Serbest ticaret bölgesi, üye ülkelerin bölgenin ohl umuna ili kin andla mayı

Transkript

1 NAFTA: Kuzey Amerika Serbest Ticaret Antlaşmas. Erkal FİDAN- Serbest ticaret bölgesi, üye ülkelerin bölgenin ohl umuna ili kin andla mayı imzalaması ile birbirlerinin ürettikleri mallara uyguladıkları gümrük vergilerini kaldırarak. ticaretin serbestle ip gelişmesini amaçlar. Ancak, üye ülkeler üçüncü ülkelere kaf ı İstedikleri düzeyde bir gümrük vergisi uygulamakta serbesttirler. Üstelik bu üçüncü ülkelere karşı ortak bir gümrük tarifesinin uygulanması gibi bir zorunluluk da sözkonusu değildir.1 Ancak serbest ticaret bölgesi anla maları üretim faktörlerinin üye ülkeler arasında serbest dola lmını kapsamamaktadır. Bu nedenlerle, bu tür bir ekonomik bütünle menin gerçekle mesi öncelikle ülkelerin gelişmişlik düzeylerinin ve coğrafyalarının yakınlığına, ekonomik sistemlerinin benze mcsine bağlıdır. ABD, Kanada ve Meksika arasında imzalanan Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anla ması (NAFfA), bugüne değin gerçekle tirilen en büyük ekonomik hütünle medir. Bu bütünle me ile temelde Kuzey Amerika'daki firmaların karar alma mekanizmalarını ve projeksiyonlarının kapsamını genişletmeleri gerekecektir. Ku kusuz NAFfA, üç üye ülke arasındaki yabancı sermaye yatırımlarını da etkileyecektir. Zaten bu nedenle anlaşmanın imzalanmasından önce ve sonra çokuluslu firmaların stratejileri değişmiş ve bu anla madan en çok etkilenen endüstriler stratejik düzenlemelere gitmişlerdir. NAFfA, üç üye ülke arasındaki yatırım hareketlerini üç şekilde arttıracaktır: 1- Meksika ekonomisini ABD ve Kanada'ya açarak, 2- NAFT A kapsamındaki tüm yabancı sermaye yatırımlarının güvenliğini arttırarak, 3- Herbir üye ülke arasındaki farklılıkları gözetip, bu ülkeler arasında Cffaflığı sağlayarak. Böylece NAFfA, hem firma hem de ülke düzeyinde Kuzey Amerika'da köklü değişimler yaratan bir anlaşma olarak karşımıza çıkmaktadır. NAFrA'NIN ORTAYA ÇıKIŞI ABD ile Kanada arasında ticari engellerin kaldırılmasına yönelik görü me ler 1947 yılında GA1T'ın imzalanmasından sonra ba lamı tır. Bu çalışmalar 1979 yılına değin sürmü tür. Bu görü melerin ba lamasına, görü melerine 1975 Celal Bayar Üniversitesi t.l.b.f. Arqbrma Görevlisi. ı Halil Seyidoıht, UI...,... lkdmt, 7. baskı, Gizem Yayınlan No:3.İstaabul, 1990, Amme Jdtıresi IJe,gisi. Cill29. Sayı ı. HazirQlll996.

