GİRİŞ. Bu çalışmada TRT repertuvarında kayıtlı hüzzam biçimsel açılardan incelenmiştir.

Transkript

1 1 GİRİŞ Müziğin sanatsallıkla birlikte bilimsel boyutuyla da ele alınması, dinamik bir karaktere kavuşması, müziğimizin kendi içinde iyi değerlendirilmesi ve geliştirilmesiyle mümkün olacaktır. Öncelikle geçmişini ve kendi kültürünü çok iyi tanıyan, yeniliklere açık bestecilerin, müzikologların ve icracıların yetiştirilmesi hususunda gereken hassasiyet gösterilmeli, ancak bu şekilde müzikte özgün ve çağdaş bir ortamın yaratılabileceği unutulmamalıdır. Türk kültürü içinde müziğin gerçek karakterini ve değerini bulabilmesi için geleneksel Türk müziği olarak isimlendirdiğimiz sanat ve halk müziklerini iyi incelemek, araştırma yapmak, yapılan araştırmaları desteklemek, büyük bestecilerin ve halk sanatkarlarının eserlerini çeşitli analizlere tabi tutmak gerekir(sayan, 2003:7). Önemli konulardan bir diğeri, ülkenin resmi müzik kurumlarının da yukarıda belirtilen konularda büyük destek ve katkı sağlamaları gerekmektedir. Maalesef, halen TRT gibi çok önemli bir kurumda dahi nota arşivlerinde bir takım eksiklikler olmakla beraber, bu araştırma boyutunda verileri edinme konusunda bazı sıkıntılar yaşanmıştır. Bu çalışmada TRT repertuvarında kayıtlı hüzzam biçimsel açılardan incelenmiştir. sazs eri türsel ve Çalışmada öncelikle konuya ilişkin kavramsal temeller anlatılmış, Türk müziğinde türler ve biçimler, Türk müziğinde türlerin sınıflandırılması, Türk müziğinde biçimlerin sınıflandırılması, müzikal analiz, hüzzam makamı ise makam ve hüzzam makamının özellikleri başlıkları altında açıklanmıştır. Çalışmanın problemi; TRT repertuvarında kayıtlı hüzzam sazs erinin türsel ve biçimsel olarak incelendiğinde hangi sonuçlara ulaşılır? olarak belirlenmiştir. Ayrıca problemin çözümüne yardımcı olacak aşağıdaki alt problemler oluşturulmuştur:

2 2 1. Türk Müziği hangi alt türlere ayrılır? 2. Bir tür ve bir biçim olarak sazsemai nedir? 3. Türk Müziği nde biçimler nelerdir? 4. Türk Müziği nde biçimler nasıl sınıflandırılır? 5. Müziksel analiz nedir? 6. Hüzzam makamının özellikleri nelerdir? Amaç Araştırmada, belirlenen problem ve alt problemler doğrultusunda, TRT repertuvarında kayıtlı hüzzam sazs erinin türsel ve biçimsel açıdan incelenmesi ve Türk müziğinin gelişimine olumlu yönde katkılar sağlanması amaçlanmıştır. Önem Araştırma, ülkemizin önemli resmi kurumlarından olan, geleneksel Türk müziğine ait geniş bir nota arşivine sahip olan TRT nin, repertuvarında kayıtlı hüzzam sazs erinin türsel ve biçimsel olarak incelenerek Türk müziği ve besteciliğin gelişimini ortaya koyması bakımından önemlidir. Sınırlılıklar sınırlıdır. Çalışma, TRT repertuvarında kayıtlı ve ulaşılabilen hüzzam sazs eriyle Yöntem Araştırmada; İstanbul, Ankara ve İzmir illerindeki TRT nota arşivleri taranmış ve repertuvarlarında kayıtlı hüzzam sazs eri ile ilgili veriler elde edilmiştir. Çalışmada, veriler düzenlenirken yeterince açık ve anlaşılır olabilmesi için

3 3 besteci isimlerine göre alfabetik sıraya konulmuş ve her sazsemai ardından türsel ve biçimsel olarak incelenmiş ve yorumlanmıştır. Verilerin Toplanması toplanmıştır. Araştırmada kullanılan veriler, kaynak tarama ve görüşme yöntemiyle

4 4 BİRİNCİ BÖLÜM I. TÜRK MÜZİĞİ NDE TÜRLER VE BİÇİMLER A. TÜRK MÜZİĞİ NDE TÜRLERİN SINIFLANDIRILMASI Genel anlamıyla, ortak özelliklere sahip olguların her biri birer türdür. Örneğin; canlı bir türdür. Canlıların ortak özelliği ise, yaşam etkinliği göstermeleridir. Türler, temel türler ve alt türler olmak üzere ikiye ayrılırlar. Her alt tür, bir temel türe bağlıdır. Temel türleri ve bu türlerin alt türlerini oluşturan ortak öğeler vardır (Akdoğu, 1996:1-2). Müzik temel bir türdür. Aynı zamanda güzel sanatların da bir alt türüdür. Üretim özellikleri ve toplumsal beğeni nedeniyle oluşan müzik ayrımı, türü oluşturur. Bu ayrım sonucu oluşan türler, uluslararası müzik ve ulusal müzikler olmak üzere, iki alt türe ayrılırlar. Tüm dünya insanları içinde dinleyici bulan ve bu açıdan bakıldığında Türk, İngiliz, Alman, Kongo, Nijerya, Azerbaycan, Kanada, Fransız, Rus ve diğer ulusların ortak beğenileri nedeniyle dinlenen müzik uluslararası müziktir. Yalnızca o ulusun beğenisi içinde varolabilen müzikler ise, ulusal müziklerdir. Örneğin; Geleneksel Türk Müziği, Hint Müziği, Çin Müziği gibi. Ulusal ya da uluslararası ayrım sonucu ortaya çıkan bu türleri belirleyen öğeler ise; makam, ton, ritim, söz, çalgılar, seslendirme biçimleri (tavır), kullanılan perde ya da ses dizgeleri ile yaşam biçimidir (Akdoğu, 1996:2). Müziğin türünü belirleyen boyutlardan biri dünyasal ya da inançsal oluşu, bir başka deyişle üretiliş amacıdır. Müziğin türünü belirleyen boyutlardan bir diğeri de müziğin geleneksel ya da çağdaş öğelere bağımlı oluşudur. Bu öğeler dikkate alındığında, müzik türleri, geleneksel müzik ve çağdaş müzik olmak üzere iki alt türe ayrılır.

5 5 Günümüzde Türk müziği genel olarak biri geleneksel Türk müziği diğeri çağdaş Türk müziği olmak üzere, birbirini tamamlayan iki ana türde gerçekleşmekte ve yaşanmaktadır. Müziğin sözlü ya da çalgısal olması, üretilen müziğin konusu, amacı, seslendirildiği ortam, kullanılan dizgeler, çalgılar, ezgisel ve sözel anlayış, tek ya da çok sesli oluş da türü belirler. Bu açıdan bakıldığında, Türk müziği, aşağıda belirtilen alt türlere ayrılır. TÜRK MÜZİĞİ Geleneksel Türk Müziği (GTM) Çağdaş Türk Müziği (ÇTM) Dünyasal İnançsal Dünyasal İnançsal 1.Geleneksel Halk 1.Cami Müziği (CAM) 1. Çağdaş Sanat Çağdaş Tasavvufi Müziği (GHM) 2. Tasavvuf Müziği Müziği ( ÇSM) Sanat Müziği (ÇTSM) 2. Geleneksel Sanat a) Tasavvufi Sanat Müziği 2. Çağdaş Askeri Müziği (GSM) b) Tasavvufi Halk Müziği Müzik/Bando Müziği (BAM) 3. Geleneksel Askeri 3. Yığın Müziği Müzik/Mehter Müziği (MEM) 4. Eğlence Müziği (EĞM) a) Pop b) Caz 1. Geleneksel Sanat Müziği nin Öğeleri Araştırmanın ana konusunu oluşturan GSM, dünyasal bir tür olup, makamsaldır. Bu türü belirleyen öğeleri aşağıdaki gibi sıralayabiliriz: 1.Dizgesel Öğeler: On yedili perde dizgesini kullanmaktadır. çalgılardır. 2.Çalgısal Öğeler: Tanbur, ney, kemençe, ud, kanun, def, daire, belli başlı

