya da hizmetin üretimini artırarak genişleyen yerli piyasanın talebini karşılamak değildir. Bunun yerini alan yeni ekonomik organizasyon ilkesine göre KOBİ lere düşen görev, organizasyonel esnekliklerini artırarak; daha küçük iş paketleri ve kısaltılmış ürün çemberleriyle küresel piyasalara yenilikçi ve farklılaştırılmış ürünler sunmaktır. Buradan hareketle, sanayileşmiş ülkelerde KOBİ ler, güçlerini daha dar bir alanda etkili olabilmek ve teknolojik altyapılarını genişletmek için benzer alanlarda uzmanlaşmış işletmelerle uzun dönemli işbirlikleri geliştirmek için kullanmaya başlamışlardır. Bu bakışaçısıyla, yeni organizasyonel ilke yani ağ yapılar biçimindeki işletmeler arası ilişki, bugünün iş dünyasında sanayi bölgeleri, marka kiralama, bağlı ortaklık, stratejik ortaklık ve iş grubu (Powell, 1990; Powell ve Smith Doerr, 1994) gibi yeni düzenlemeler getirmektedir. Sanayi bölgeleri, büyük ölçekli işletmelerin ölçek ekonomilerinden yararlanmaları sonucu başarılarının mutlak olacağı şeklinde 15/285

16 özetlenebilecek modern kapitalizmin bilinen söyleminin önerdiği öngörüden önemli ölçüde farklı bir bakışaçısı dile getirmektedir. Yine son zamanlarda iktisat yazınında sanayi kümelerine yönelik artan ilginin arkasında hem bu tür oluşumlarda gözlemlenen dinamizmin ve yüksek performansın hem de bu oluşumların iktisadi gelişme, inovasyon ve işletmelerin rekabet gücü üzerinde yarattığı olumlu etkilerin önemli bir payı olduğu da belirtilmelidir. ABD de Silikon Vadisi, Güney Kaliforniya da elektronik sanayi, İtalya da Emilia Romana bölgesi ve İngiltere de Cambridge şehri etrafında bulunan bölge, bu tür coğrafi temelli kümelenmelere örnek gösterilebilir. Bu bölgelerde gerek büyüme hızı, gerekse yenilikçilik kapasitesi açısından, çok yüksek bir performans gözlemlenmektedir. Tabiatıyla, bu mekanlarda gözlemlenen başarılı performansın ardında yatan unsurlar ve işleyiş mekanizmaları ilgi odağı olmuştur. Bu unsurların saptanması, işleyişlerinin incelenmesi ve kavranması, başka ülkelerde benzer bir dinamizmi yakalamaya yönelik iktisat politikalarının tasarımına ve uygulanmasına rehberlik edecektir. Bu çalışmanın temel araştırma alt yapısını oluşturan ağ yapılar, insanlar, firmalar ve diğer kurumlar ile bunların arasındaki ekonomik ve toplumsal etkileşmenin yer aldığı yapılardır. İnternet, telekomünikasyon veya ulaşım ağyapıları gibi fiziksel ağlarla desteklenen ekonomik ve toplumsal ağyapılar ekonomik gelişme ve inovasyon için temel başarı koşullarından birisi olarak kabul edilmektedir. Bu kabulün arkasında, ağyapı ilişkileri sayesinde, kuruluşların kendi kaynaklarını tamamlayıcı enformasyon, bilgi ve finans kaynaklarına erişmeleri yatmaktadır. İnovasyon sisteminin değişik aktörleri arasında ilişki ve işbirliğini teşvik eden ağyapı, firmalar, araştırma kurumları ve toplumdaki inovasyon potansiyelini harekete geçirir. İnovasyon için yararlanılacak örtük bilginin iletimi için kişisel ilişkinin gerekmesi ve inovasyon işbirliğinin taraflar arasında güvene dayalı ilişkiler üzerine kurulması ağyapının sunduğu bağların işlevini açıklar. Öte yandan ağyapılar, aktörlerin, kaynakların ve faaliyetlerin bir arada toplandığı sistemlerdir (Şekil 1). Ağyapı ekonomisine göre, ağyapı, değişik ortaklar arasındaki uzun vadeli işbirliği ile tanımlanır. Bu ortaklar karşılıklı güven ve anlayışın egemen olduğu bir çevrede eşit düzeyli konumlara sahiptirler (Karlsson, C. and Westin, L., 1994). Bu bakımdan, ağyapıların doğuşu işlemlerin maliyet yönünden çok, tarafların stratejik çıkarlarına uygun teknolojik ve diğer tamamlayıcı öğelerin sinerjetik etkileriyle açıklanır (Freeman, C., 1991). 16/285