2 100 AMME tdarest DERGtSt yılında bqlanıp 1985 yılında tamamlanan ABD - İsrail Serbest Ticaret Bölgesi Anlqması ilham vermi tir. 1 ABD - Kanada arasında yapılan görii meler sonucu ABD - Kanada Serbest Ticaret Anlqması 4 Ekim 1987'de paraf edilmi ve 2 Ocak 1988'de imzalanmı tır yılında GAIT'a üye olan Meksika ile ABD arasındaki ticari ili kileri ve ekonomik bağları peki tiren düzenlemelerden biri, 1987 yılında imzalanan ve 1989'da yürürlüğe giren "ABD- Meksika Ticaret ve Yatırım ili kilerioe Dair Danl ma Prensipleri ve Uygulamaları Çerçeve Anl3 masl" dır. Bu anlqma kapsamında döneminde otomobil, sigortacılık, tarım, yatırım ve ulqtırma çall ma grupları olu turulmu tur. Daha sonra 21 Agustos 1990'da sözkonusu çerçeve anlqması uyarınca Meksika, ABD'ne serbest ticaret anlqmasına yönelik çalı maların bqlatılması için resmi giri imlerin yapılmasını teklif etmi tir. Sonuçta NAFfA, ABD- Kanada Serbest Ticaret Anlqması'na Meksika'nın da katılımıyla, yeni bir serbest ticaret anlqmasına dönü erek, ülke parlamentolarından onayaldıktan sonra, 1 Ocak 1994 tarihinde yürürlüğe girmi oldu. Böylece ABD, Meksika ve Kanada ekonomilerinin birlqmesiyle yıllık 6.5 trilyon $ büyüklüğünde bir ekonomi, 360 milyondan fazla bir nüfus ortaya çıkıyordu. Fert bqına dü en gelir 1991 rakamlarıyla ABD'de $, Kanada'da $ ve Meksika'da $'dır. Üstelik NAFfA'nın dı ticaret hacmi milyar $ olarak kaqımıza çıkmaktadır. J KU kusuz bilinmektedir ki, gerçeklqtirilen bir ekonomik bütünlqmenin bqarılı olabilmesi için temel ko ul, bütünlqmeye taraf ülkelerin geli mi lik düzeylerinin birbirine yakın ve yapısa] niteliklerinin benzer olması gerekliliğidir. Ancak NAFfA bünyesinde, ABD ve Kanada ekonomilerinin benzqirken, Meksika ekonomisinin daha zayıf ve sorunlu bir görünüm sergilemesi qırtıcı gelmemelidir. Çünkü NAFfA çatısı altında top]anılmasının temel nedeni olarak bu üç ülke arasındaki güçlü dı ticaret ili kilerini göstermek olasıdır. NAFfA üyesi ülkeler yüksek düzeyde bir bütünle me gösterirler. ABD ve Kanada birbirlerinin en büyük ihracat/ithalat pazarlarıdır. Meksika'nın ihracatının 3/4'ü ABD'ye yöneliktir. Aynı zamanda Meksika da, ABD'nin üçüncü büyük ihracat pazarıdır. Kanada ile Meksika arasındaki ili ki ise çok daha küçük boyuttadır:' Öte yandan ABD, bugüne kadar Orta ve Güney Amerika ülkeleri ile (Brezilya, Arjantin, Peru, Şili, Uruguay, Paraguay, Kolombiya, Bolivya, Ekvador, El Salvador, Kosta Rika ve Venezuella) çqitli ticaret ve yatırım çerçeve anlqmaları imzalamı tır. Amacı, korumacılık önlemlerine bqvuran bu ülkelerin ticaret politikalarının yeniden düzenlenerek, Kanada'dan Arjantin'e kadar uzanan bir serbest ticaret bölgesi anlqması yapılmasıdır. 1 A Fikri Bakır, "Kuzey Amerika Serbest TIcaret Aa1atıusı (NAYfA)", Haı:lae DIt Tıcaret DeraW. Aabra, Arahk ,1.9. J uru" Töre. "EDlePUYOD Hareketleri AÇiSIDdaD NAYfA", ızto, İzmir, sa. 4-9 ; Dnace Odeuey, "KaDW OutliDeI Stralel)' OD NAYfA Side AgreeaaeDII", Econo.ic BuUeda V.s. penpectift on tbe GIob.I Ecoao.y, Marc~ 1993, Nu_ber 7, L Z7. 4 "MarkeliD, NAYfA","IlIe Eeono.iat, Aupst21t1t 1993,