6 6 3.Ezgisel Öğeler: Ezgiler bezekli ve ezgiyi oluşturan motif, cümlecik ve cümleler usul vuruşlarına sıkı sıkıya bağımlıdır. Bunun yanında, ikili aralıklar yoğun olarak kullanılmıştır. Yine yoğun olarak kullanılan kalıp motiflerin yanında, ezgisel akışın tümüyle makam seyrine bağımlı olması, türü belirleyen ezgisel öğelerin en önemlisidir. 4. Ritimsel Öğeler: 124 zamanlı ölçülere kadar kullanılmış ölçüler içinde; kuvvetli, zayıf, yarı kuvvetli vuruşların değişik şekillerde ardı ardına sıralanmasıyla oluşturulan usuller, geleneksel sanat müziğinin en önemli bir diğer öğesidir. Daha önce de belirtildiği gibi, ezgiyi oluşturan motif, cümlecik hatta bazen bölmeler, mutlak surette bu usul vuruşlarına uygun olarak oluşturulur. 5. Sözel Öğeler: Daha çok divan edebiyatındaki türler yanında, halk edebiyatındaki türler de, az da olsa kullanılmıştır. Sözlerin konusu; kadın, aşk, şarap üçgeninin dışına ender olarak çıkar. 6. İcrasal Öğeler: Seslendirme sırasında sürekli olarak yapılan glissando, tril ve çarpma, bu türü belirleyen seslendirme öğeleridir. Bunun yanında, notaya bağımlı olmama, bir başka deyişle, notayı bir taslak olarak kabul etme ve bunun sonucu, seslendirme sırasında kişisel beğeniye göre yapılan glissando, tril ve çarpmalar dışında, uzun süreli seslerde, yine kişisel beğeniye bağlı olarak yapılan, süreyi daha küçük bölmelere bölme sonucu oluşan tavır, geleneksel sanat müziğinin icrasal öğelerinin bir diğer bölümünü oluşturur. 7. Biçimsel Öğeler: Hemen hemen tüm biçimlerin kullanılmasına karşın, biçim, dolayısıyla bölüm anlayışından çok, bölme anlayışı esas alınmıştır. Örneğin; hane-teslim, terennüm, zemin-nakarat, meyan-nakarat bölmeleri gibi. Geleneksel sanat müziğinin öğelerine kısaca değindikten sonra bu çalışmanın ana konusunu oluşturan ve geleneksel sanat müziğinin alt türlerinden biri olan sazsemai yi açıklamak yerinde olacaktır.

7 7 2. Tür Olarak Sazsemai Geleneksel fasıl anlayışı içinde yüzyıllardan bu yana devam edegelen özgünlüğünün yanında aynı zamanda besteciye sınırsız makam ve ritim geçkileri olanağı sağlayan çalgısal bir türdür. Türün en önemli öğesi aksak semai usulünün on sekizlik şekli içinde bestelenmiş olmasıdır. Eskiden altı sekizlik ya da altı dörtlük olan çalgısal eserlere de sazsemai denilmiştir. Örneğin; Hasip Dede nin nihavend sazsemaisi gibi. Daha çok ayin-i şeriflerin sonunda seslendirilen bu sazs erin altı dörtlük oluş nedenleri mevlevihanelerde, ayin sırasında yapılan semada semazenlerin uyum içinde dans edebilmelerini sağlamaktan başka bir şey değildir. Günümüzde dört hane ve teslim anlayışı içinde bestelenirler. Teslim, mutlak surette ilgili makam ile bestelenir. Bunun yanında dördüncü hanede usul geçkisi yapılması gelenek olmuştur. Geleneksel sazsemai biçimi içinde bestelendiği gibi diğer biçimlerden biriyle de bestelenebilirler. Geleneksel ezgi anlayışı içinde ve fasılların sonunda seslendirilmek üzere yazılan sazs erine fasıl sazsemai, dinleti amacıyla bestelenmişlere de konser sazsemai denilir. Sazsemai, geleneksel sanat müziğinin bir alt türü olarak karşımıza çıktığı gibi, aynı zamanda özel bir biçim olarak da kabul edilmektedir. Daha önce de anlatıldığı gibi sazsemai özel bir biçim olan sazsemai biçiminde bestelendiği gibi, Türk müziğinde kullanılan diğer biçimlerde de bestelenebilir. Bu nedenle öncelikle biçim, sonrasında Türk müziğinde kullanılan biçimlere kısaca değinmek yerinde olacaktır.

8 8 B. TÜRK MÜZİĞİ NDE BİÇİMLER Türkçe sözlükteki anlamıyla biçim, bir nesnenin dış çizgileri bakımından niteliği, dıştan görünüşü, şekil. Sanat ve edebiyat eserlerinde dış görünüş, form gibi anlamlara sahiptir. Biçimle ilgili yapılan tanımlardan bir diğeri, bir eserin kurgusal bütünlüğünü sağlamak amacıyla eseri oluşturan cümlelerin ve bölümlerin sırasal ve sanatsal düzenlenmesi biçimi oluşturur. Her eserin mutlak surette bir biçimi vardır. Bir müzik eserinin biçimini belirlerken öncelikle biçimi belirleyen öğelere hakim olmak kaçınılmazdır. Motif, cümlecik, cümle, dönem ve bölüm biçimin en temel öğeleridir. Motif; anlam bütünlüğü taşıyan ve ritmik özelliği olan en küçük birimdir. Müzikte gelişmeye en elverişli, en küçük bir fikir, en küçük bir form öğesi ve yapıtı oluşturmaya elverişli en temel taştır. Cümlecik; Ezgisel gidiş sırasında çok ender de olsa makamın durak veya güçlü seslerinden birinde, ama, genellikle ilgili makamın durak ve güçlü seslerinin dışında bir ses üzerinde soluklanışı sonucu oluşan ezgisel kalışa cümlecik denir. Cümlecik, bir motif olabileceği gibi, birden fazla motiften de oluşabilir. Makamın durak veya güçlü seslerinin dışında kalan bir cümlecik, gerilim ve soru oluşturur. Bu tür cümleciğe soru cümleciği denilir. Soru cümleciği bitiş etkisi oluşturmaz. Makamın güçlü ya da durak sesinde biten cümlecik ise daha çok soru cümleciğinden sonra gelir ve soru cümleciğinin yarattığı gerilim etkisini ortadan kaldırarak, çözülüm oluşturur. Bu tür cümleciğe de yanıt cümleciği denir. Yanıt cümlecikleri seslendirildiğinde bitiş etkisi oluşturur. Cümle; Birbirlerini tamamlayan en az iki cümleciğin birleşmesi cümleyi oluşturur. Cümlenin seslendirilişi sonucu mutlaka bitiş etkisi oluşur. Bu bitiş etkisi

9 9 bazen tam bir son bazen de devam edilse de olur, devam edilmese de olur etkisi oluşturur. Oluşturduğu bitiş etkisi dikkate alındığında, cümle, tam kararlı cümle ve yarım kararlı cümle olmak üzere ikiye ayrılır. Bu ayrımı oluşturan temel öğe ise cümlenin durak ya da güçlü sesinde bitmiş olmasıdır. Makamın güçlü sesinde biten cümlelere yarım kararlı cümle, makamın durak sesinde biten cümlelere de tam kararlı cümle denilmektedir. Dönem; birbiriyle mutlak surette ilgili ve birbirlerini tamamlayan en az iki cümlenin oluşturduğu ezgisel bütüne denilir. Dönemi oluşturan cümlelerden ilkine öncül sonuncusuna da soncul denir. Öncül cümleler genel olarak yarım kararlı, soncul cümle ise tam kararlı olur. Dolayısıyla dönem, genellikle makamın durak sesinde biter. Ender de olsa makamın güçlü sesin de biten dönem vardır. Bölüm; Gerek ritmik gerek makamsal olarak yarattığı etki nedeniyle birbirlerinden ayrılan ezgisel bütünler bölüm olarak adlandırılır. Bölüm bir ya da daha fazla dönemden oluşabileceği gibi bazen bir cümle bölüm özelliği gösterebilir. Eser içinde var olan bölüm değişikliğini bir önceki bölüme göre ortaya çıkan ve o bölümü bize unutturan ritmik ve makamsal başkalaşım sonucu anlarız. Bir başka deyişle eser içinde yeni bir bölümün başladığının temel göstergesi, ritmik ve makamsal değişimin süreklilik gösterdiği yeni bir ezgisel ya da ritmsel boyutun içine girilmiş olmasıdır. Biçimin temel öğeleri olan bölümler, dönemler, dönemi oluşturan cümleler, bazen köprü adını verdiğimiz bir ses, motif, ya da bağımsız bir cümlecik veya cümle ile birbirlerine bağlanabilirler. Köprülerin temel özellikleri bağımsız oluşlarıdır. Bir başka deyişle köprüler birbirlerine bağladığı cümle, dönem ya da bölümlerin organik yapılarının dışındadırlar. Bir eserin biçiminin saptanabilmesi için, eserin bölümlerinin, bölüm yoksa cümlelerinin öncelikli olarak saptanması gerekir. Bunun içinde eser baştan sona seslendirilir ve incelenir.