17 AKTÖRLER aktörler kaynakları kontrol eder AĞYAPI aktörler faaliyetleri yapar KAYNAKLAR faaliyetler kaynakları birbirine bağlar FAALİYETLER Şekil 1: Ağyapı Elemanları Başlıca ağyapı özellikleri aşağıdaki gibi sıralanabilir: Taraflar arasında güven, Uzun vadeli ufku olan ilişkiler, Değişik olanakların varlığı, hiyerarşi olmaması, Açıklık, dinamiklik ve esneklik, Bağımsız elemanların gönüllü işbirliği, İşbirliği sonucu ölçek ekonomilerinin sağlanması. İlişkilerin çabuk yön değiştirdiği pazar ile katı hiyerarşik düzen arasında konumlanan ağyapılar içinde inovasyon ağyapısı, enformasyon, bilgi ve kaynak değişimi sağlayan ve ortakları arasında karşılıklı öğrenmeyi destekleyerek inovasyonu kolaylayan özelliğiyle öne çıkar. Burada, müşteriler ile satıcıların üretim ve değer zinciri bağlamında oluşturdukları dikey ağyapı ile firmanın imalât, hizmet, araştırma gibi alanlardaki diğer kuruluşlarla (enformasyon ve teknoloji transfer kuruluşları, destek kurumları vb.) oluşturduğu yatay ağyapı bir birinden ayrılan iki önemli türdür. Yatay ağlardaki firmalar, daha esnek olan ağyapı bağları nedeniyle, ortaklarını daha kolay seçebilir, formel ve enformel ilişkilerini daha kolay düzenleyebilirler. Ağyapı içinde enformel enformasyon akışından, inovasyon faaliyetinin ortak projeler ile yürütüldüğü ve ürünlerin pazara sürüldüğü formel işbirliklerine kadar geniş bir faaliyet olanağı bulunur. Avrupa nın on bir bölgesinde yapılan araştırma sonuçlarına göre (Stenberg, R., 2000): 17/285

18 Bütün bölgelerde inovasyon ağyapılanması firma inovasyonu üzerinde önemli etki yapmaktadır. İşbirliğine giden firmalar gitmeyenlere göre ekonomik olarak daha başarılıdırlar. İşbirliği yapan ortaklar arasındaki mekânsal ortaklık satıcı müşteri ilişkilerinde daha az önemli olurken, firmalar ve araştırma kurumları arasındaki yatay ağyapılanmalarda daha önemli olmaktadır. Küçük firmalar, büyüklere kıyasla, yerel ve bölgesel işbirliğini tercih etmekte, yerel destek çevresine daha çok bağımlı olmakta ve araştırma kurumları ile daha az ilişki kurmaktadır. İşbirliğine dayalı yenilikçi faaliyetlerin dikkat çeken diğer yönleri arasında hizmet sektörünün inovasyon sürecinde giderek artan bir rol alması ve imalât firmaları ile bilgi yoğun hizmet firmaları arasında oluşan işbirlikleridir. Buna ek olarak, firmalar arası işbirliklerinin incelenen makine ve mobilya sektörlerinde bir ağırlık taşımasına karşın, yabancı firmaların, özellikle malzeme ve parça tedarikçilerinin ve özel müşterilerin ulusal inovasyon ağyapısı içindeki rollerinin giderek artmasıdır. İnovasyon ağyapılarının uluslararasılaşması ulusal ve yerel bağları zayıflatmadan gerçekleşebilmektedir. Firmalar, önemli yeni teknolojilerin geliştirilmesi için uluslararası stratejik teknolojik birliktelikler; AR GE ortaklıkları, araştırma firmaları vb. bir çok yöntemi kullanmaya başlamıştır. (Örneğin, Avrupa ve ABD firmaları arasındaki işbirlikleri özellikle biyoteknoloji ve enformasyon teknolojileri alanlarında yoğunlaşmaktadır). Ağyapıların, dikey ilişkilere gitmeden, firmalar arasında üst düzeyde iş bölümü yapılmasını sağlaması önemli bir olgudur. Aslî yetkinliklerini kullanarak az sayıda özel faaliyete yoğunlaşan ve kendisi için önemli diğer faaliyeti başkalarına bırakan firmaların bu şekilde ağyapı içinde uzmanlaşması, Firma düzeyinde esnek uzmanlaşmayı, Gereksinim duyulan ilişkiler için seçeneklerin çoğalmasını, Prodüktivite ve kalite artışını, Enformasyonun ve inovasyonun ağyapı içinde hızlı dolanmasını, Fırsatçı davranışlara meydan verilmemesini ve Çeşitliliğin desteklenmesini sağlayacaktır. 18/285