3 NAFTA 101 Bu nedenle ABD, Şili, Venezuella ve Kolombiya gibi Güney Amerika ülkelerinin NAFfA'ya girme yönündeki taleplerini olumlu kaqılamaktadır. KU kusuz böyle bir karar yalnızca ABD'ye değil, aynı zamanda Kanada ve Meksika'ya da bağlıdır. Ancak ABD, NAFfA dl ında ikili anl3 malar çerçevesinde kendi ticari ili kilerini düzenleyebilecektir. Üstelik ABD B3 kanı Clinton ve ABD Ticaret Müstc arı Kantor da, Şili'nin NAFfA'ya taraf olabilmesi için gerekli nitelikleri kısa sürede kazanacağını söylemektedir.! Meksika ve Kanada'nın kararlannın da bu yönde olması durumunda önümüzdeki yıl içerisinde Şili'nin NAFfA'ya üye olması veya en azından bir çerçeve anl3 masl ile taraf olması sözkonusu olabilecektir. Diğer yandan Meksika 'da son yıllarda Orta Amerika ülkeleri ile yakınl3 ma sürecini hızlandırmı tır.bu çerçevede Meksika ile he Orta Amerika ülkesi (Kosta Rika, Honduras, El Salvador, Guatemala ve Nikaragua) arasında bir serbest ticaret bölgesi olu turulması amacıyla bir çerçeve anl3 masl imzalanmı tır. Bu anl3 ma 1997'de yürürlüğe girecektir. Bu ekilde gerek ABD'nin Güney Amerika ülkeleri ile imzaladığı çerçeve anl3 maları ve Kuzey Amerika ülkeleriyle yaptığı NAFfA anla ması; gerekse Meksika'nın Orta ve Latin Amerika ülkeleri ile imzaladığı LAFfA ve çerçeve anl3 maları, Kuzey ve Güney Amerika arasında bugüne değin yaratılan en büyük pazar niteliğine bürünecek bir "serbest mübadele bölgesi" olu turulmasını amaçlamaktadır. Böyle bir serbest mübadele bölgesi büyüklük açısından incelendiğinde Brezilya, Arjantin, Paraguay ve Uruguay'dan olu an Ortak Pa7.ar'l da bünyesine alacak çok taraflı bölgesel bir uygulama olarak kaqımıza çıkmaktadır.' ABD 'nin bu uygulamalardan beklentisi ise sözkonusu Latin Amerika ülkelerine daha fazla nüfuz etmek, yeni yatınm olanaklan yaratmak ve ihracatını arttırarak yeni kaynaklar bulmaktır. ANLAŞMA IIÜKÜMLERİ NAFTA anla ması üç ülke arasında ticari engelleri ve kısıtlamaları kaldırmayı taahhüt ederken, üçüncü ülkelere kaqı yapacaklan ticarette kendi ulusal tarifelerini uygulamalarına da olanak sağlamaktadır. 7 AnI3 ma uyannca ; - Mallar bir NAFfA ülkesinden diğer bir NAFTA ülkesine ihraç edildiğinde herhangi bir ayrıma tabi tutulmaz. Kuzey Amerikan men eli olarak sınıflandırılan malların gümrüklerinin kademeli olarak indirilmesini NAFfA sağlar. Birçok mallar için varolan gümrük vergileri ya hemen veya 10 yıl içerisinde indirilir. Bazı mallar için bu süre 15 yıla kadar uzar. Tarım, otomotiv, enerji ve tekstile özel kurallar uygulanır. 5 Waslıiagtoa Ecoaomic Reports, "Whal Daa NAFfA Men for Neighbon Trade?", Jaauıy L 13., Bakır. LIoe., sa WashiagtoD EcoDO.ic Reports, Lloe.," 12-13; Töre, LIoe.,

4 102 AMME İDARESı DEROİsİ Anlqmaya taraf ülkelerin hangisinde üretilmi olursa olsun, mallar Kuzey Amerika men eii sayılır. - Otomotiv sektöründe, 10 yıl içindeki sektördeki yatınm kısıtlamalan ve Kuzey Amerika'daki otomobil, kamyon, otobüs vb. otomotiv ürünlerinin serbest ticaret bölgesindeki ticaret kısıtlamaları kaldırılacaktır. - Her NAFT A ülkesi standart gerektiren konularda uluslararası standartlan esas alacaktır. - Anlqmaya taraf ülkelerin yatınmcılan, diğer bir NAFT A ülkesinde yatırım yapmak istediklerinde, yerli giri imci gibi i lem görecektir. - Tarımdaki sınır ticaretinde ikili taahhüt vardır: a) ABD - Meksika arasındaki tüm vergiler 10 yıl içerisinde sıfırlanacaktır. Meksika için kurufasulye, süt ve mısır; ABD için portakal suyu ve eker gibi maddeler bu vergi indirimine tabi değildir. b) Kanada - Meksika arasında kümes hayvanlan, yumurta, eker dı ında tanmsal ticarete yönelik vergiler sıfırlanacaktır. Meyve ve sebzelerin bazılannda 5, hazılarında 10 yılda vergiler indirilecektir. - NAFT A kapsamındaki yatırımlar denizcilik sanayii, temel ileti im ve kamu destekli teknoloji konsorsiyum ları nı kapsamamaktadır. - Anlqmaya taraf olan ülkeler için İ gücü ve çevre konularında yeni standartlar sözkonusu değildir. Ancak her ülke kendi yasalarını ve düzenlemelerini harfiyen uygulamak