10 10 İnceleme sırasında, eserin biçimini basit olarak anlatabilmek ve aynı basitlikte yazabilmek, anlatımımızı ya da biçime ilişkin yazılı saptamamızı başkalarının kolayca anlayabilmesi için temel koşuldur. Bu koşulu gerçekleştirebilmek için cümlecik, cümle, dönem, bölüm ve köprü adlarıyla andığımız biçimsel öğeleri bazı kısaltmalarla belirtiriz. Cümle; a,b,c gibi küçük harflerle belirtilir. Eğer eser içinde cümlenin benzeri kullanılmışsa a',b',c' şeklinde harflendirilir. Cümlecik; endirilir. Köprü; k harfi ile belirtilir. Aynı köprünün benzerleri k¹,k² olarak yazılır. Bölüm; A,B,C gibi büyük harflerle belirtilir. Aynı bölümün benzeri ise A',B',C' şeklinde yazılır. 1.Türk Müziğinde Biçimlerin Sınıflandırılması Tek Cümlecikli Biçim Bu biçim içinde ezgilendirilmiş bir eser biçimin adında da anlaşılabileceği gibi tek cümlecikten oluşur. Böyle bir eseri seslendirilmesi sonucu tam bir bitiş etkisi oluşmaz. Tek Cümleli Biçim Bu biçim içinde bestelenmiş bir eser, bir cümleden, bazen de bir söylemden oluşur. Böyle bir eserin seslendirilmesi sonucu tam bitiş etkisi oluşur. Bir Bölümlü Biçim Tek dönemden oluşan biçim olup, dönemi birbirine bağlayan cümlelerden ilki ya da ilkleri yani öncüller genel olarak yarım kararlı, bazen de tam kararlı olabilirler. En az iki bölümden oluşan bir bölümlü biçimde, biçim kurgusu A(a+b ) şeklindedir.

11 11 Bir bölümlü biçimlerden daha büyük biçimlerin yani birden fazla bölümlü biçimlerin adlandırılmasında temel bir mantık vardır. Söz konusu mantıkla birden fazla bölümü içeren eserlerin biçimleri, aşağıdaki şekilde sınıflandırılır. 1) Sırasal Biçimler: Bu biçim şeklinde bölümler ardarda seslendirilerek, eser bitirilir. Örneğin, ABC gibi. 2) Kavuştaklı Biçimler: Bu biçim şeklinde ise her bölümün seslendirilmesinden sonra aynı bölüm yinelenir. Örneğin; ABCB ya da ABACAD gibi. 3) Dönüşümlü Biçimler: Bu biçim şeklinde de, tüm bölümler ardarda sıralandıktan sonra en baştaki bölüm, ya aynen ya da benzer veya özet olarak tekrarlanır. Yukarıda belirtilen biçim sınıflandırılmalarından iki veya ikiden fazla bölümden oluşan biçimler sırasıyla şu şekildedir. 1.İki Bölümlü Biçimler; a. İki bölümlü sırasal biçim: Bu biçim içerisinde ezgilendirilmiş bir eserde, iki bölüm ardarda seslendirilir. Bölümün biri tek cümleden de oluşabilir. Bu biçim kurgusu,ab, xb, yada Ax şeklinde olabilir. b. Şarkı biçimi: İki bölümlü sırasal biçim içerisinde, şayet, her bölümün son cümlesi ya da cümleleri aynı ise, biçimin bu şekline şarkı biçimi denilir. Biçimin kurgusu A(a+b)+B(c+b) şeklindedir. c. İki bölümlü dönüşümlü biçim: Bu biçimde iki bölüm ardarda seslendirildikten sonra, birinci bölüm yani a bölümü ya aynen ya da bu bölümün benzeri ve ya özeti sonda birkere daha yinelenir. Biçim kurgusu, ABA, ya da ABA' veya xbx(x'), ya da AxA şeklinde olabilir.

12 12 2. Üç Bölümlü Biçimler; a. Üç bölümlü sırasal biçim: Üç bölümün ardarda seslendirildiği biçimdir. Biçimin kurgusu ABC, xbc, AxC ya da ABx şeklinde olabilir. b.üç bölümlü kavuştaklı biçim: Her bölümden sonra bölümün tekrar edildiği biçimdir.abab,abac, xbcb, AxCx, ABxB, xbxc, AxAC,ABAx şekillerinde olabilir. c.üç bölümlü dönüşümlü biçim: Bu biçimi içeren eserlerde, üç bölüm ardarda seslendirildikten sonra, ilk bölüm ya aynen, ya benzer ya da özet olarak sonda yinelenir. Biçimin kurgusu ABCA(A'), xbcx(x'), AbcA, AbxA(A'), ABxA(A'), şeklinde olabilir. 3. Dört Bölümlü Biçimler; a. Dört bölümlü sırasal biçimler: Bu biçimi içeren eserlerde dört bölüm ardarda seslendirildikten sonra eser biter. Biçimin kurgusu ABCD, xbcd, AxCD, ABxD, ABCx şeklindedir. b. Peşrev biçimi: Dört bölümlü sırasal biçimde bestelenmiş bir eserde şayet her bölümün sonculu ya da son iki veya üç cümlesi aynı ise, bu biçime peşrev biçimi denilir. Biçimin kurgusu A(a+ x)+b(b+ x)+c(c+ x)+d(d x) şeklindedir. c. Dört bölümlü kavuştaklı biçim: Bu biçimi içeren eserlerde birinci, ya da ikinci bölüm veya bu bölümlerin özeti her bölümden sonra yinelenir. ABCBDB, ABACAD, ABA'CA'D, ABCB'DB', şeklindedir. Bölümlerden biri tek cümleden oluşabilir. d. Dört bölümlü dönüşümlü biçim: Bu biçimi içeren eserlerde, dört bölüm ardarda işitildikten sonra, ilk bölüm ya aynen, ya da özet veya benzer olarak yinelenir. Biçimin kurgusu ABCDA(A') şeklindedir.

13 13 e. Sazsemai biçimi: Dört bölümlü dönüşümlü biçimin kurgusu A(a+ x)+b(b+ x)+c(c+ x)+d(d+ )A'(x) şeklinde ise biçime sazsemai biçimi denir. Kolayca anlaşılacağı biçimde, D bölümü dışında diğer bölümlerin sonculu ya da son cümleleri ile A' nü oluşturan cümle veya cümleler aynıdır. 4. Beş Bölümlü Biçimler; a. Beş bölümlü sırasal biçim: Birbiri ardı sıra duyurulan beş bölümden oluşur. Biçimin kurgusu ABCDE şeklindedir. Bölümlerden herhangi biri tek cümle olabilir. b. Beş bölümlü kavuştaklı biçim: Bu biçimde her bölümden sonra ilk yada ikinci bölüm ya aynen ya da özet veya benzer olarak yinelenir. Biçimin kurgusu ABCBDBEB, veya ABACADAE şeklindedir. c. Beş bölümlü dönüşümlü biçim: Bu biçimi içeren eserlerde de bölümler ardarda seslendirildikten sonra, ilk bölüm, ya aynen ya da özet veya benzer olarak yinelenir. Biçimin kurgusu ABCDEA(A') şeklindedir. Özgür Biçimler; Belirli bir kurgusu olmayan biçimler olup, bu biçimlerde, bölümler arasında eseri biçimsel olarak bütünlüğe kavuşturacak ilgiler, mutlaka bulunmalıdır. Bu ana kadar anlattığımız biçimlerin dışında kalan, ayrıca beş bölümden fazla bölümü içeren eserler, özgür biçim içinde yaratılmış kabul edilirler. Katlı Biçimler İki ya da üç bölümlü biçimlere yeni bölümler eklenip, tekrar ilk biçime dönülmesi ile oluşan biçimlerdir. En çok (ABA)+(CD)+(ABA) ve (AB)+(CDC)+(AB) şekli kullanılmıştır.

