T.C GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI TÜRK HALK EDEBİYATI BİLİM DALI

Transkript

1 T.C GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI TÜRK HALK EDEBİYATI BİLİM DALI TÜRK MASALLARINDA KADIN FİGÜRÜ ÜZERİNE BİR İNCELEME YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Özlem AKAR Tez Danışmanı Prof. Dr. Pakize AYTAÇ Ankara 2006

2 SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜ'NE Özlem AKAR a ait TÜRK MASALLARINDA KADIN FİGÜRÜ ÜZERİNE BİR İNCELEME adlı çalışma, jürimiz tarafından Türk Halk Edebiyatı Bilim Dalında Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir.... BAŞKAN PROF.DR. METİN ERGUN... ÜYE PROF.DR. PAKİZE AYTAÇ (Danışman)... ÜYE YRD. DOÇ.DR. AHSEN TURAN

3 ÖNSÖZ Masal, kaynağı yüzyıllar öncesine dayanan, içinde doğduğu kültürün izlerini taşıyan, kahramanları ve olayları genellikle olağanüstü özellikler taşıyan, kalıplaşmış sözlerle (formel) başlayan ve biten, zaman ve mekandan bağımsız oluşmuş, genellikle anlatıcılar (masalcı, masal anası) tarafından aktarılan sözlü anlatım türüdür. Masallar, genellikle halk masalları ve edebi masallar olmak üzere iki kısımda incelenir. Halk masalları, halkın kültürü içinde doğmuş ve belki de bin yıllar geçmesine rağmen günümüze kadar gelenek yoluyla gelebilmiş kültür hazineleridir. Edebi masallar daha çok usta edebiyatçılar tarafından yeniden kaleme alınan masallardır. Halk masallarında bir kültürün eski hayatının nefes alışını duymak mümkündür. O kültürün hayata bakış açısını, toplumsal düzenini, aile yapısını, bireylerinin geleneklerini ve inançları tespit edilebilir. Pek çok insanın uydurma ya da hayal ürünü olarak kabul ettiği masallar, aslında insanoğlunun geçmişinden izler taşır. Ignacs Kúnoş,(1925:206) a göre de: Masal, her milletin ayine-i devranıdır. Bu ayineye bakacak olursak hem eskilerin hem de kadim (arkaik) vakitlerimizin ahlâkını da görmüş oluruz. İnsanlar, yaşam gerçeğini, sorunlarının çözümünü, beklentilerini masal olaylarına ve masal kahramanlarına yükleyerek anlatmışlardır. Olağanüstü olaylara ve kahramanlara sahip olmasına rağmen halk masalları içinde gerçeklik payı bulunan kültür ürünleridir.

4 ii Masallar, tarih boyunca pek çok bilimsel araştırmaya konu olmuş, sözlü edebiyatın en önemli türlerindedir. Pek çok araştırmacı, masalların kökeni, masal tipleri ve motifleri, masal kahramanları üzerinde çalışmalar yapmışlardır. Türk masal araştırmacıları tarafından da benzeri çalışmalar yapılmış, özellikle 1970 li yıllardan itibaren akademik alanda çok önemli bilimsel araştırmalar gerçekleştirilmiştir. Ne var ki bugün hâlâ birkaç çalışma dışında- Masal karakterleri üzerine yapılan çalışmaların çok sınırlı olduğunu görüyoruz. Oysa masal karakterlerinin kişilik çözümleri, kültürkimlik ilişkisini ortaya koyacağından, geçmişin gizemli devreleri aydınlatılabilir, bu yolla da masal, Türk eğitim sisteminin önemli bir kaynağı olarak bu alandaki yerine oturabilir. Genelde bu düşüncelerden hareket edilerek masalın kültür- kimlik ilişkisi üzerinde durulmuş, özelde de Türk masallarındaki kadın figürleri ve bu figürlerin Türk kültüründeki yeri incelenmiştir Bu çalışmada Türk masallarındaki kadın figürleri ve bu figürlerin Türk kültüründeki yeri incelenmektedir. Dört ana bölümden oluşan bu çalışma; 1) Masalın çeşitli tanımları, masalın çocuk ve yetişkin edebiyatındaki yeri, masal anlatma geleneği, 2) Yapısalcı ve Psikoanalitik kuramlar, işleyiş sistematiği ve masal incelemelerindeki yeri, Feminist Kuramın doğuşu ve Türkiye deki yansımaları, 3) Ailenin tanımı, aile türleri, Avrupalı aile ve kadının konumu, Tarih boyunca Türk ailesi ve Türk ailesinde kadının yeri ve önemi, Türk ailesinin temel değerleri,

5 iii 4) Türk masallarındaki olumlu, olumsuz ve her iki kategoriye de girmeyen kadın figürleri, Türk masallarında kadının bireyselleşmesi ve toplumsallaşması adlarını taşıyan dört ana başlık altında toplanmıştır. Türk Masallarında Kadın Figürü Üzerine Bir İnceleme konulu çalışmanın birinci bölümünde ansiklopedi ve sözlüklerdeki masal tanımlarının yanı sıra, Türk araştırmacılarının yapmış oldukları masal tanımlarına da yer verilmiş ve bunlardan yola çıkılarak bir masal tanımı oluşturulmuştur. Masal anlatma geleneği ve kadınların bu gelenek içerisindeki konumu işlenmiştir. İkinci bölümde ise Yapısalcı ve Psikonalitik kuramların temel işleyiş sistematiği incelenmiştir. Kuramların önde gelen temsilcilerinin değerler dizisi verilmiş ve masal incelemelerindeki yeri ve önemi tespit edilmeye çalışılmıştır. Feminist kuramın doğuşu, feminizmin türleri ve Türkiye de feminizmin dünü ve bugünü üzerinde durulmuştur. Çalışmanın 3. bölümde aile ve kadın kavramları, geniş ve çekirdek ailenin oluşumu, işlevleri ve farklılıkları irdelenmiştir. Geniş aileden çekirdek aileye geçiş süreci ve bu sürecin aile fertlerinde meydana getirdiği değişim ve etkiler ele alınan konular arasındadır. Avrupa da ailenin doğuşu, gelişimi, Feminizme zemin hazırlayan ortam ve koşullar alt başlık olarak sunulmuştur. Kadın ve aile ayrılmaz iki kavram olduğu için Tarih boyunca Türk ailesi ve Türk ailesinde kadının yeri ve önemi incelenmiştir. Bu araştırmadan yola çıkarak Türk ailesinin temel değerleri de ortaya konmuştur. 4. bölümde İncelemeye esas alınacak elli iki adet masal Saim Sakaoğlu, Umay Günay, Bilge Seyitoğlu ve Ali Berat Alptekin gibi Türk masal araştırmacılarının yapmış oldukları akademik masal derleme çalışmalarından seçilmiştir. Yüzlerce masal arasından kadın karakterlerin ön plana çıktığı ve etkin olduğu 52 adet masal tercih edilmiştir. Seçilen masalların motif sırası, masallardaki yer ve zaman kavramları verildikten sonra, Türk masallarında yer alan