durumundadır. Bu amacın gerçeklqtirilmesini sağlamak üzere üç taraflı (ABD, Kanada, Meksika) iki komisyon kurulmu tur. - NAFT A, fikri mülkiyet haklarının uluslararası anlqmalarda olduğu gibi yüksek standartta korunmasını sağlar. Bu kapsamda patent haklan, telif haklan, ticari markalar, ticari sırlar vb. haklar koruma altına alınmı tır. NAFfA ANLAŞMAYA TARAF ÜLKELERE NELER GETİRİYOR? Meksika'nın giderek daha açık bir yapı kazanan pazarlan hızla geni lemektedir. Bu nedenle ABD'nin oto ve oto parçalan, telekomünikasyon aygıtlan, tekstil, tanmsal mallar ile sigortacılık ve diğer finansal hizmet ihracatı önemli artl gösterecektir. Bu durumdan en çok yararlanacak eyalet ise, Meksika'nın sınır kom usu California olarak gözükmektedir. ABD'nin geli kin eyaletlerinden biri olan California'da (ABD'nin toplam endüstriyel üretiminin %20'si, elektrik ekipmanlarının %27'si, tqıma ekipmanlarının %14'ü, petrolün %25'i ve gıdanın %19'u bu eyalette üretilmektedir.) imalat sanayiinde ücret maliyeti Meksika'dakinden 10 kat daha pahalı olmasına kaqın, verimliliğin Meksika'dan 5 kat fazla olması, tarımda verimliliğin 25 kat fazla olması, elektriğin ise 4 kat ucuz olması bir yandan California sanayiini korurken, diğer yandan sahip olunan yüksek teknoloji nitelikli ve verimli İ gücünün varlığı da Meksika'ya önemli ölçüde ih

5 NAFTA 103 racat olanağı sağlamaktadır.- Bu çerçevede süregiden sınır ticareti ABD'ne ticaret fazlası sağlamaktadır. KU kusuz buna en önemli neden olarak Meksika halkının ABD ihraç malı ta1ep elastikiyeti gösterilebilir. Yapılan ar8 tırmalar, ortalama olarak bir Meksikalının yılda yak18 lk 380 $'lık ABD ihraç malı tükettiğini ortaya koymu tur. oysa fert b8 ına dü en geliri Meksika'nıo iki katı olan Güney Kore'de ortalama bir ki inin ABD ihraç mallarına yaptığı harcama yak18 lk olarak 360 $ olarak belirlenmi tir.' Ancak özellikle tarifelerin indirilmesiyle ev aletleri ve arap üretiminde Meksikalı üreticiler avantajlı duruma gelebilecektir. Öte yandan ABD eker sanayii de sıkıntı içerisindedir. Meksika'nın geli tirmekte olduğu ve besin üretiminde kullanılan ekcr ve özellikle eker ikamesi mahann üretimi ile verimlilikierinin arttırılması; dolayısıyla Meksika'nın ABD'ye eker ihracatının artl ı sorun çıkarabilecektir. 10 Uzun dönemde fert b8 ına dü en gelirin artl ı açısından Meksika, NAFfA'dan en fazla yarar sağlayan ülke olabilecektir. Yapılan hesaplamalar, NAFfA'nın Meksika'nın uzun dönemde büyümesini hlzıandırmasl ile yıl içerisinde Meksika'da fert b8 ına dü en gelirin ABD'ndekinin yarısına kadar yükselcbileceğini ortaya koymaktadır.11 Diğer taraftan NAFfA, Meksika'da 1985'ten bu yana uygulanan yeni yaygın pazar orijinli ekonomik politikaları da güçlendirecektir. Bu politikalarla biryandan enflasyon hızı dü ürülürken, diğer yandan da reel ulusal gelirin yıllık %3-4 artması sağlanmı tır. Böylece hızlı geli en ve geni leyen otomobil, tekstil, ev aletleri, finans, telekomünikasyon ve kara t8 lmacılığl gibi sektörler de Meksika ekonomisine destek olacaktır. KU kusuz NAFfA ile Meksika'ya olacak büyük sermaye akl ı da çok önemli boyuta ul8 ml tır yılı boyunca Meksika'ya giren sermaye miktan tahmini olarak 18 milyar dolardır. Bunun 5 milyar dolarlık bölümü yabancı doğrudan yatırım olarak gerçekl~mi tir. Meksika'nın yabancı yatırımcılara getirdiği kısıtlamalardan üretimin belli bir miktar veya oranının ihraç edilmesi, üretimde yerli mal veya hizmetlerin kullanılması, teknoloji transferi ve ihraç mal içerisindeki ithal maloranı gibi kısıtların kaldırılması ku