14 14 Böylece Türk Müziği nde kullanılan biçimleri açıkladıktan sonra, araştırmada kullanılan, eser inceleme yani analiz ve analizde yöntemler hakkında bilgi vermenin gerekli olacağı düşünülmektedir. C. MÜZİKSEL ANALİZ Müziksel analiz, bir müzik eserini kendisini oluşturan öğelere ayırarak o öğeleri tek tek ele alıp incelemek böylece o eserin daha iyi anlaşılabilmesini sağlamaktır. Dolayısıyla, müziksel analizin konusu içine müzik eserini oluşturan ses, motif, ezgi, ritm olguları ve bunların değişimlerinin incelenmesi yanında cümlecik, cümle ve bölümlerin oluşumlarının incelenmesi, kısacası, biçimin incelenmesi girer. Bir müzik eserinin analizinde var olan yöntemi şu şekilde açıklayabiliriz. Müzik analizi genel ve özel saptamalar olarak iki şekilde gerçekleştirilir: Genel Saptamalar 1. Önce eserin bestecisi, makamı, usulü ya da sözlü bir eser ise sözlerin türü, biçimi, yazarı ve eserin türü saptanır. 2. Eserin bölmeleri saptanır. Çalgısal bölme, sözel bölme, terennüm bölmesi, hane teslim bölmeleri gibi. 3. Varsa eserin diğer baskıları (edisyonları) saptanır. Daha sonra eserin değişik edisyonlarca basılı notaları karşılaştırılarak, varsa mevcut farklılıkları saptanır. 4. Eserin en eski tarihli basılmış notası özel saptamalar için ele alınır. Özel Saptamalar A. Makamsal Anlayışa İlişkin Saptamalar

15 15 1. Eserin makamının geleneksel seyir anlayışına uygun olup olmadığı saptanır. 2. Ezgilerin geleneksel olup olmadığı saptanır. 3. Kalıp motiflerin var olup olmadığı, varsa kullanım sıklığı saptanır. 4. Ezgilerin, başka bestecilerin ya da aynı bestecinin başka eserleri ile benzerlik taşıyıp taşımadığı saptanır. 5. Motif ve ezgi geliştirimine ve değiştirimine ilişkin yöntemlerin kullanılıp kullanılmadığı, kullanılmışsa, bilinçli ve yerinde kullanılıp kullanılmadığı saptanır. 6. Eserde geçki, çeşni ve renk unsurlarının var olup olmadığı varsa bilinçli ve yerinde yapılıp yapılmadığı saptanır. 7. Oturtum var ise, hangi çalgıların nerede görevlendirildiği ve seslendirme sırasında oluşan tınılar dikkate alınarak, oturtumun sağlıklı olup olmadığı saptanır. 8. Çok sesli ise bu ana kadar yapılan saptamaların yanında, uygu anlayışı da saptanır. B. Usul Anlayışına İlişkin Saptamalar 1. Usulün geleneksel vuruşlarıyla kullanılıp kullanılmadığı saptanır. 2. Ezginin usule bağımlı olup olmadığı saptanır. 3. Kullanılan düzümlerin tek düze ya da değişken olup olmadığı saptanır. C. Sözel Bir Eser ise Sözlere İlişkin Saptamalar 1. Sözlerin türü saptanır. Koşma, gazel gibi. 2. Sözlerin biçimi saptanır. Kafiye düzeni yanında beyit, kıta, hece, aruz ya da serbest vezinle yazılışı gibi.

16 16 3. Sözlerin içeriğine uygun ezgilendirilme yapılıp yapılmadığı saptanır. 4. Prozodik anlayışın düzeni saptanır. D. Biçime İlişkin Saptamalar 1. Eserin ait olduğu türün özelliklerini gösterip göstermediği saptanır. 2. Eserde tür geçkisi ya da tür çeşnisi olup olmadığı saptanır. E. Estetik Güzellik ve Sanatsallıkla İlgili Saptamalar 1. Eserde bıkkınlık ve monotonluk oluşturan öğelerin bulunup bulunmadığı saptanır. 2. Eserde, estetik güzelliği ve sanatsallığı oluşturan öğelerin bulunup bulunmadığı saptanır. Tüm bu incelemelerin sonunda eserin yorumlanmasına geçilir. Genel anlamıyla yorum anlaşılması güç ya da tartışmalı bir olgunun açıklamasını yapmaktır. Yorum; kişisel bir düşüncenin sonucu oluşmasına karşın, mutlaka neden-sonuç ilişkisine dayandırılmalıdır. Neden-sonuç ilişkisiyle ilgili tüm bulgular ise, analiz sonucu elde edilen bulgulardır.

17 17 İKİNCİ BÖLÜM II. MAKAM KAVRAMI VE HÜZZAM MAKAMININ AÇIKLANMASI A. MAKAM Tür, biçim, analiz ve yorum konusu açıklandıktan sonra yine de bazı kavramların, derinlik kazandırması bakımından açıklanması gerekmektedir. Bu kavramlar ton, dizi, dizge, makam kavramlarıdır. Ton; insan veya çalgı sesinin yükseklik veya alçaklık derecesi, ses titreşimlerinin yükseklip alçalması( TDK, 1988:1481). Dizi; özel kuralları ve bir müzik sisteminde temel olan belirli perdelerdeki notaların sıralanması. Mod, gam ve makamlar dizilerden oluşmuştur(say, 1985:446). Dizge; bir bütün oluşturacak biçimde karşılıklı olarak birbirine bağlı öğelerin bütünü manzume, sistem (TDK,1988:387). Makam; bir dizide durak ve güçlü arasındaki ilişkiyi belirtecek şekilde nağmeler meydana getirerek gezinmektir. Makamın en önemli perdeleri güçlü ve durak perdeleridir (Özkan, 1990: 93). Makam; Türk müziğinde, belirli aralıklarla birbirine uyan mülayim seslerden kurulu bir gam içerisinde özel bir seyir kuralı olan müzik cümlelerinin meydana getirdiği çeşniye denir. Bu tarifi uygulayacak olursak belli başlı noktalar göze çarpar:1) Önce aralıkları belirli ve yumuşak seslerden meydana gelmiş bir gam vardır. Buradan her makamın, gam içerisindeki perdelerin uygun olan birisinden terennüme başlayıp ıskalanın birinci sesinde karar vereceği şartını da bulabiliriz. 2) Her makamın kendine göre bir seyri vardır; aynı gam içinde kalmakla birlikte hangi sesleri ne şekilde kullanacağını bilmek gerekir. Makamın seyri dikkate alınmadıkça gam içinde kalınsa bile o makam meydana gelmiş olmaz. 3) Her makam kendi seyrine uygun perdeleri

18 18 kullanarak yine kendine mahsus bir çeşni meydana getirir; bu nokta makamın doğabilmesi bakımından çok önemlidir( Karadeniz, 1979: 64). Dizide seslerin durakla ve güçlü ile münasebetlerinden doğan hususiyete makam denilir. Şu halde makam bir durakla bir güçlünün etrafında bunlara bağlı olarak toplanmış seslerin umumi durumudur. Dizi makamın çatısını gösterir. Dizilerde pesten tize doğru yürüyüş çıkıcı hareket, tizden pese doğru yürüyüş inici hareket tir. Bazı Makamların hareketi çıkıcı, bazılarının ki inici, bazılarınınki de hem inici hem çıkıcıdır (Arel, 1991: 32). Gelenekte ve günümüzde Türk müziği makamlarının uygulanışı incelendiğinde; geçmişten günümüze bir takım değişikliklerin meydana geldiği görülmektedir. Sözgelimi; geleneksel Türk müziğinde 500 den biraz fazla makam adı telaffuz edilmekle birlikte, günümüzde bu makamların yalnızca kadarı kullanılmaktadır ( Gürtunca, 1998:4). Geçmişten günümüze kadar kullanılan makamlardan hüzzam makamı araştırmanın konusunu oluşturmuştur. B. HÜZZAM MAKAMININ ÖZELLİKLERİ a) Durağı: segah perdesidir. b) Seyri: inici-çıkıcıdır. c) Dizisi: hüzzam makamı dizisi, günümüze kadar yerinde hüzzam beşlisine eviçte hicaz dörtlüsünün eklenmesinden meydana gelmiştir olarak tarif edilmiştir. Bu tarifeye göre olan dizi;