6 iv olumlu, olumsuz ve her iki kategoriye de girmeyen kadın figürleri saptanmıştır. Elde edilen Kadın tipleri, Feminist kuramın temel savları ve Carl Gustav Jung ve Alfred Adler gibi psikanalistlerin bireyselleşme, toplumsallaşma ve olgunlaşma hakkındaki teorileri esas alınarak incelenmiştir. Çalışmanın 4. bölümü aynı zamanda değerlendirme ve sonuç bölümlerini de içermektedir. Bu bölümde masallardan yola çıkılarak Eski Türk kadını ve günümüz Türk kadını arasındaki benzerlikler ve farklılıklar psikolojik ve sosyolojik araştırmalar esas alınarak ortaya konmuş, kadınların kimlik şekillenmesinin hangi yönde gerçekleştiği belirtilmiştir. Türk masallarındaki kadın figürlerini ve bu kadın tiplerinin kimliğini oluştururken etkilendiği kaynakları inceleyen bu çalışma teorik bir çalışmadır. Bu çalışmanın amacı öncelikle Türk masallarında nasıl bir kadın anlayışı var? sorusunun cevabını bulmaktır. Elde edilen sonuçlara göre masallarımızın ait olduğu dönemdeki kadın figürleriyle günümüzdeki kadın figürleri karşılaştırmalı olarak ele alınmıştır. Türk kadının toplumsal ve bireysel özne olarak ailede, sosyal gruplarda ve toplumumuzda durduğu yer ve oynadığı roller ortaya çıkarılarak, Ataerkil bir toplum olduğu varsayılan Türklerde kadının edilgen olup olmadığı konusuna açıklık kazandırılmıştır.

7 v TEŞEKKÜR Tez hazırlama sürecinde yoğun çalışmaları arasında kıymetli vaktini bize ayıran ve yolumu çizmemde bana yardımcı olan değerli hocam Prof. Dr. Pakize AYTAÇ a, maddi ya da manevi desteklerini esirgemeyen annem Ceylan AKAR ve babam Muharrem AKAR a, tez yazımında sıkıntılarımı paylaşan ablam Gonca Akar BİTİRİM e ve tüm dostlarıma teşekkür etmeyi borç bilirim.

8 vi İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ i TEŞEKKÜR v İÇİNDEKİLER vi KISALTMALAR CETVELİ xii TABLOLAR ve ŞEKİLLER CETVELİ xiii GİRİŞ BÖLÜM MASALIN TANIMI Ansiklopedilerdeki Masal Tanımı Sözlüklerdeki Masal Tanımı Türk Masal Araştırmacılarına Göre Masal ÇOCUK VE YETİŞKİN EDEBİYATINDA MASALLARIN YERİ MASAL ANLATICILARI VE GELENEK İÇİNDEKİ YERİ Masal Anlatıcılarının Özellikleri

9 vii BÖLÜM YAPISAL ve PSİKOANALİTİK KURAMLAR VE BU KURAMLARIN MASAL İNCELEMELERİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ KAHRAMANIN BİYOGRAFİSİNİ ÇÖZÜMLEYEN YAPISALCI YÖNTEMLER VLADİMİR PROPP UN YAPISAL ANLATI ÇÖZÜMLEME YÖNTEMİ Propp Yöntemi Propp Yöntemine Yöneltilen Eleştiriler C.LÉVİ- STRAUSS VE YAPISALCILIK C.Lévi- Strauss un Çözümlemesinin Temel Paradigmaları C.Lévi- Strauss un Yapısal Çözümleme Yönteminin İşleyişi ve Masal İncelemelerindeki Yeri Yapısalcı Kuramlara Yöneltilen Eleştiriler PSİKOANALİTİK KURAMLARIN MASAL İNCELEMELERİNDEKİ YERİ Sigmund Freud ve Psikonalitik Kuram Freud Ekolünün Kadınlığa Bakış Açısı Erıch Fromm ve Sembol Dili Carl Gustav Jung ve Arketip Kavramı Anne Arketipi Persona Arketipi Gölge Arketipi Anima ve Animus Arketipleri Psikoanalitik Halkbilimi Kuramlarına Göre Masalların ve Mitlerin Kaynağı Alfred Adler ve İnsanı Tanıma Sanatı Adler -Yaşamın Anlam ve Amacı Adler e Göre Kadın- Erkek- Çocuk ve Aile FEMİNİST TEORİ VE GELİŞİMİ

10 viii FEMİNİZMİN TARİHÇESİ Aydınlanmacı Liberal Feminizm Kültürel Feminizm Radikal Feminizm Seksenler ve Ötesi Feminizm FEMİNİST EDEBİYAT ELEŞTİRİSİ VE ANNELİK TÜRKİYE DE FEMİNİZMİN DÜNÜ VE BUGÜNÜ li Yıllarda Türkiye de Feminizm lı Yıllarda Türkiye de Feminizm Gelişme Sürecinde Türk Kadını Türkiye de Son Dönem Feminist Edebiyat KADIN ÜTOPYALARI BÖLÜM AİLE KAVRAMI VE KADIN AİLENİN ÇEŞİTLİ TANIMLARI Ailenin Değişik Tanımları AİLENİN TARİHÇESİ Geniş Aile Çekirdek Aile Çekirdek Ailenin Özellikleri BATI DA AİLENİN TARİHÇESİ VE KADINA BAKIŞ AÇISI TARİH BOYUNCA TÜRK AİLESİNİN GENEL YAPISI ESKİ TÜRKLERDE AİLE Türk Mitolojisinde Aile ve Kadınla İlgili Unsurlar Şamanizm ve Umay Ana Kültü İLK YAZILI TÜRKÇE METİNLERDE AİLE VE KADIN ORTA ASYA TÜRKLERİNDE AİLE ANLAYIŞI