kusuz bu ülkeye sermaye akl ını hızlandıracaktır.ii İstihdam konusu Meksika'da ücretlerin dü ük olması nedeniyle A.B.D cephesinde tedirginlik yaratmaktaydı. Ancak yapılan hesaplamalar NAFfA'nın ABD emek piyasasını az da olsa olumlu yönde etkileyeceğini göstermektedir. Kısa dönemde ABD'de istihdam %0.1 artabilecektir. AnI8 ma sonucu yakl8 lk - "Ea Route to a Boom", 'ille ECOaOaiIIt. October 16th 1993., IL SO-S3., Odessey,...eo, i. 28. lt "Sud iıı the Wbeels ortnde", The ~ Aprill0th 1993, L 47; Odessey,..., IL ı i "Acl'OI5 the Rio On_de", The EC:OnO.aW. October 9tIa L 69 ; Odeuey..., L 17. U 'The Oreat NAFTA Baz.ııar", The F..eOnO.W. Newcmber 13th 1993, L S3; Odessey...,IL

6 104 AMME tdarest DERGtst Amerikalı i siz kalırken ki ilik yeni i yaratılacaktır.13 Böylece net istihdam artqı ki i olarak hesaplanmqtır. Diğer yandan ABD ve Kanada arasında buğday ticareti nedeniyle gerginlik sözkonusudur. İki ülke arasındaki tahıl ticaretinde Kanada'nın sahip olduğu ticaret fazlasını yanısıra, Kanada'da üretilen makarnalık buğdayın kaliteli ve ABD buğdayına göre çok daha dü ük maliyetli olu u Amerikalı buğday üreticilerini zor duruma dü ürmektedir. NAFfA hükümleri gereği kaj' llıklı gümrüklerin kalkması yanısıra t8 lmacılıkta birtakım indirimlerin sözkonusu olması, Kanada'nın bu kaj' ıl8 tırmalı üstünlüğünü daha da arttırmaktadır.i.. Mayıs 1994'te bu konudaki ABD- Kanada görü meleri de çıkmaza girince ufukta belki de bu alanda telafi edici vergilerin gündeme gelmesi, NAFfA'nın geleceğine yönelik tartı malann b8 lamasına neden olacaktır. NAFTA ve ÜLKELERİN i FİRMALAlUN ÖZGÜN AVANTAJlARI Özgün avantaj, ülke veya firmanın rekabet yeterliliğini tanımlamaya yöneliktir. Güçlü bir ülke özgün avantajı (ÜÖA) veya firma özgün avantajı (FÖA), o ülkenin veya firmanın yabancı ülke veya firmalar ile uluslararası piyasalarda rekabet edebilme yetisini belirtmektedir. ~ağıdaki emada, üç NAFfA üyesi ülkenin çqitli sektörlerine iii kin ülkelerin özgün avantajlan temelinde, rekabet avantajlan matrjsi görülmektedir. Bu incelememizde, NAFfA'nın yalnızca farklı ekonomik sektörler üzerine etkisi ele alınmı tır. ÜÖA yatay eksende NAFfA'nın imzalanması ile hem zayıflayan hem de güçlenen olmak üzere ikiye ayrtlmı tır. Dikey eksende ise FÖA, güçlü ve zayıf olmak üzere iki farklı bölümde gösterilmi tir. Şemanın ı. bölümü NAFfA'nın olu umuyla ortaya çıkan ÜÖA'nın ve FÖA'nın her ikisinin de yüksek olduğu endüstrileri içermektedir. ÜÖA, yerli üreticileri uıuslararası rekabetten koruyarak, FÖA'nın güçlenmesini sağlar. Bu bölümdeki endüstriler dı rekabetten, olu turulan engellerle korunan, devlet tarafından desteklenen, "politik veya stratejik" nitelikteki endüstriler olarak tanımlanabilir. Buradaki en önemli sektörler ABD'nde savunma amaçlı yüksek teknoloji üreten sektörler; ABD ve Kanada açısından enerji sanayiinin bazılan (örneğin güvenlik nedeniyle uranyum) olarak sayılabilir. Meksika'nın da bu tür sektörleri vardır. Ancak Meksika, NAFfA içerisinde doğal kaynaklar ve enerjiye yönelik yatınmlar üzerine son derece iddetli kısıtlamalar uygulamasına kaj' ın, bu endüstriler yüksek FÖA'na ~Ii!p değildir. Zater:! Cmanın 1. bölümünden de görülmektedir ki, Meksika hem UOA ve hem de FOA İ8 lyan endüstrilere sahip değildir. Burada önemle belirtmek gerekmektedir ki emanın ı. bölümü, yatınm eğilimlerindeki bozulmalan değil, süregiden (ve potansiyelolarak artan) ABD yüksek teknoloji sektörüne yönelik korumanın FÖA üzerine etkisini tanımlamaktadır. 13..Acrou dıe Rio Gm.de"...&O. L so. 1" Odeaey...e.. L 17.