19 19 Ayrıca, güçlü neva perdesi üzerindeki hicaz dörtlüsünün, hümayun dizisi halinde uzamasından, gerdaniye perdesi üzerinde bir buselik beşlisinin meydana geldiği, dolayısıyla tiz bölgenin değişik iki çeşniye sahip olduğu söylenmiş, bu durum makamın mürekkeb oluşunun sebeplerinden biri olarak gösterilmiştir. d) Güçlüsü: yapılır. e) Asma Karar Perdeleri: Makamı meydana getiren hemen, hemen bütün çeşnilerin bulundukları perdeler asma karar perdeleridir. Bu perdeler, üzerinde bulunan çeşnilerle asma kararlar yapılır. Buna göre tizden pese doğru: gerdaniye perdesinde buselik çeşniyle, eviç perdesinde hicaz ve segah çeşni ile dik hisar perdesinde nikriz çeşniyle, neva perdesinde uşşak çeşniyle,(neva perdesinde hicazlı kalınırsa,bu güçlüde yarım karardır) asma kararlar yapılabilir. Bunlardan başka, rast perdesine rast çeşni ile düşülebilir ki, bu asma kararla basit suzinak dizi meydana gelir. Dügah perdesinde de uşşak çeşni ile asma karar yapılır ki, bu da karciğar dizisinin meydana gelmesine yol açar. Segah perdesinde tam ve eksik segah beşlisiyle segah çeşnili ve yine segah perdesinde tam ve eksik ferahnak beşlisi ile ferahnaklı asma kararlar yapılabilir. Fakat unutulmamalıdır ki tam karar segah perdesinde mutlaka hüzzam beşlisi ile yapılacaktır. Eviç ve hisar perdelerinde de çeşnisiz kalınabilir. f) Donanım: si için koma bemolü, mi için bakiye bemolü, fa için bakiye diyezi donanıma yazılabilir. Gerekli diğer değişiklikler eser içinde gösterilir. g) Perdelerin T.M.deki adı: Pesten tize doğru: Segah,çargah, neva, hisar veya dik hisar veya hüseyni, eviç veya acem, gerdaniye, sünbüle veya muhayyer, (si için) yine sünbüle ve tiz segah, tiz çargah ve tiz nevadır

20 20 h) Yeden i: 2. aralıktaki bakiye diyezli la kürdi perdesidir. ı) Genişlemesi: Hüzzam makamı bir bakıma basit suzinak makamının üçüncü derecesinde karar etmesidir. Bu bakımdan basit suz nak makamına bağlıdır. Dolayısıyla rast perdesine rast beşlisi ile düşülebilir. Bu suretle yerinde bir basit suz nak dizisi meydana gelir. Dügah perdesinde Uşşak dörtlüsü bulunduğuna göre bu perdede de karciğar makamı dizisi meydana gelir, bu üç makamın dizileri iç içedir. Seyir esnasında segah perdesinde asma karar yapılacağı zaman karar duygusunu kuvvetlendirmek için, bakiye diyezli la kürdi perdesi yeden olarak kullanılır. Bu perde kullanılarak ırak perdesine düşülürse, bu bazen eviç perdesinde kullanılan hicaz çeşninin alt simetriği olan ırak perdesinde hicaz dörtlüsüdür. Eğer bu şekilde ırak perdesine kadar düşülmeyip, rast perdesinde kalınırsa, bu da hicaz çeşnin 2. derece üzerinde asma kararı demektir. Irak perdesine hicaz dörtlüsüyle düşülürse, Hüzzamı cedid makamı meydana gelmiş olur. Hüzzam makamı, yapısı ve gereği tiz taraftan zaten, kendiliğinden genişlemiştir. i) Seyir: Bazen güçlüden bazen de durak perdesinden, daha doğrusu hüzzam beşlisinin seslerinden seyre başlanır. Makamı meydana getiren bütün çeşni ve dizilerde karışık gezinilip, güçlü neva perdesinde hicaz çeşni ile yarım karar yapılır. Bu arada gerekli yerlerde gereken asma kararlarda gösterilir. Nihayet yine karışık gezinilip segah perdesinde mutlaka hüzzam beşlisi ile yedenli tam karar yapılır (Özkan,1990: ).

21 21 III. TRT REPERTUVARINDA KAYITLI HÜZZAM SAZSEMAİLERİNİN TÜRSEL VE BİÇİMSEL İNCELENMESİ Bu bölümde TRT repertuvarında kayıtlı olan hüzzam sazs eri, türsel ve biçimsel olarak incelenmiştir. A.TRT REPERTUVARINDA KAYITLI HÜZZAM SAZSEMAİLERİNİN BESTECİLERİN İSİMLERİNE GÖRE ALFABETİK SIRAYA KONARAK TÜRSEL VE BİÇİMSEL İNCELENMESİ Eserler bestecilerinin yaşadıkları dönem göz önünde bulundurularak incelenmek istense de bazı bestecilerin doğum ve ölüm tarihlerine ulaşılamamıştır. Ancak incelemeler yapılırken dönemleri bilinen bestecilerin eserleri bu dönemler göz önünde bulundurularak besteci isimlerine göre alfabetik sıra ile incelenmiştir.

22 22

23 23 Biçim: A(a+b+c+d+e+f)+B(g+h+ı)+C(i+j+l)+D( :m: + :n: + :o: + :ö: ) son A(a+b+c+x)+B(g+h+ı+x)+C(i+j+ı+x)+D(m+n+o+ö)+ A'(x) 1.Abdulbaki GÖKÇEN Sazsemai biçiminde bestelenen eser, kısa süreli sesler kalıp motiflerin yanı sıra farklı düzümlerle de görülmektedir. Bu farklı tartımlar cümle yapılarında az da olsa ifade eksikliklerine sebep olmuştur. Birinci hane ve teslim hüzzam makamı seyrine uygun olarak bestelenmiştir. İkinci hane ise nişabur çeşni ile renklilik gösterememiş, üçüncü hanede yapılan rast geçki ile başlamış ardından eviçte hicaz ile keyifli bir duyum yaratmıştır. Dördüncü hane ise bestecinin dostu olan Mahmut BİLKİ tarafından bestelenmiş olduğu notada belirtilmiştir. Bu nedenle diğer haneler ile farklılık gösteren devri revan usulü ile uzun soluklu bir bölüm oluşturulmuştur. Genel yapısı ile eser farklı tartımlar ile bol sekilemeli bir şekilde oluşturulmuştur.

24 24

25 25 Biçim:A(a+b+c+ :d+e: )+B(f+g+h)+C(ı+i+j)+D( :l: + :m: + :n: + :o: + :ö: ) son A(a+b+c+x)+B(g+h+ı+x)+C(i+j+ı+x)+D(m+n+o+ö)+A'(x) 2. Aydın ORAN Hüzzam makamı seyrine uygun olarak bestelenen eser, kullanılan kısa süreli tartımlar geniş bir dizide, içerisinde kalıp motiflerin yanında farklı düzümlerin de bulunduğu, sağlıklı ve dengeli biçimde anlam bütünlüğü ile sazsemai biçiminde yapılandırılmıştır. Birinci hane ve teslim hüzzam makamı seyrine uygun olarak bestelenmiş, ikinci hanede neva perdesinde uşşak geçki ile süsülenerek yine nevada hicaz çeşni teslime bağlanmıştır.

26 26 Üçüncü hane, hüzzam makamı dizisi içinde eviçte segah ile başlanarak dizideki asma kalışlar, sekilemeler yolu ile oluşan ezgiler sonucu diğer hanelere göre daha basit yapıda bir bölüm olarak bestelenmiştir. Dördüncü hane devri turan usulü ile bestelenmiş, usulün canlı yapısı kullanılmak istense de sekilemelerden ve aynı tartımlardan oluşan cümlelerin sürekli tekrarı bu canlılığı monoton hale getirmiştir. Bölümün başa dönerek bir kısmının yine tekrar edilmesi bu monotonluğu ikiye katlayarak hane sıkıcı hale gelmiştir. Hanede gerçekleştirilen yerinde segah hüseyni aşiranda nikriz, segahta evcara dizilerinin kullanımı ezgizel yapıyı farklı kılsa da ritm yapısını monotonluktan kurtaramamıştır. Eser genel yapısına bakıldığında kullanılan dizinin genişliği, motifler, tartımlar, aralıklar, arpej ve sekilemeler motif daraltma ve geliştirme yöntemleri içermesi bakımından yenilikçi bir yapı sergiler görünümdedir.