11 ix Eski Türkler Anaerkil mi yoksa Ataerkil miydi? İSLÂMLAŞMA DÖNEMİNDE TÜRK TOPLUMUNUN AİLE Divan-ı Lügat-İt Türk te Aile Yapısı ve Kadına Bakış Açısı Kutadgu Bilig de Aile Yapısı ve Kadına Bakış Açısı Dede Korkut ta Aile ve Kadına Bakış Açısı İSLAMLAŞMANIN GETİRDİĞİ AİLE ANLAYIŞI Mesnevi de Kadına Bakış Açısı ve Annelik SELÇUKLULAR DÖNEMİ TÜRK AİLESİ OSMANLI İMPARATORLUĞUNDA AİLE TANZİMAT DÖNEMİ TÜRK AİLESİ MEŞRUTİYET DÖNEMİ TÜRK AİLESİ CUMHURİYET DÖNEMİ TÜRK AİLESİ GÜNÜMÜZ TÜRK AİLESİ ve TÜRK KADININ GEÇİRDİĞİ DEĞİŞİM KÜRESELLEŞME SÜRECİNDE KADININ KONUMUNDA MEYDANA GELEN DEĞİŞİMLER VE TÜRK AİLESİNE ETKİLERİ TÜRK AİLESİNİN TEMEL DEĞERLERİ-KADININ AİLE İÇİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ BÖLÜM İNCELEMEYE ESAS ALINAN MASAL METİNLERİNİN LİSTESİ Saim Sakaoğlu-Gümüşhane-Bayburt Masalları Ali Berat Alptekin- Taşeli Platosu Masalları Umay Günay- Elazığ Masalları Bilge Seyitoğlu- Erzurum Masalları SEÇİLEN MASAL METİNLERİNDE MOTİF SIRASI, KAHRAMANLAR, TEMA, KONU, YER VE ZAMAN Türk Masallarında Görülen Yer ve Zaman Formelleri TÜRK MASALLARINDA GÖRÜLEN OLUMLU KADIN FİGÜRLERİ

12 x Akıllı ve Kurnaz Kadın Figürü Dürüst ve Namuslu Kadın Figürü Cesur Kadın Figürü Fedakâr(Özverili) Kadın Figürü Güzel Kadın Figürü Sabırlı Kadın Figürü İtikatlı Kadın Figürü Hünerli Kadın Figürü Türk Masallarında Aile Anlayışı ve Anne İyi Kalpli ve Sevecen Anne Figürü Türk Masallarında Kadının Eş Seçimindeki Rolü Türk Masallarında Boşanma ve Çok Eşlilik Motifi İyi Peri Kızı Figürü TÜRK MASALLARINDA GÖRÜLEN OLUMSUZ KADIN FİGÜRLERİ Kötü Kalpli ve Korkunç Üvey Anne Sabırsız ve Yalancı Kadın Figürü Korkak Kadın Figürü Ahlâksız Kadın Ahlâksız Erkek Figürü Hilekâr Kadın Figürü Cadı ya da Cangoloz Karısı Figürü HER İKİ KATEGORİYE DE GİRMEYEN KADIN FİGÜRLERİ Yönetici Kadın Figürü Çocuksuz Kadın Figürü TÜRK MASALLARINDA GÖRÜLEN KADIN FİGÜRLERİNİN GRAFİKSEL YORUMU Olumlu Kadın Figürleri Olumsuz Kadın Figürleri Her İki Kategoriye de Girmeyen Kadın Figürleri TÜRK MASALLARINDA KADININ KİMLİK ÇÖZÜMLEMESİ

13 xi İnsan -Sosyal Hayat Alanı ve Kimlik Şekillenmesi Kimlik Gelişim Aşamaları Mizaç -Benlik-Kişilik-Kimlik-Karakter-Şahsiyet Toplumsal Özne Olmada Toplumun ve Sosyal Grupların Etkisi Şahıs- Şahsiyet TÜRK MASALLARINDA KADININ BİREYSELLEŞMESİ TOPLUMSALLAŞMASI SONUÇ KAYNAKÇA ÖZET ABSTRACT

14 xii KISALTMALAR CETVELİ bkz.: Bakınız bşk: Başkaları c: Cilt Çev. : Çeviren Der. : Derleyen ed.: Editör Haz. : Hazırlayan Nu. : Numara, Number s. : Sayı S: Sayfa GBM: Gümüşhane ve Bayburt Masalları ELZM: Elazığ Masalları ERZM: Erzurum Masalları TŞLM: Taşeli Masalları

15 xiii TABLOLAR ve ŞEKİLLER CETVELİ 1-Propp Yöntemine Göre Bir Masal Çözümleme Örneği Sigmund Freud un Kişilik Tanımlaması Carl Gustav Jung un Bilinçaltı Modeli Wilhem Wunt Okulu na Göre Masalların Oluşumu Sigmund Freud Okulu na Göre Masalların Oluşumu Carl Gustav Jung Okulu na Göre Masalların Oluşumu Birsen Gökçe ye Göre Türkiye deki Aile Tipleri Türk Ailesinin Tarihi Aşamaları Ziya Gökalp e Göre Türk Ailesinin ve Toplumunun Evrimi Türk Masallarında Görülen Olumlu Kadın Karakterlerin Grafiksel Yorumu Türk Masallarında Görülen Olumsuz Kadın Karakterlerin Grafiksel Yorumu Türk Masallarında Görülen Her İki Kategoriye de Girmeyen Kadın Karakterlerin Grafiksel Yorumu Kimlik Gelişim Aşamaları Toplumsal Birey Olma Süreci

16 GİRİŞ BÖLÜM MASALIN TANIMI Ansiklopedilerdeki Masal Tanımları Masal, genellikle yaratıcısı bilinmeyen ve ağızdan ağza sürüp gelen, olağanüstü, düş ürünü olaylarla örülü anlatı türü. (Özkırımlı,1992:814) Masal, düş ürünü olduğu için gerçekle, gerçek yaşam ölçüleriyle ilgisiz, dini inanışlardan uzak, büyü ve törelerden bağımsız; anlatılarına inandırmak savı taşımayan, konuşma diliyle, düzyazı yapısında iletilen sözlü bir anlatı. (Görsel Genel Kültür Ansiklopedisi, c.10:5894) Masal kelimesi ile halk arasında yüzyıllardan beri anlatılmakta olan ve içinde olağanüstü kişilerin, olağanüstü kişilerin, olağanüstü olayların bulunduğu bir varmış bir yokmuş gibi klişe bir anlatımla başlayan, belli bir uzunluğu olan, sonunda yedi içti muratlarına erdiler. Yahut onlar erdi muratlarına biz çıkalım kerevetine, gökten üç elma düştü biri dinleyene biri de bana gibi belirli sözlerle sona eren, zaman ve mekân kavramlarıyla kayıtlı olmayan sözlü anlatım türü kastedilmektedir. (Seyitoğlu,1986:1)