19 Buna ek olarak, yatay ağyapı ilişkileri sayesinde inovasyon için gereken AR GE kaynakları (Saxenian, A., 1994) ile fiziksel altyapı, işgücü vb. girdilerin ortak kullanımı gibi iki önemli ağyapı üstünlüğü de sağlanır. Literatürde, firmaları ağyapılara girmeye iten temel etkenler üç grupta toplanmaktadır (DeBresson, C., 1991). Birinci grupta, teknoloji ve pazardaki gelişmelerin yarattığı büyük belirsizlikler bulunmaktadır. Belirsizlikle daha iyi baş etmek isteyen firmalar, etkin bir araç olan ağyapı ilişkilerini kullanmaktadırlar. Teknolojik değişimin birçok tamamlayıcı gelişme ile birlikte ve bir sistem dahilinde evrilmesi ise, başka bir etkendir. Böylesi bir sistemin içinde meydana gelen köklü değişiklikler tek firma kapasitesini kolaylıkla aşabilmektedir. Üçüncü etken ise, teknolojik işbirliğinden beklenen pozitif toplam oyunu türü büyük kazanımlardır. Tek girişimcinin yenilikçiliği gibi, firmalar da teknik kaynaklarını bir araya getirerek giriştikleri yenilikçi işbirliğinden önemli rantlar sağlayabilirler. Firma faaliyetlerinin ölçek ve kapsamında meydana gelen iyileşme, maliyetlerin ve risklerin paylaşılması, öğrenmenin kolaylaşması, verim ve esneklik artışı gibi bir dizi yarara teknolojideki karmaşıklık da eklenmelidir. Geniş bir bilimsel ve ticari bilgi zenginliğini kullanan teknolojik gelişme için, değişik uzmanlık alanlarından gelen aktörlerin işbirliğine ihtiyaç vardır. Bu işbirliği, teknoloji kaynaklarının ve formlarının çokluğu nedeniyle ortaya çıkan karmaşıklığın daha etkin olarak indirgenmesine ve yönetimine yardım etmektedir. Ağyapı politikaları alanındaki araştırmaların yeni hız kazanmış olması nedeniyle, Ağyapı düzenlemelerini başka organizasyon çözümlerinden daha etkin kılan koşullar, Ağyapıların kurulması ve işletilmesine ait sorunlar, Ortaya çıkan bu sorunların çözümünde hangilerinde hükümet müdahalesinin etkin olacağı konularında henüz yeterli bir açıklık bulunmamaktadır. Bununla birlikte, hükümetler kendi organizasyon yeteneklerine bağlı olarak aşağıdaki ilginç politika uygulamaları geliştirmişledir (OECD, 2000): 19/285

20 Farkındalık yaratmak: Ağyapı doğasının ve yararlarının özellikle küçük kuruluşlar tarafından iyi bilinmesinin sağlanması. Ortakları bulmak: Değişik destek hizmetleri aracılığı ile firmaların ortak arayışlarına yardımcı olunması ve firma bilgilerine erişimlerinin sağlanması. Güven ve ortak bilgi tabanı sağlamak: Ortaklar bulunduktan sonra ağyapılanmanın karşındaki engellerin kaldırılarak karşılıklı anlayışın, güvenin ve bilgi paylaşımının sağlanması. Ağyapının organizasyonu: Ortaklar arasında paylaşılmış bir vizyon, strateji, yapı ve davranış hukukunun oluşması. Tamamlayıcı kaynakları sağlamak: Yeni ağyapının rekabetçiliğini desteklemek amacıyla, kritik bir teknolojiye, önemli bir pazara, insan kaynağına erişim vb. konulardaki sistemik tökezlemelerin giderilmesi. Bu bağlamda, finansman desteği, enformasyon ve iletişim teknolojisi desteği, firmalar arası organizasyonun yeniden yapılanması, ürün pazarlarının geliştirilmesi ve uluslararası pazarlara erişim önemli kaynaklar olarak gösterilmektedir. Bu bağlamda firmaların rekabetçiliklerini çağdaş ağyapı ortamında sürdürebilmeleri için gereken ağyapı yönetim yetenekleri arasında; ağyapı vizyonunun oluşturulması ve ağın stratejik yönetimi, firmanın ilişkiler portföyünün yönetimi ve firmanın çevresi ile ilişkilerinin yönetimi öne çıkmaktadır. Ağyapı destek programlarında, firmalara sunulan teşviklerin yanında, bir dış kolaylayıcı veya sistem tümleyicisi olarak hizmet sunan, ağyapı aracıları (network brokers) ile işbirliği fırsatlarını değerlendirip ağyapı aracılarına bildiren ağyapı çoğaltıcılarından (network multipliers) yararlanılmaktadır. Kümeler (clusters) ise firmaların, bilgi üreticilerinin (üniversiteler, araştırma enstitüleri, mühendislik hizmeti firmaları), köprü kuruluşların (kolaylayıcı aracılar, danışmanlık hizmeti sağlayıcıları) ve müşterilerin ticarî ve ticarî olmayan bağımlılıklar geliştirdiği ağyapılardır. Günümüzde küme tipi işbirliklerine gitmek günümüz firması için artık bir başarı etkeni olarak kabul edilmektedir. Alıcı satıcı ilişkileri, ortak teknolojiler, ortak alıcılar, ortak dağıtım kanalları veya ortak bilgi ve işgücü kaynaklarının bir arada tuttuğu kümelere üye olmak, artık, şirket rekabetçiliğinin yeni bileşeni sayılmaktadır.ekonomik performansı artıran, öğrenme için yeni fırsatlar yaratan, ölçek ve kapsam ekonomisi olanaklarını geliştiren, riskin ve AR GE maliyetlerinin paylaşımını ve nihayet esnekliği getiren küme etkisinin önemli bir sonucu da, olgun endüstrilerin (tekstil, çelik ve otomotiv) yeniden canlanmalarıdır (OECD, 1999). 20/285