27 27

28 28 Biçim: A(a+b+ :c+d: )+B( :e+f: )+C( :g+h: )+D( :ı+i+j+l: ) son A(a+b+x)+B(e+f+x)+C(g+h+x)+D(ı+i+j+l)+A'(x) 3. Bilge ÖZGEN Sazsemai biçimindeki eser, hüzzam makamı seyri içerisinde geleneksel motif lerin kısa süreli tartımlar ve geniş aralıklar kullanılarak arpej, üçleme, senkop gibi farklı kalıplar ile bezenmesi yoluyla uyumlu ve dengeli şekilde oluşturulmuştur. Birinci hane ve teslim hüzzam makamı seyrine uygun olarak yapılandırılmış, ikinci hanede hisar perdesin de zirgüleli hicaz beşlisi ile segah perdesine gelinerek rast perdesine kadar inici şekilde oluşturulan basit suzinak dizi makam hissini değiştirerek kısa süreli sesleri de vermiş olduğu akıcı etki sayesinde zinde bir bölüm oluşturulmuştur. Üçüncü hane tiz neva perdesi üzerinde yoğunlaşan nağmeler buselik çeşni ve eklenen rast perdesinden tiz nevaya kadar olan arpej ve küçük sürelerin kullanımı tiz segahta müstear duyumuna eklenerek haneyi çoşkulu ve sürükleyici hale getirmiştir. Dördüncü hanede ise sengin semai usulü ile yeni bir bölüm oluşturarak hüzzam dizisindeki çeşnilerin birleştirilmesi yoluyla usule uygun biçimde ezgilendirilen hane teslime bağlanmıştır. Genel yapısı ile geleneksel motifler ve farklı düzümleri içinde barındıran eser, geniş bir dizi ele alınarak dinamik yapıda bestelenmiş sazsemai özelliği taşımaktadır.

29 29

30 30 Biçim: A(a+b+c+d)+B(e+f)+C(g+h)+D( :ı+i+j+l: ) son A(a+b+x)+B(e+f+x)+C(g+h+x)+D(ı+i+j+l)+A'(x) 4. Canan Sezgin ULUKAN Üç bölümlü kavuştaklı biçimdeki eser, ikili, üçlü aralıkların yoğun olarak, kalıp motifler ve bu motifleri bezenmesi yoluyla oluşturulan makam serine uygun cümlelerin birleştirilmesiyle bestelenmiş örneklerden biridir. Birinci hane ve teslim hüzzam makamı seyrine uygun olarak bestelenmiş, ikinci hanede kullanılan segah sesindeki altere seslerle kalış ve ardından eviçte segah çeşni ile hüzzam devam ettirilmiş hanenin girişi gergin bir durum yaratmış ancak kısa süren bu tepki yumuşatılarak hane teslime bağlanmıştır. Tiz bölgelerde oluşturulan melodiler eviçte segah çeşni ile süslenerek teslime bağlanmıştır. Dördüncü hanede ise semai usulü ile yeni bir bölüm oluşturulmuş fakat basit tartımlar ve sıradan melodik yapısı ile hane esere canlılık katamamıştır. Genel yapısına bakıldığında eser bir çok sazsemai ile benzerlik gösterir yapıda bestelenmiştir.

31 31

32 32 Biçim: A(a+b+ :c+d: )+B(e+f)+C(g+h)+D(ı+i+j+l+m+ :n: + :o: ) son A(a+b+x)+B(e+f+x)+C(g+h+x)+D(ı+i+j+l+m+n+o)+A'(x) 5. Derya ORAL Sazsemai biçiminde bestelenen eserin en dikkat çekici özelliği ilk üç hane ve teslimin beşer ölçü olarak oluşturulmasıdır. Kalıp motifler ile bezekli motiflerin

33 33 sekilemelerin yoğun olarak kullanıldığı bölümler dengeli biçimde sıralanmaya çalışılmıştır. Birinci hane ve teslim hüzzam makamı ile oluşturulmuş, ikinci hane başında kullanılan acem perdesi duyum değişikliği için kullanılsada gereksiz olarak görülmektedir. Hemen ardından gelen karciğar makamı hisside tam olarak kullanılamamıştır. Üçüncü hanede ise, anlam bütünlüğü oluşturmayan yarım kararlı cümleler ifadesiz olarak görülmektedir. Dördüncü hanede görülen devri turan usulü ritmik yapıyı değiştirerek yeni bir bölüm oluşturmuştur. Devri turan usulünün vermiş olduğu etki ile bu bölümde, GHM ezgilerini andıran motiflerde görülmektedir

34 34

35 35 Biçim: A(a+b+c+d)+B(e+f)+C(g+h+ı)+D( :i+j: )+E :l: + :m: + :n: + :o: ) son A(a+b+x)+B(e+f+x)+C(g+h+ı+x)+D(i+j)+E(l+m+n+o)+A'(x) 6.Ercümend BERKER Beş bölümlü kavuştaklı biçim kurgusu ile bestelenen eser, teslim bölümünü segah makamı ile sonlandırılması açısından ilgi çekicidir. Her ne kadar eser içerisinde hüzzam etkisi yoğun olarak kullanılmışsa da sazsemai türüne teslimin bestelenmiş olduğu makamın ismi verildiği göz önünde bulundurularak bu sazsemai, Hüzzam sazsemai olarak değil Segah sazsemai olarak belirlenmesi daha uygun olacaktır. Eserin incelemesi yapılırken bestecinin kullanmış olduğu dengeli makam geçkileri ve biçim kurgusu bu isim karmaşasını bilinçli bir şekilde yapmış olacağını düşündürmektedir.

36 36 Birinci hane hüzzam makamı seyrine uygun olarak bestelenmiş, teslimde bu etki hüzzam makamının en değişken perdesi olan hisar perdesi üzerinde akıllıca kurulan motifler, GSM nin vazgeçilmez enstrümanları olan Kemençe ve Tambur un mistik yapıdaki tınıları kullanılarak yerinde bir oturtum ile teslimin ilk seslendirilişinde iki enstümanın konuşurcasına soru, cevap cümleleri oluşturulmuş ve ikinci dönüşü diğer enstrümanlarla birlikte çalınarak teslimi oluşturan ezgilere değişkenlik ve renklilik katarak segah makamı ile sonlanmıştır. İkinci hanede ise melodik akış önce eviç perdesinde segahlı kalışın ardından neva perdesi üzerinde rast makamı dizisi kullanılarak ilk iki hanedeki hüzünlü melodilere cevap verircesine işlenmiştir. Üçüncü hanede kullanılan ezgilerin bir oktav tiz bölgeden seslendirilmesini işaret eden besteci enstrüman tekniğini zorlayıcı geniş bir oktava yayılan sesler ile dinleyicide coşku uyandıran tiz bölgelerde müstear makamında yapmış olduğu nağmeler ile hüznü ve coşkuyu bir arada kullanmış hemen ardından acem perdesinde saba bir duyum ve neva üzerinde hicaz etkileri ile dügah makamının hüzün kokan hissini Ney ve yazmış olduğu bir şiirini seslendirerek mısralarında kullandığı hayalleri ve iç titretici halini anlatırcasına müziğin ve şiirin muntazam uyumunu işlemek istemiştir. Eser, çalgısal bir tür olan sazsemai ile birlikte sözel tür olan şiirin kullanılması açısından tek olma özelliği taşımaktadır. Dördüncü hanede yine on zamanlı bir usul olan curcuna usulü kullanılarak ölçülerdeki düzüm değiştirilerek ritmik farklılık yaratılarak bu etki kürdi makamının yegah perdesindeki şeddi olan ferahnüma makamı ile kullanılan dinamik ezgilerle ön plana çıkartılarak yürük şekilde icra edilmesi istenen hüzzam motifleriyle son cümle yavaşlatılarak teslime bağlanmıştır. Başka bir özellik ise, incelediğimiz sazs eri içerisinde az rastlanır bir şekilde eserin nasıl icra edilmesi gerektiğini belirten batı müziği ve Türk müziğinde kullanılan müzik terimleri ile eserin ritmik ve melodik nüansları belirtilerek icracılara

37 37 aktarılmasıdır. Bu durum, gelenekte nota yazılımındaki eksikliklerin görülebilmesi ve tekrar edilmemesi yönünden örnek teşkil etmektedir. Bestecinin hislerini anlatmak istediği bu esere O hayal adını vermesi esere özel bir kimlik kazandırmıştır. Eser, bütün bu özellikleri ile dinleti amacını taşıyan konser sazsemai olarak görülmektedir.

38 38

39 39 Biçim: A(a+b+ :c+d: )+B( :e+f: )+C( :g+h: )+D( :ı+i: + :j+l: ) son A(a+b+x)+B(e+f+x)+C(g+h+x)+D(ı+i+j+l)+A'(x) 7. Erol ÖZBAYRAM Sazsemai biçimindeki eser, hüzzam makamı seyrine uygun olarak, kalıp motifler, ikili, üçlü aralıklar, kısa süreli sesler, üçlemeler ile bezenerek oluşturulan ezgilerle, dengeli bir yapıda bestelenmiştir. Birinci hane ve teslim hüzzam makamında bestelenmiş, ikinci hanede, gerdaniye buselik çeşninin ardından, inici acemli rast dizisi kullanılarak yapılan rast makamına geçki ile ezgisel yapıya zindelik kazandırılmıştır. Üçüncü hanede, tiz segah sesinde yapılan ferahnak çeşni ile coşkulu bir ifade yaratılmış, yine hüzzam makamına dönülerek teslime bağlanmıştır.