17 Sözlüklerdeki Masal Tanımları Ahmet Vefik Paşa, Lehçe-i Osmanî de mesel, hikâye, destan, menkıbe manasına fıkra ve kaziyeden gayri. Masalcı için de kıssa-gû nakal, meddah, boş lakırdı söyler adam tanımlarını yapmıştır. (Ahmet Vefik Paşa, Lehçe-î Osmanî, c.2:1103) Osmanlıca Türkçe Lügati nde mesel için şu tanım yapılmıştır: Terbiye ve ahlâka faydalı, yararlı olan hikâye. (Devellioğlu,1962:747) Kamus-i Türkî de mesel için, âdâb ve ahlâk ve nasâhiye müteallik küçük hikâye ( masal bundan galattır.) demiştir. (Şemsettin Sami, H.1317:1288) Kaşgarlı Mahmut Divan-ı Lügat-it Türk te ötkünç, ötükünç ( hikâye) şeklinde vermiştir. (Atalay,1972: 93). Şeyhülislam Mehmet Esat Efendi Lehçetü l Lûgat de masal, söylenen hikâye manasındadır. (Kırkkılıç,1999: 478.) Zeynep Korkmaz(1991: 543)ise, Yeni Türkçe Sözlükte masalı şöyle tanımlanmıştır: Genellikle halkın yarattığı, ağızdan ağza, kuşaktan kuşağa sürüp gelen, çoğunlukla insanların veya tanrıların başından geçen olağanüstü olayları anlatan hikâye. 2- Öğüt verici, ahlâk dersi veren hikâye.

18 Türk Masal Araştırmacılarına Göre Masal Pertev Naili Boratav (1995:45) masalı şöyle tanımlamıştır: Nesirle söylenmiş, dinlik ve büyülük inanışlardan ve törelerden bağımsız, tamamen hayal ürünü, gerçekle ilgisiz ve anlattıklarına inandırmak iddiası olmayan kısa bir anlatı. Eflatun Cem Güney (1954:15): Masallar, toplumun hayal gücüyle yaratılmış sözlü verimlerdir. Masallar, insanoğlunun istediği, hayal ettiği şeylere ulaşma çabasından doğmuştur. Bu olağanüstü istekleri gerçekleştirmek için başka bir dünya ve olağanüstü nitelikleri kendinde toplayan yaratıklar ister. İşte, o dünya, halkın yarattığı masal kahramanlarıdır. Saim Sakaoğlu(1973:27): Masal, kahramanlarından bazıları hayvanlar ve tabiatüstü varlıklar olan, olayları masal ülkesinde cereyan eden, hayal mahsulü olduğu hâlde dinleyicileri inandırabilen bir sözlü anlatım türüdür. Esma Şimşek(2001:12): Genellikle özel kişiler tarafından, kendine mahsus (olağanüstü) zaman, mekân ve şahıs kadrosu içinde yaşanılan, hayat ile hayal edilen hayatın sistemli bir şekilde ifade edildiği hayal mahsulü sözlü anlatım türüdür. Umay Günay(1975:17): Masallar, diğer folklor mahsulleri gibi paylaşılan hayatın içinde doğmuş ve muhafaza edilmiştir. Masalların müşterek bir

19 4 yapıya ve ortak motiflere dayalı sözlü gelenek içinde gelişmiş edebi bir tür olduğu gerçektir. Bütün bu tanımlar ışığında oluşturduğumuz masal tanımı şöyledir: Masal, kaynağı yüzyıllar öncesine dayanan, içinde doğduğu kültürün izlerini taşıyan, kahramanları ve olayları genellikle olağanüstü özellikler taşıyan, kalıplaşmış sözlerle (formel) başlayan ve biten, zaman ve mekândan bağımsız oluşmuş, genellikle anlatıcılar (masalcı, masal anası) tarafından aktarılan sözlü anlatım türüdür. 1.2.ÇOCUK ve YETİŞKİN EDEBİYATINDA MASALLARIN YERİ Ali Fuat Bilkan (2005) e göre, çocuk edebiyatı ürünlerinin en başında masal gelmektedir. Şifahi (sözlü) kültürün en eski türlerinden olan masalın kökeni, mitolojilere ve olağanüstü olaylara dayandırılmaktadır. Pedagoglar, masalların çocuk eğitiminde önemi üzerinde durmuş ve bu konuda yapılması gerekenleri ayrıntılarıyla açıklamışlardır. Aklı başında herkes, içinde kötülerin cezalandırılıp iyilerin mutlu sona kavuştuğu masalların, çocuk eğitiminde mutlaka kullanılması gerektiğini belirtmişlerdir. Hatta bu amaçla masallar yazılmış, çeşitli eserler kaleme alınmıştır. Masallar da ninniler gibidir. Kendiliğinden doğmakta; olmazları oldurup, gülmezleri güldürüp, acıları dindirmektedir. (Efe,2005: 129) Kayahan Özgül (2005: 364) e göre, tarih boyunca masal, hiçbir zaman sırf bir eğlence vasıtası olarak algılanmamış; hele bir çocuk oyuncağı asla

20 5 olmamıştır. Hâlâ en makul eğitim ve öğretim metodu olan eğlendirerek eğitme masallar vasıtasıyla gerçekleştirilmektedir. Masal da insan eğitme metodunun önemli bir parçası olarak gelenekte yerini almıştır. Alemdar Yalçın(2003: 60) a göre ise, biyolojik ve psikolojik gelişimi içerisinde diğer yaş gruplarından farklı ve özel bir yaş dönümü özelliğine sahip olan çocuğun karşılaştığı ilk edebi tür masaldır. Çocuklar, masallar yardımıyla hayalden gerçeğe geçer, gerçeği hayalleriyle mukayese ederek somutlaştırır. Masallar, hem çocuk hem de yetişkin edebiyatının en önemli ve eski edebi türlerindendir. Masallar, halkın geçmişteki ortak bilincini ve yaşam kültürünü yansıtır. Masallar sayesinde hem geçmişin karanlık dönemlerine ışık tutulabilir, hem de çocuk eğitiminde önemli mesafeler kat edilebilir. 1.3.MASAL ANLATICILARI VE GELENEK İÇİNDEKİ YERİ Masal Anlatıcılarının Özellikleri Masalcı, masal anlatan kişi anlamına gelmektedir. Sözlü kaynaklar arasında yer alan ve hususi bir anlatıcı tarafından, belli bir geleneğe bağlı olarak, dinleyicilere anlatılmak, masalın en temel özelliklerindendir. Sözlü gelenek ürünü oldukları için, masalcılar sayesinde günümüze kadar ulaşmış ve canlılıklarını korumuşlardır.(alptekin,2003: 14)