7 NAFfA :2 l Z! Z :::) cl N :o W ~ -' :::) c' c: Ü :t (!) i <tl cı z c ",.. "~,.... ""'" :! C... u.. '--- C z "'" i Nafta Rekabet Avantajı Matrisl Güçlü ABD Savunma Amaçlı YUksek Teknoloji KANADA FiRMA OZGÜN AVANTAJı Bazı Enerji Sektörleri MEKSiKA - 1 ABD - KANADA Konfeksiyon MEKSIKA - 3 Zayıf i ABD Denizcilik, Çelik, Kabotaj Tarım, Tekstil KANADA KUltUr, Tanm MEKSIKA Enerjı, Iletitim Hizmetleri DoOal Kaynaklar 2 ABD Konfeksiyon, Turunçgiller GUlcUIUk, Ev Aletlerı KANADA Tekstil, Ev Aletlerı Çelik, Bira MEKSiKA Imalat Sanayi 4 KııyruJr..' Rugmm. s bölümdeki sektörler, yurtiçi politik etki alanı içerisindeki, büyük ölçüde desteklenen endüstriler veya sektörler olarak adlandınlabilir. ABD ve Kanada'nın bu tür firmalan NAFfA'dan etkilenmemi lerdir. ABD'de denizcilik, hertürlü taşımacılık ve ulaştırma, çelik ile birçok tanm ürünleri NAFrA hükümlerinin oll1 turduğu korumadan fayda sağlamı tır. Ka...ada'da NAFrA'nın koruması altındaki en iyi sektör olarak kültürel sektör kal' ımıza çıkmaktadır. Bunun yanısıra süt ve süt ürünleri, kümes hayvancılığı ve yumurta gibi birkaç tanm altsektörü koruma altındadır. Meksika'nın ise yine NAFfA'nın koruması altında FÖA dü ük olarak nitelenen üç sektörü vardır. Meksika açısından önemli bu üç sektörden ilki enerji sektörü (birkaç kömür sahası özelle tirilmeye başlandı), ikincisi ileti im hizmetleri ve üçüncüsü ise tüm doğal kaynaklar ve bunlann kontroıüdür.1! Meksika'nın bu sektörlerin bazalannda ve özellikle enerji sektöründe FÖA'1 dü üktür. Ancak NAFfA ile yükselen ÜÖA, kritik zamanlarda Meksika'nın uygun ekonomik geli mesini durak ortaya çıkacak darboğazıarın, satmasını engeııeyecektir. i! Al.. M. Rugmaa ve Micuel Gestria. "T'Iae Strategic Respoue of MultiDatioDa1 Eaterpma to NAFTA-, CoI_bia Jourul ofworld BUaI-. WiDter 1993, Vol. XXVIII. No:IV, ii

8 106 AMME ıdaresı DERGıSı 2. bölümde ÜÖA ve FÖA'na il~kin bir görü yeralmamaktadır. ilginçtir, NAFfA Kuzey Amerika'yı firmalar için daha dinamik ve rekabet ko ullarını daha uygun yapmamı, FÖA'nı güçlendirmi tir. Kanada'nın konfeksiyon endüstrisi bunun bir istisnasıdır. NAFfA'nın Kanada'ya sağladığı avantaj ile, tekstil sektörü ara girdilerine yönelik indirimler Kanada'nın bu sektörünü, bu sınıflamanın dı ına çıkarmaktadır. Tekstil ve konfeksiyona yapılan bu yardımlann da etkisiyle Kanadah konfeksiyoncular güçlü, farklı dizaynlan ve yüksek kaliteli ürünleri ile NAFfA dı ına pahalı tekstil ürünleri satabilmektedir. Son olarak 4. bölümdeki sektörler NAFfA'nın olu umuyla çok önemli deği im geçiren sektörler olarak kar ımıza çıkmaktadır. Bu sektörler ABD'de konfeksiyon, ev aletleri ve Meksika'nın kar ıl3 tırmalı üstünlüğünün olduğu çqitli tarımsal ürünler olarak sayılabilir. Kanada'da ise, NAFfA'nın olu umu ile ev aletleri, çelik ve bira sektörlerinde oldukça önemli deği imler sözkonusu olmu tur. Kanada'da çelik sektörü serbest ticaret anla ması ile ihmal edildiğinden ÜÖA dü üktür. Bira sektörünün sorunu ise, yine serbest ticaret anla ması ile ba Zi ulusal