40 40 Dördüncü hanede, semai usul kullanılarak, usul vuruşlarına uygun ritmik yapı ile makamın dizisindeki çeşniler kullanılarak oluşturulan ezgiler, canlı ve coşkulu ifadeler içerisinde esere renk katmıştır. Genel olarak eser, dengeli ve ritmik yapıda biçime ve türe uygun olarak bestelenmiş, fakat ikili, üçlü aralıklar, kalıp motifler, sekilemeler, ezgi tekrarları yoğun bir biçimde kullanılmış, kısa süreli sesler, üçlemeler yoluyla bezenerek canlılık verilmeye çalışılan ezgisel yapısı ile bir çok örnekle benzerlik göstermektedir.

41 41

42 42 Biçim: A(a+b+ :c+d: )+B( :e+f: )+C( :g+h: )+D( :ı+i+j+l: ) son A(a+b+x)+B(e+f+x)+C(g+h+x)+D(ı+i+j+l)+A'(x) 8. Gevheri OSMANOĞLU Sazsemai biçimindeki eser kullanılan ardışık sesler, üçlü aralıklar ve usul vuruşlarına bağlı kalınarak oluşturulan kalıp motiflerle bestelenmiş bir çok sazsemai örneğinden farklı bir yapı içermemektedir. Birinci hane ve teslim, hüzzam makamı seyrine uygun olarak bestelenmiştir. İkinci hanede müstear makamına geçilerek duyumda değişiklik yaratılmıştır. Üçüncü hanede inici segah dizisi kullanılarak hemen ardından nevada uşak çeşni ile ezgisel dinamizm yakalanmaya çalışılmıştır. Dördüncü hanede sengin semai usulü, kullanılan çeşnilerle desteklenerek canlı bir bölüm oluşturulmuştur. Eser, genel olarak örneklerine sıkça rastladığımız fasıl amaçlı bestelenmiş fasıl sazsemai olarak görülmektedir.

43 43

44 44 Biçim: A(a+b+c+d)+B(e+f)+C(g+h)+D( :ı+i: +j+l+m+n) son A(a+b+x)+B(e+f+x)+C(g+h+x)+D(ı+i+j+l+m+n)+A'(x)

45 45 9. Göksel BAKTAGİR (Pınar) Sazsemai biçimindeki eser, bestecinin kullanmış olduğu iki oktava yakın dizisi, hane bağlantıları, geniş aralıklar, kısa süreli ve akıcı kümeler, üçleme kalıpları, arpejler ile geleneksel kalıplardan sıyrılarak, çağdaş bir görünüm ile dinleti amaçlı bestelenmiş olması açısından konser sazsemai ne iyi bir örnek teşkil etmektedir. Birinci hane ve teslim hüzzam makamında bestelenmiş, kullanılan aralıklar ve tartımlar, makamın hüzün dolu duygusunu bir eserin temel taşları olan akıcı motifler ile yoğun bir şekilde yansıtmıştır. İkinci hanede eviç perdesinde segah bir duyum ile ırak perdesine hicaz aralıkları ile inilerek yerinde evcara makamı anımsatılmış ve hemen ardından segah perdesi güçlendirilerek, segahta müstear geçki ile besteci makam bilgisi ve geçki yeteneğini sergilemiştir. Üçüncü hanede, inici bir şekilde tiz segah sesinden segah perdesine otuz ikilik tartım kümeleri ile inilmiş ve yine aynı kümelerle yerinde evcara makamı dizisi ardışık sesler ile çıkıcı dizi kullanılarak tiz segah perdesinde bir coşku, bir haykırış ifade eden yeni bir bölüm oluşturulmuştur. Hemen ardından sürelerin uzatılmasıyla ağırlaştırılan melodik yapı, neva perdesi üzerindeki hicaz hümayün dizinin etkisiyle bir önceki coşkulu havayı hüzne çevirmiştir. Dördüncü hanede semai usulü ile ritm değişikliği yapılarak, bu usulün yürük havasıyla hüzzam makamı dizisi birleştirilerek kullanılan aralıklar, motifler ile bir önceki bölümleri unutturan ritm olgusunun ön plana çıkarıldığı canlı bir bölüm oluşturulmuştur. Bölümün son cümlesi, teslim hanesine bağlanacağını anlatırcasına ağırlaştırılarak, bu hane, teslime ritmik ve melodik olarak dengeli bir şekilde bağlanmıştır. Kanun virtüözü olarak da bilinen Göksel Baktagir, bestelemiş olduğu bu sazsemaisinde, canlılık, hüzün ve coşku ifadelerini bir arada kullanarak, ileri düzeyde enstrüman tekniğine dayalı motiflere yer vererek, yapılan geçkiler ile makam bilgisini

46 46 de bu olgularla birleştirerek bestecilik kimliğini de ortaya koymuş ve konser sazsemaine çok güzel bir örnek yaratmıştır.

47 47

48 48 Biçim: A(a+b+ :c+d: )+B(e+f)+C(g+h)+D( :ı: +i+j+iı+i') son A(a+b+x)+B(e+f+x)+C(g+h+x)+D(ı+i+j+iı+i')+A'(x)

49 Göksel BAKTAGİR ( Nemli Duygular) Göksel Baktagir, bir önceki incelediğimiz eserinde olduğu gibi bu sazsemaisine de özel bir isim vermiştir. Çalgısal türlerin hemen hepsinde yaşanan önemli sorunlardan biri olan, aynı türe ve makama ait birden fazla eseri bulunan bir bestecinin eserini icra edecekken hangi hüzzam sazsemai? sorusuna yanıt verir bir ifade ile Nemli Duygular ismini vererek esere özel bir kimlik kazandırmıştır. Birinci hane ve teslimde hüzzam makamını, kullanmış olduğu birbirinden farklı tartımlar ile en iyi şekilde yansıtmış ve bu hanelerde duygusunu hüzün verici ve haykırıcı ifadelerle süslemiştir. İkinci haneyi, neva üzerinde uşşak dizisi olan arazbar makamı ile oluşturmuş, inici ve çıkıcı nağmelerle dinamizm yaratan bir bölümün ardından nevada hicaz çeşni ile teslime bağlamıştır. Üçüncü hanede, tiz segah perdesinden segah perdesine inici bir ezgi ile gergin bir ifade uyandırmış hemen ardından otuz ikilik üçleme kalıpları ile çıkıcı bir sekileme oluşturarak bu gergin ifadeyi desteklercesine sürdürmüş ve yavaşlatılan melodilerle sakinleşir bir ifade ile hüzün kokan teslime bağlamıştır. On iki sekizlik bileşik sofyan usulü ile yazılmış olan dördüncü hanede besteci, eserin tüm hanelerinde kulanmış olduğu hüzün, coşku ve gerginlik içeren duyguları bu bölümde farklı bir ifade tarzı kullanarak neşe ve hüznü bir arada işlemiştir. Besteci bu eserinde, diğer eserde olduğu gibi duygularını müziğe en iyi şekilde aktarmıştır. Eserde kullanmış olduğu motif geliştirme yöntemi olan bezme, ezgi tekrarı, sekileme gibi çeşitli yöntemlerin melodik yapıda uyumlu ve dengeli bir etki yarattığı gözlenmektedir. Tüm bu özellikleri ile Nemli Duygular adı verilen eser konser sazsemai olarak görülmektedir.

50 50

51 51 Biçim: A(a+b+ :c+d: )+B(e+f)+C(g+h)+D( :ı+i: + :j: ) son A(a+b+x)+B(e+f+x)+C(g+h+x)+D(ı+i+j)+A'(x) 11. Gültekin AYDOĞDU Sazsemai biçimindeki eser, hüzzam makamı seyrine uygun kalıp motifler bezenerek, üçleme kalıpları, kısa süreli tartımlarla dengeli bir biçimde bestelenmiştir. Birinci hane ve teslim seyre uygun olarak oluşturulmuş, ikinci hanede yapılan müstear geçki yeni bir bölüm oluşturarak eserin girişi zinde tutulmaya çalışılmıştır. Üçüncü hanede tiz bölgelerde oluşturulan ezgiler ile çoşkulu bir bölüm yaratılarak, dördüncü hanede yapılan usul geçkisi ve melodik canlılık esere bir renk katmıştır. Eser genel olarak ele alındığında, dinamik yapısı ile dengeli ve sağlıklı bir şekilde oluşturulan bir eser niteliğindedir. Bezekli motifler ile üçleme ve kısa süreli seslerden oluşturulan, ikili, üçlü aralıkların yanında azda olsa büyük aralıklar barındıran eser, küçük farklılıklar ile başka örneklere benzemekten kaçınsa da bu kalıplar içerisinde benzerlik kaçınılmazdır.