21 6 Masalcı adıyla anılan sanatçı, masalı nesilden nesile aktaran kişi olarak masal kişilerini belirsiz bir düşünce kalıbı olmaktan çıkarır, belli bir zamanın ve yerin insanları olmamakla beraber, kültür birliğine sahip bir milletin görüşünü temsil eden insan tipleri halinde canlandırır. Masal konuları bir memleketten diğerine aktarıldığında masalı alan milletin masalcısı, bu masalı anlatırken masal kahramanı yerine kendi milli tiplerini oturtmakta, çevre ve toplum milli niteliklere bürünmektedir. Sosyal hayat milli âdet, gelenek, kabul ve değerlerle örülmekte, masal olayları, kabul gördüğü milletin dini inanç ve yaşama tarzı içinde gelişmektedir. Masalı herkes anlatamaz. Her masal anlatıcısını da masalcı olarak kabul edilemez. Masal anlatmak da, tıpkı hikâye anlatmak, türkü söylemek gibi kabiliyet meselesidir. Masalı tam bilmek kadar onu iyi anlatmak da gerekli şartlardandır. Zira masal bilmek ayrı bir şeydir, anlatmak ayrı şey Masalda orijinal anlatım tarzı, dili kullanma becerisi, canlandırma yeteneği çocuğu çok etkilemektedir. Masal dinleyen çocuk, kendi hayal dünyası ile anlatılan dünyayı birlikte yaşama fırsatı bulur. (A. Yalçın- G. Aktaş, 2002: 125) Dolayısıyla usta bir masalcının, özellikle çocuklara masal anlatırken aşağıdaki özellikleri taşıması gerekir. İyi bir masalcı her şeyden önce kendisini karşısındakine kabul ettirmek zorundadır. Anlatışındaki açıklık ve devamlılık, masalcıyı bize sevdirir. Devamlı olarak masal anlatan bir kişinin bu hususları taşıyacağı tabiidir. Bazen zor durumda kalabilirler. İşte bu durum da kalıplaşmış

22 7 sözlere (formel) başvururlar. (Alptekin, 2003: 35; Sakaoğlu, 1999: 131; Günay,1975: 45) Anlatıcı, masalı her anlatışında kendinden bir şeyler katabilir, hatta masalla bütünleşebilir. Masalcının ruh hali de önemlidir. O, anlatırken daima zayıflardan, hakkı yenenlerden yana olur. Masalcılar, genellikle az eğitim görmüş kişilerdir. Masal anlatanlar genellikle kadınlardır. Bu yüzden masallar, çoğu yerde kadınların sözü olarak bilinir. Bu kadınlara, halk arasında masal anası ya da masal ninesi denir. Erkekler de masal anlatırlar, fakat asıl anlatıcılar kadınlardır. Erkekler daha çok halk hikâyelerine yakın masalları anlatırlar.(alptekin,2003:2)

23 BÖLÜM YAPISAL ve PSİKOANALİTİK KURAMLAR VE BU KURAMLARIN MASAL İNCELEMELERİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ Halkbilimi araştırma ve inceleme kuram ve yöntemleri genel olarak iki ana grupta toplanmaktadır. Bunlardan bir kısmı halk bilgisi metinlerini temel alarak oluşturulmuş ve diğer bir kısmı da metnin de içinde yer aldığı icrayı( performans) ve metnin yaratıldığı sosyal çevreyi esas almıştır. Metni esas alan teorik yaklaşımlar ve bunların yöntemleri daha eskidir. Folklor metinlerinin yapısı üzerine, klâsik yöntemciler ve dilbilimciler son sıralarda önemli araştırmalar yapmaktadırlar. Harvard Üniversitesi nden Milman Parry tarafından başlatılıp, 1935 te ölümünden sonra yine aynı üniversitesinden öğrencisi Albert Lord tarafından sürdürülen Yugoslav sözlü kahramanlık şiiri araştırması, yapısalcı çalışmalara ilk örnek olarak kabul edilebilir. Parry, yaşayan bir gelenek olan Avrupa kahramanlık şiirini yakından inceleyerek Homer türü kahramanlık yaratısının sözlü stilini çözmeye çalışıyordu (Dorson, 1984:45) Albert Lord, Parry nin ve kendisinin vardığı sonuçları şöyle açıklamaktadır: Sözlü kahramanlık yaratısını yazılı alandan ayırmak için yaptığımız çalışmada, bize şu ana kadar en yararlı olan etkenleri sıralarsak;

24 9 1. Satırın incelenmesi, 2. Bir satırda başlayan cümlenin öteki satırda da devam etmesi ya da bir satırın ötekiyle bağlantısının incelenmesi, 3. Ana konu veya şiirin genel yapısının incelenmesi, şeklindedir. Lord un görüşüne göre, bu kalıpsal çözümleme yöntemi, folklorun diğer biçimlerine, örneğin: halk masalları ve türkülere de uygulanabilir. ( Dorson,1984:45) The Singer of Tales ( Masalların Şarkıcısı-destanların söyleyicisi) adlı eserinde Homer türü kahramanlık yaratılarını Yugoslav Halk saz ozanları tarafından sürdürülen stil ve yöntemdeki sözlü yaratı ürünleri olarak sunmuştur. Yapısalcılık kuramı bu titiz çalışma sonucunda ortaya çıkmıştır. Bu çalışma daha sonra Sözlü Kompozisyon Teorisi olarak adlandırılmıştır.( Dorson,1984:46) Yapısal halkbilimi kuramları üç ana başlık altında toplanabilir: 1- Halk anlatılarında yer alan kahraman biyografisini yapısal çözümleme modelleri 2- V.Propp Yöntemi 3-Lèvi- Strauss un geliştirdiği bakış açıları oluşturmaktadır. (Çobanoğlu,2002:88)

25 Kahramanın Biyografisini Çözümleyen Yapısal Yöntemler Halk anlatmalarında kahramanların hayat hikâyelerinden yola çıkılarak onların yansıttığı ortak kalıbı ortaya koyma çalışmaları çok öncelere dayanmaktadır. Kahramanlık destanı dairelerinde yer alan kahramanın formülsel kalıbını veya yapısını ortaya koymaya yönelik ilk teşebbüs 1864 yılında Alman halkbilimci Johann George von Hahn tarafından yapılmıştır. O, halk anlatıları üzerine çalışırken söz konusu anlatılarda yer alan çeşitli formüller dikkatini çeker ve bunları bir liste hâline getirir. (Çobanoğlu,1999:189) Von Hahn ın çalışması kendi alanında bir öncü kabul edilmiş, Başta Proop olmak üzere pek çok araştırmacıya ilham kaynağı olmuştur. Konuyla ilgili ve özellikle de halk anlatıları üzerine kurulu en geniş kahraman kalıbı yaklaşımı Lord Raglan tarafından oluşturulmuştur. Geleneksel Kahraman Kalıbı çalışmasıyla yaşamlarını inceleme konusu ettiği çeşitli kahramanlar hakkındaki temelde birbiriyle birleştiklerini ve buradan hareketle Bu kahramanların etrafında anlatılanların tamamı kurmacadır veya bu kahramanlar hakkındakiler tarihsel bir temele dayanmamaktadır. sonucu ortaya koymaya çalışmaktadır.(oğuz ve başk,2005:100)