kararların dı lanmı olması sonucu, bu sektöre yapılan yardımlann ticaret kanunu hükümlerine takılmı olmasıdır. Öte yandan ABD ve Kanada'nın ev aletleri sektörleri, Meksika 'nın rekabetinin artı ı ile oldukça zor duruma dü mü tür. 4. bölümün içerdiği önemli niteliklerden biri de bu kısımda Meksika'nın tüm imalat sanayiinin yer almasıdır. Korumacı ve ithal ikameci 10 yıhn ardından, son derece zayıf FÖA niteliği t3 lyan bir imalat sanayii ortaya çıkmı tı. Diğer yandan NAFfA ile birlikte imalat sanayiini korumaya yönelik tarifeler, anl3 ma uyarınca 10 yıllık bir süreç içerisinde tamamen, ilk 5 yıl içerisinde ise önemli ölçüde sıfırlanması planlanmı tır.l' Ancak 4. bölümdeki ABD ve Kanada sektörlerine bakıldığında, Meksika'nın bu iki ülkenin oldukça zayıf olduğu sözkonusu alanlarda (dü ük emek maliyeti ve dolayısıyla üretimde etkinlik nedeniyle) önemli geli me fırsatlarıyla kar ı kar ıya olduğu söylenebilir. Böylece NAFfA ile gerileyen ABD ve Kanada endüstrileri yerine, Meksika ekonomisindeki bu sektörler gcli irken, böylesi bir durum hiç ku kusuz ekonomik reform tarihindeki yerini alarak, Meksika ekonomisinin düze çıkmasını sağlayacaktır. 17 NAlıA'da ÇEVRE ve İşGÜCÜ Bu açılardan NAFfA, taraflara yeni standartlar getirmez. Uygulamayı herbir ülkenin kendi kanun ve yönetmeliklerine bırakır. Meksika'da çevre yasalarının oldukça gev ek olu u Kanada ve Amerikan irketlerinin, bu ülkeye kaymasına zemin hazırlayabilecektir. Böylece çevreyi kirlettiği için kendi ülkesinde çah ması güçle en veya durdurulan firmalar, yatırımlarını Meksika'ya kaydırabilecektir. KU kusuz bu, sözkonusu ülkelerde I' Lk., 5.2$. 17 Lk., ss. 26-TT.

9 NAFTA 107 istihdamın ve yatırım stokunun azalması anlamını ta ımaktadır. Diğer taraftan, Meksikalı vasıfsız i gücünün ücretinin çok dü ük olu u, yasadı ı yoııardan özellikle ABD'ne çalı mak üzere göçetmesine ve ABD'nde vasıfsız i gücü ücretlerinin dü mesine neden olmaktadır. ıı Ancak düzenlemeler ve kontrol için üç taraflı çevre ve i gücü komisyonları olu turulmu tur. Bu komisyonlar ülkelerin sağlık ve sosyal güvenlik, çocuk i gücü ve asgari ücretlere ili kin yasaları uygulayıp uygulamadığını ve dolayısıyla ticari i1i kileri denetleyip, düzenlemek amacıyla çall lr.. NAFfA ve DİGER ÜLKELERE ETKİLERİ Sonuç olarak, NAFfA'mn Kuzey Amerika 'da nedenli büyük deği imler yarattığı yukarıda ele alınmı oldu. Ancak henüz hiçkimse, NAFfA'nın diğer ülkeler üzerinde doğuracağı etkileri tam olarak kestirememektedir. Ve böylesi bir etkilc imi inceleyecek bir ekonomik model de ortaya çıkarılamamı tır. Ancak NAFTA'mn ekonomik boyutları bu konuda az da olsa bilgi verebilecektir. ABD ve Kanada gibi dünyanın en gcli mi iki ülkesi ile Meksika gibi sorunlu da olsa hızlı büyüyen bir ekonominin bütünlc mesi, bu üç ülkenin dünya ticaretindeki yerini de etkileyecektir. NAFfA'mn koruması altındaki endüstrilerin gerek Japonya ve gerekse AB ile rekabet edebilme olanaklarımn artması, dı ticaret dengelerinde olumlu deği imler yaratacağı gibi, anl3 ma