52 52

53 53 Biçim: A(a+b+ :c+d: )+B(e+f)+C(g+h)+D( :ı+i+j: ) son A(a+b+x)+B(e+f+x)+C(g+h+x)+D(ı+i+j)+A'(x) 12. Hasan SOYSAL Geleneksel sazsemai biçiminde bestelenen eser, makam seyrine uygun ikili, üçlü aralıklar, sekilemeler ve usul kalıplarına bağlı kalınarak oluşturulmuştur. Birinci hane ve teslim hüzzam makamı seyrine uygun olarak bestelenmiş, ikinci hanede ise nevada hicaz humayun dizisinin hemen ardından yerinde basit suzinak dizi anımsatılmış ve nevadaki hicaz etkisiyle teslime bağlanmıştır. Üçüncü hanede, tiz bölgelerde yoğunlaşarak, segah sesi üzerinde ferahnak çeşni ile birlikte eviç perdesi üzerinde kürdi bir etki oluşturulmuştur. Yapılan bu çeşniler sayesinde bölüm esere bir renk katmıştır. Dördüncü hanede semai usulünün yürük yapısı kullanılmış melodik yapı ile bu canlılık desteklenmiştir. Genel yapısı itibariyle eserde kullanılan sekileme, motif genişletme ve daraltma gibi motif geliştirme yöntemleri görülse de incelenen diğer sazs erle benzerliği açısından dikkat çekmektedir.

54 54 Biçim: A(a+b+ :c+d: + :e+f: )+B(g+h)+C( :ı+i: ) son A(a+b+x+e+f+x)+B(g+h+x)+C(ı+i)+A'(x)

55 Hasan TEZEL Üç bölümlü kavuştaklı biçim ile bestelenen eser, kalıp motiflerle geleneksel ikili, üçlü aralıkların oluşturduğu makam seyrine uygun ezgilerin birleşmesi ile yapılandırılmıştır. Birinci hane ve teslim hüzzam makamına uygun olarak bestelenmiş, ikinci hanede bu yapıya eşlik ederek sürdürülmüştür. Üçüncü hanede tiz bölgelerde kullanılan ezgilerle gerdaniyede rast çeşni ile ardından kullanlılan nevada hicaza kromatik aralıklar hüzzam makamı olarak oluşturulan uzun süreli ezgisel duyuma az da olsa bir renk katmıştır. Dördüncü hanede usul değişikliği yapılarak sengin semai kalıpları üçleme, akıcı şekildeki tartımlar ile hane canlı bir yapıda tutulmaya çalışılmıştır. Kalıp motifler ile oluşturulan, ikili, üçlü aralıkların, sekilemelerin yoğun şekilde kullanıldığı eser, hanelerdeki küçük duyum farklılıkları ile süslenmeye çalışılmış, dördüncü hanedeki usul değişikliği ile canlılık kazandırılmışsa da, eserin her hanesi köprü bir motif ile tekrar edilerek uzun süreli haneler daha da uzatılmış tek düze melodik yapı dinleyicide bıkkınlık etkisi yaratır hale gelmiştir.

56 56

57 57

58 58 Biçim: A(a+b+c+d+e+f)+B(g+h+ı)+C(i+j+l)+D( :m+n: + :o+ö: + :p: + :r: + :s: ) son A(a+b+c+x)+C(g+h+ı+x)+D(m+n+o+ö+p+r+s)+A'(x) 14. Haydar TATLIYAY Sazsemai biçiminde bestelenen eser, ilk üç hane ve teslimin yedişer ölçü bestelenmesi ile göze çarpmaktadır eserin giriş bölümümde hüzzam makamı duyurulmuş ama erken kullanılan çeşniler ile duyum çabuk değiştirilmiştir. Teslim de ise kulanılan hızlı tartımlar ile makamın hissi zayıflamış, ve çeşnilerin arka, arkaya kullanılması ifadelerde dengesizlik yaratmıştır. İkinci hanede nişabur duyum kazandırılmış ardından tiz segah sesine segahlı olarak çıkılmıştır. Üçüncü hanede bir anda rastta kürdi kullanılmış, sert geçiş hızlı tarımlarla devam ettirilmiştir. Eviçde hicazlı kalışın ardından teslime bağlanmıştır. Semai usulü ile ritm duygusu değiştirilirek oluşturulan dördüncü haneye giriş hüzzam motifleri ile kurulmuş sonrasın da anlaması güç melodiler duyumu kötüleştirmiştir. Genel yapısı kısa tartımlarla yapılan varyasyonlar ile farklı bir yapı ile oluşturulan ezgiler ifade bütünlüğünü bozmaktadır.

59 59

60 60 Biçim: A(a+b+c+d+e+f)+B(h+ı+i)+C(j+l+m)+D(n+o+ö) son A(a+b+c+x)+B(h+ı+i+x)+C(j+l+m+x)+D(n+o+ö)+A'(x) 15. Hüseyin Sadettin AREL Sazsemai biçimindeki eser, kullanılan tartımlar, aralıklar, iki oktav dizi, makam geçkileri ile özgün şekilde bestelenmiştir. Birinci hane ve teslim makam seyrine uygun olarak bestelenmiş ikinci hane, çıkıcı sekilemeler ile yerinde rast çeşni ile başlayarak, segah perdesinde hüzzam, muhayyer perdesinde kürdi, çargah perdesinde neveser, yerinde rast çeşni ile kurulan melodik yapı anlam bütünlüğü ile şaşırtıcı bir bölüm oluşturulmuştur. Üçüncü hanede incelediğimiz eserlerde rastlanmadık bir şekilde şedaraban makamına geçilerek duyum yumuşak bir anlatımla neva perdesinde zirgüleli hicaz hissi gerdaniyede buselik ile teslime bağlanmıştır. Dördüncü hanedeki yürük semai usul geçkisi yeni bir bölüm oluşturmuştur. Bu bölümde hüzzam makamı dizisi ile kurulan, ritmik yapıya uygun akıcı cümleler, neşeli ifadelerle başlamış, tiz bölgelerde yoğunlaşan motifler çoşku ile sürdürülmüştür. Hanenin canlı ve akıcı cümleleri, süreler uzatılarak ağırlaştırılmış ve hane son iki ölçüde teslime uygun bir biçimde bağlanmıştır. H. Sadettin AREL in bestelemiş olduğu bu eser, farklı ifadeler, kullanılan tartımlar, makam geçkileri, usul düzümleri ile geleneksel kalıplarda göz ardı edilmeden özgün bir yapıda oluşturulmuştur. Nota üzerinde kullanılan ritmik ve melodik nüans terimleri, eserin nasıl çalınması gerektiğini göstererek eserin icrası netleştirilmiştir. Eser tüm bu özellikleri ile köprüsel türe örnek olarak görülmektedir.

61 61

62 62 Biçim: A(a+b+ :c+d: )+B(e+f )+C(g+h)+D( :ı+i+j: ) son A(a+b+x)+B(e+f+x)+C(g+h+x)+D(ı+i+j)+A'(x) 16. Kasım İNALTEKİN Sazsemai biçimindeki eser, kalıp motifler ve bezekli şekilleri, ikili, üçlü aralıklardan kurulu cümlelerle oluşturulan eserlerden biridir. Birinci hane ve teslim hüzzam makamı seyrine uygun olarak bestelenmiş, ikinci hanede, segah perdesinde müstear ve nevada buselik kalış ile nişabur makamı duyumu oluşmuş, hazırlığı yapılmadan oluşturulan bu his gergin bir bölüm yaratmıştır. Üçüncü hanede ise hüseyni perdesi kullanılarak dizi bir anda bozulmuş ve ardından hisar perdesi ile nevada yapılan kalış anlamsız bir ifadeye sebep olmuştur. Dördüncü hanedeki, semai usulü ile yapılan usul geçkisi yeni bir bölüm oluşturmuş, bölüm içerisinde kullanılan, sekilemeler, ezgi tekrarları, uzun süreli cümleler, bu usul geçkisinin canlı etkisini azaltmıştır. Eser, genel olarak, kullanılan tartımlar ile dinamik bir yapıda görülse de, geçkilerin sağlıklı olmayışı cümlelerde kopukluk yaratmıştır. Melodik yapısı ile bir çok esere benzerlik göstermektedir.