26 11 Lord Raglan ın belirlediği maddeler şöyledir: 1- Kahramanın annesi soylu bir bakiredir. 2- Kahramanın babası bir kraldır. 3- Baba çoğunlukla annenin yakın bir akrabasıdır. 4- Kahramanın ana rahmine düşüş şartları gayet uygunsuz bir ilişki sonucudur. 5- Kahraman aynı zamanda bir Tanrının oğlu olarak da kabul edilir. 6- Kahraman, uygunsuz bir ilişkinin ürünü olduğu için, çoğunlukla doğumu sırasında babası veya annesinin babası tarafından öldürülmek istenir. 7- Kahraman gizlice bir yere gönderilir. 8- Kahraman doğduğu yerden uzak bir yerde kendini bulan bir aile tarafından evlât edinilir ve büyütülür. 9- Kahramanın çocukluğu hakkında bir şey anlatılmaz. 10- Kahraman yetişkin olduğunda gelecekte kral olacağı yere doğru gider. 11- Kahraman; bir kral, dev veya yırtıcı hayvana karşı zafer kazanır. 12- Kahraman çoğunlukla yerine geçtiği kralın kızıyla evlenir. 13- Kahraman kral olur. 14- Bir süre sükûnet içinde hüküm sürer. 15- Yeni yasalar koyar. 16- Çıkardığı yasalar ve uygulamalar nedeniyle Tanrıların veya halkın gözünden düşer. 17- Tahttan ve krallık yaptığı şehirden sürgün edilir. 18- Kahraman esrarengiz bir şekilde ve yerde ölümle karşılaşır. 19- Çoğunlukla bir tepenin üzerinde ölür. 20- Çocukları, eğer varsa, onun yerine tahta geçmez. 21- Kahramanın vücudu gömülmez. ( Çünkü bulunamamıştır.) 22- Kahramanın gömülü olduğu kabul edilen bir veya daha çok kutsal yer vardır. (Raglan,1998: )

27 12 Lord Raglan (1998: 38),bu konuda: Aslında geleneksel kahramanın hayatındaki olayların sayısı artırılabilir. Ben bunlardan yirmi iki tanesini esas aldım, fakat bunlar bir kişi tarafından çoğaltılabilir ve olaylar bana geleneksel kahramanın anlatısını kurmaca olduğunu, gerçek olaylar olmadığını düşündürüyor. diyerek, bir kısmı mitik, bir kısmı dinî ve bir kısmı da epik kahraman anlatılarından on sekiz kahraman anlatısını incelemiştir VLADİMİR PROPP UN YAPISAL ANLATI ÇÖZÜMLEME YÖNTEMİ Propp Yöntemi Halkbilimi uzmanı olan Viladimir Propp, 1935 ten sonra çalışmalarını doğrudan doğruya halkbilime ile yöneltmiş ve kendi adıyla anılacak olan yöntemi geliştirmiştir. Masalla ilgili Olağanüstü Masalların Dönüşümleri (1928) ve Olağanüstü Masalların Tarihsel Kökenleri( Leningrad, 1946) adlı eserleri yayımlanmıştır. Propp, temleri (konuları) esas olarak yapılan sınıflandırmanın araştırıcıları doğru neticeye ulaştıramayacağını kabul etmiştir. Temler, özellikle peri masallarını temleri birbiriyle çok yakından ilgilidir. Bir temin ve varyantlarının nerede bitip nerede başlayacağını tayin etmek için önce masal temlerinin karşılaştırmalı incelemesi yapılmalı, tem ve varyantların birbirinden ayırma prensipleri kesinlikle tespit edilmelidir.

28 13 Propp un izlediği yol: Göstergelerin değeri nasıl öbür göstergelerle kurdukları bağıntıya göre belirlenirse, aynı biçimde herhangi bir metin öbür metinlere göre ayrımsal durumuyla değerlendirilebilir. Peri masallarını özel bir yöntemle unsurlarına ayırdıktan sonra bu unsurlara göre masalları karşılaştırmış ve masalı tarif etmiştir. Aşağıdaki örnekler karşılaştırıldığı zaman hem değişken hem de sabit unsurların bulunduğu görülür: (M.- S. Rıfat,1985 ) 1- Bir çar kahramana bir kartal verir, kartal kahramanı başka bir krallığa götürür. 2- İhtiyar adam Sucenko ya ait bir at verir, at Sucenko yu başka bir krallığa götürür. 3- Bir sihirbaz, İvan a küçük bir kayık verir, kayık İvan ı başka bir krallığa götürür. Bu örneklerde de görüldüğü gibi masal kahramanlarının isimleri ve faydalandıkları nesneler değişmektedir, fakat yapılan iş değişmemektedir. Buradan aynı aksiyonlarının çeşitli masal şahıslarına nakledildiği sonucuna ulaşılmaktadır. Bu unsurlara fonksiyon adı verilmekte ve masallar bu sabit unsurlara göre tetkik edilmektedir. (M.- S. Rıfat:1985) Masal kahramanları genellikle aynı fonksiyonları icra ederler. Fonksiyonları gerçekleştiren vasıtalar değişkendir. Masallarda aynılık ve çeşitlilik aynı zamanda bulunan iki özelliktir. Propp (Günay,1975: 42) a göre, masal fonksiyonları dört ana özelliğe sahiptirler:

29 14 1- Masal kahramanlarının icra ettikleri fonksiyonlar, masalda kim ve nasıl icra eder sorularından ayrı, sabit ve değişmez elementlerdir. 2- Peri masalarında fonksiyonların sayısı sınırlıdır. En fazla 31 fonksiyon bulunur. Bu genel anlatı süreci içinde yer edinen fonksiyonlar, aynı sıralama içinde birbirlerini izlerken, 7 kişi çevresinde dağılım gösterirler. 3- Fonksiyonların sırası her zaman aynıdır. Bütün masallar tüm fonksiyonları içermez. Eksik olan fonksiyonla bir sonraki masal devam eder. 4- Yapılarına göre bütün peri masalları tek tipe girerler. Yapı özelliklerine göre masallar birbirine mâni olan eksenler üzerinde yayılmazlar. Peri masallarının bir tek ekseni vardır. Masal tertibi içinde masal kahramanlarının fonksiyonlarının listesi yapılırken şu hususlar göz önünde tutulmuştur: 1-Fonksiyonun mahiyetinin kısa özeti, 2-Fonksiyonun bir kelime içinde toplanmış kısa tarifi, 3-Usule Uygun Bir İşaret. İşaretler, masalların yapılarının şematik mukayesesini mümkün kılacaktır. Masallar, daima başlangıç durumu ile başlar. Bu elemente ilk durum denir ve (α) işareti ile gösterilir.