kapsamındaki firmaların da uluslararasıla ma derecesini arttıracaktır. Özellikle ABD ve yam sıra Kanada çokuluslu irketleri NAFT A'nın sağladığı elveri li ve güvenli ortamda daha da güçlenip, etkinlik alanlarını ve ekonomik güçlerini arttıracaklardır. Hele NAFTA'mn önümüzdeki yıllarda LAFı'A ile birle tiğini dü ünecek olursak, böylesi olağanüstü bir ekonomik bütünlc menin sonuçları da son derece çarpıcı olacaktır. Bu durumda çoğu Amerikan ve Kanada kökenli çokuluslu firmalar Meksika ile Latin Amerika ülkelerinden, NAFfA'mn sağladığı olanaklarla ucuz girdi sağlarken, kaf ılarında pazar olarak hem kocaman bir Amerika kıtası bulacaklar, hem de tüm dünyada benzeri görülmemi rekabet avantajlarına ul3 acaklardıf. Böylece Kuzey Amerika pazarına son derece saldırgan ve 3 ırtıcl fiyat rekabetleri ile sızan gerek Japonya ve gerekse Güney Kore, Tayvan, Singapur vb. ülke firmaları ilc NAFT A üyesi ülke firmalarının daha rahat rekabet edebilme olanağı ortaya çıkabilecektir. Öte yandan öyle görülmektedir ki, Berlin Duvarı'nın yıkılması ile ortadan kalktığı dü ünülen iki kutuplu siyasal yapı, yerini yav3 yav3 "üç kutuplu ekonomik yapı"ya bırakmaktadır. İki kutuplu siyasal yapı, ABD ve S.S.C.B'nin b3 ım çektiği, kapitalist ve komünist ideolojinin korunması ve yayılmasından ibaret idi. Oysa sözkonusu ettiğimiz "üç kutuplu ekonomik yapı"da b3 aktörlerde önemli dcği iklikler sözkonusudur. Doğu Bloku'nun dağılmasından sonra Avrupa, giderek güçlenen ABD ve Japonya arasında ezilmemek için hem siyasal hem de.1 Washington Economic R«=ports. Lı-e., S. 15.

10 108 AMME idaresi DERG1si ekonomik bütünlqme konusunda önemli adımlar atml tır. Üstelik çerçeve anlil malar ile eski Doğu Bloku ülkelerini de pek de uzun olmayacak bir süreç içerisinde AB'ne katma konusunda önemli anl8 malara da imza koymu tur. Böylece AB, geli mi Batı Avrupa irketleri içi~ yeni geni pazarlar ve bakir hammadde kaynakları potansiyelini artırmı oldu. KU kusuz bu, Batı Avrupa için daha dü ük maliyet ve daha yüksek rekabet gücü anlamını t8 lmaktadır. Ama aynı zamanda AB'ne katılacak eski Doğu Bloku ülkeleri için ise, yeni İ alanları, daha fazla üretim ve daha fazla refah anlamına gelmektedir. Yine Japonya'nın sahip olduğu yüksek teknoloji ve irketlerinin son derece yüksek uluslararasıl8 ma dü7.eyi ile Asya'nın Kaplanları dü ük i gücü maliyeti sayesinde Avrupa ve Amerika piyasalarına hızla nüfuz etmi lerdir. Üstelik bu konuda da son derece b3 3rılı olmaları kaf ısında imdi olduğu gibi AB ve NAFfA'nın engellemeleriyle kaf 1 kaf ıya kalacaklarından, Güney Doğu Asya'da geni bir ekonomik bütünlc menin gerçeklc mesi fazla uzun bir süre gerektirmeyecektir. B8 tan beri yaptığımız açıklamalar l ığında temelde sorunlu da olsa NAFfA'nın LAFfA ile birlc mesiyle tüm Amerika kıtasını kapsayan bir bütünlqmenin sağlanması pek de zor olmayacaktır. Ancak NAFfA, içerisinde barındırdığı ve birtürlü çözümleyemediği sorunlarını halledemezse, belki çok da uzun olmayan bir süreç içerisinde yitip gidebilecektir.