30 15 Propp yöntemine göre bir masal çözümlemesi örneği:(şekil 1) Bir zamanlar yaşlı bir karı koca yaşarmış, bunların bir kızı bir de küçük oğulları varmış.1 1-Başlangıç durumu(α) Günlerden bir gün Kızım, kızım, demiş anası, biz çalışmaya gidiyoruz, sana dönüşte çörek getirtiriz, güzel bir giysi diker, bir de küçük mendil alırız. Sen uslu uslu otur, kardeşine göz kulak ol ve sakın dışarı çıkma.2 Ardından yaşlı karı koca yola koyulmuşlar 3; Kız da kendinse söylenenleri göz ardı ederek 4; küçük kardeşini pencerenin altındaki otlara bırakıp dışarı çıkmış ve oynamaya gezip dolaşmaya dalmış Verilen sözlerle desteklenen yasaklama(γ1) 3.Ana- babanın evden uzaklaşması (β1)4.yasağın çiğnenmesi güdülenmiş(gd) 5.Yasağın çiğnenmesi (δ1) O sırada kuğu- kazlar küçük çocuğun üstüne saldırmışlar ve onu yakalayıp kanatları üzerinde kaçırmışlar.6. Kızcağız eve döndüğünde bakmış ki kardeşi yerinde yok.7 Bunun üzerine bir çığlık atmış oradan oraya koşup kardeşini aramaya başlamış. Ama kardeşi hiçbir yerde yokmuş. Bir yandan kardeşini çağırıyor, bir yandan da hıçkıra hıçkıra ağlıyormuş; hele anababasının kendisine kızdığını düşündükçe de iyice sızlanıp duruyormuş. Ama Kardeşinden hiçbir ses çıkmıyormuş.8.sonra, doğru kırlara koşmuş.9; Uzaktan kuğu- kazların korkunç bir ormana dalıp kaybolduklarını görmüş. Bu kuğu- kazların, kötülükleri dillere destanmış, her yana zarar verir, çocukları kaçırırlarmış. Genç kız, kardeşini onların kaçırdığını anlamış ve yakalamak için peşlerinden koşmaya başlamış 10. Koşmuş koşmuş birden karşısına bir soba çıkmış11. Soba soba demiş nereye gidiyor bu kazlar söyle bana? Çavdar çöreğimden yersen söylerim demiş soba Kötülük: Kaçırma(A1) 7.Kötülüğün öğrenilmesinin eşdeğerli biçimi(b4) 8.Ayrıntılar. Üçlemenin ilk biçimi. 9.Evden gidiş ve arayış başlangıcı(!). 10-Bu masalda kötülük haberini önceden verecek bir gönderen olmadığı için, bu görev, belli bir saldırgana aktarılır: ortalıkta bir an görünen saldırgan, kötülüğün ne tür bir kötülük olduğunu açıklar(bağlantı ) 11.Bağışçının ortaya çıkışı. 12.Bağışçı ile çok kısa konuşma ve sınama(d1)

31 16 Biz babamın evinde yapılan buğdaydan yapılanları bile yemeyiz13 demiş kız. (Bundan sonra bir elma ağacı ve bir ırmakla karşılaşır ve benzer önerileri de aynı küstahlıkla cevaplar.)14. Genç kız, eğer bir kirpiye rastlamamış olsaydı, kırlarda boşuna koşup duracak,ormanda boşuna dolaşacaktı15; içinden kirpiye bir tekme atmak gelmiş16, ama dikenleri batar diye korkmuş17 ve ona şunu sormuş; Kirpi, kirpi kazların nereye gittiğini görmedin mi? 18 Kirpi de : Şu tarafa, demiş19.kız o tarafa koşmuş ve 19.İyilikbilir olduğu yerde dönen tavukayaklı bir kulübe görmüş20. kahramana Kulübede, mosmor burunlu, kilden ayaklı bir Baba Yaga yaşarmış.21 Kız bir de ne görsün? Kardeşi orada bir sıraya oturmuş 22, altın elmalarla oynuyormuş 23. Ablası onu görünce yavaş yavaş içeri girmiş ve kardeşini kapıp kaçırmış 24,25 ama kazlar da peşine takılmışlar 26, onu yakalayacaklar nereye saklanmalı acaba? (kahramanın, aynı kişiler tarafından bir kez daha üçlü bir sınamadan geçirildiği görülür, ama bu kez, olumlu cevaplar verir: Onlar da kızın yardımına koşarlar. Irmak, elma ağacı ve soba onu izlerler.27.masalda genç kızın eve dönüşüyle sona erer 13.Küstahça bir cevap: Kahramanın olumsuz tepkisi(sınama karşısında başarısızlık, olumsuz(e1) 14.Üçleme.D1 ve Olumsuz E1 iki kez daha tekrarlanır. Her üçünde de ödül elde edilemez.(olumsuz F1) 15.İyilikbilir bir yardımcının ortaya çıkışı 16.Yardımcı güç durumdadır yine de aman dilemez(d7)17.yardımcı bağışlanır(e7) 18.Konuşma(Bağlam öğesi ) gösterir(f9=g4) 20.Saldırganın evi. kirpi yol 21.Saldırganın portresi. 22.Aranan kişinin ortaya çıkışı 23.Altın, aranan kişinin değişmez özelliklerinden biridir. 24.Aranan nesnenin zorla ya da kurnazlıkla karşıt kaçırılması(k1)25.dönüş üstü kapalı belirtilir(!)26.uçarak izleme(prl). 27.Yeniden üçlü sınamadan geçirme(d1), kahramanın tepkisi olumludur(e1).sınamayı yapan kişi, kahramanın hizmetine girer(f9)ve böylece izleyenlerden kurtulur(rs4)

32 17 Bu masal çözümlemesi sonucunda(proop,1985: ) masalı şu şekilde formüle eder: Aγ1β1δ1a1b4c {D1OlmszE1OlmszF1{G4K1 Prl[D1E1 F9=Rs4]x3 D7 E7 F9 Propp Yöntemini Türkiye de Umay Günay, Elazığ masallarına uygulamış ve bu yöntemin Türk masallarına uygun olduğunu saptamıştır Propp Yöntemine Yöneltilen Eleştiriler 1920 li yıllarla kadar masalla ilgili- birkaçı dışında-çok önemli çalışmalar yapılmamıştı. Proop un yapısalcılığı dönemine göre yeni ve farklı bir yöntemdir. Kendinden sonra gelen pek çok kurama kaynaklık ettiği söylenebilir. En çok eleştiri aldıkları nokta halkbilim ürünlerini, daha çok matematiksel bir olgu olarak görmektir. Metni bağlı bulunduğu sosyal, psikolojik ve çevresel etkenlerden ayrı yani soyut olarak ele almalarıdır. Hâlbuki metin kadar, metnin icra edildiği sosyal ortam ve icracı da önemlidir. Metinleri yüzeysel olarak incelenmesinin yanında yüzeyin altındaki derinlikte de ortaya çıkarılmalıdır. Lauri Honko, Halk Anlatısı Araştırma Metotları başlıklı makalesinde Proop un yöntemini şöyle eleştirmiştir:

33 18 Eğer Claude Levi-Strauss bir paradigmalist ( kök düşünceci, kuramcı) ise, Propp hürmette kusur edilemeyecek derecede mükemmel bir sintagmatiktir ( sözdizimci). Strauss, Propp un açıklamasının psikolojik veya tabii olayların açıklanması olmadığını, tarihsel olarak yapının kastedildiğini anlamaz, ya da farkına varmaz Propp çok konuda eleştirildi. ( Görkem,1998: 72) İlhan Başgöz ise, Propp un yönteminin soyut bir model olduğunu ve eksikliklerle dolu olduğunu vurgular. Onun yaklaşımıyla masal dili incelenemez, masalın yorumu yapılamaz. Bu durumu da aşağıdaki örnekle somutlaştırır. Şu denklem bir masaldır: (Başgöz, 2002: 37) MNW A1 C (H İ) MNUW CLAUDE LÉVİ- STRAUSS VE YAPISALCILIK C.Lévi- Strauss un Çözümleme Yönteminin Temel Paradigmaları Claude Lévi- Strauss ( ) yüzyılımızda yetişmiş en tanınmış Fransız halkbilimcilerinden birisidir. Lévi- Strauss Mitin Yapısal İncelemesi adlı çalışmasında Propp un şekilci yöntemini büyük ölçüde yücelten bir yazı hazırlamıştır.

34 19 Strauss, Akrabalığın Temel Yapıları adlı çalışmasında yakın akrabalarla cinsel ilişkinin yasaklanması kuralını çözümleyerek bunun, bir toplumun var olabilmesi için temel şart niteliğindeki dışarıdan evlenme kuralının tersine çevrilmiş olumsuz bir biçim olduğunu ortaya koyar. Bu aynı zamanda doğa/kültür karşıtlığına da denk düşmektedir. O na göre ilkellerde, aile doğal bir ilişki biçimi değil, kültürel olarak belirlenen toplumsal bir bağıntıdır. Kadın da genelde bir değişim aracı olarak kullanılmıştır.(çobanoğlu,1999: 217) Claude Lévi- Strauss un yapısalcılıkla ilgili çalışmalarını Türkiye de yakından takip etmiş olan araştırmacılardan birisi de Tahsin Yücel dir. Yücel (1982) e göre, Lévi- Strauss un amacı; tüm bu konulardan hareketle özünde hep aynı kalan temel yapıya ulaşmaktır. Bu ulaşılan yapı ise kendi kendine yeterli bir bağıntılar dizgesidir. Levi- Strauss un amacı: evlenme kuralları, aile biçimleri, totem sitemleri, mitler, masallar gibi çeşitli görünümleri aşarak, yabanıl düşünceye yani derin yapıya ulaşmaktır. Levi- Strauss a göre mitleri toplumsal ve ekinsel bağlamları açısından değerlendirebilmenin üç koşulu vardır: a.)bir mit hiçbir zaman tek bir düzeyde yorumlanmamalıdır. Ayrıcalıklı açıklama diye bir şey olamaz, çünkü her mit birkaç açıklama düzeyinin bağıntıya getirilmesinden başka bir şey değildir. b.)bir mit tek başına değil, bütün olarak ele alındıklarında bir dönüşüm kümesi oluşturan başka mitlerle kurduğu bağıntı içinde yorumlanmalıdır.

35 20 c.)bir mit kümesi kendi başlarına değil; i.) Başka mit kümeleri ii.)geldikleri toplumun halk kültürü göz önünde bulundurularak yorumlanmalıdır Lévi- Strauss un Yapısal Çözümleme Yönteminin İşleyişi ve Masal Araştırmalarındaki Yeri Levi-Strauss, daha çok mit incelemelerinde bulunmuştur. Masal alanındaki çalışmalara katkısı dolaylı yollardandır. Çalışmalarındaki ortak nokta ise mitlerin ve masalların insan düşüncesinin derin yapısına inmede yardımcı unsurlar olduklarını düşünmesi ve bunları araç olarak kullanmasıdır. Lévi- Strauss un sistemi, doğal yapıyı açığa çıkarmak için mitlerdeki öykülendirme öğelerini bölümlemeye ve yeniden düzenlemeye dayanmaktadır. Fakat Propp un sistemi öykünün gidişini izlemektedir. Bunlar daha önce de vurgulandığı gibi temel yapısal çözümleme türleridir. Dundes, bu iki yapısal çözümleme türünden, mitin altında yatan diziyi ya da kavramsal çerçeveyi incelemeyi amaçlayan Lévi- Strauss un çözümleme yöntemini kavramlara yönelik olarak değerlendirirken, söz gelişi bir öykünün anlam yönünden, söz dizinini inceleyen Propp un çözümleme yöntemini dizimsel olarak bulur. (Çobanoğlu,1999: 220)

36 21 Yücel (1982:65) e göre ise, Yapısalcılık bir açıklama değil, açıklama yöntemidir. Amacı; yapının iç düzenine yönelmek, dışta kalan etkenlerden incelmeyi ilk anda arıtmak, gerekirse bunları sonradan yapının gösterdiği yönde değerlendirmek, tutarlılık ve geçerlilik başlıca ölçüttür. Yapısalcılar da tek ya da son diye bir şey yoktur; çünkü bilimlerin sürekli gelişiminin bilincindedir. Onların her şeyi açıklamak gibi bir endişeleri olmamıştır. Lauri Honko(1993), ise Levi Strauss un yapısal çözümleme metoduyla, masal ya da mitler incelenecek olunursa, bunların halk tarafından belki de asla anlaşılmayan şekiller olacağını savunmuştur: Lévi- Strauss un yapısalcı yöntemi Türkiye de uygulayan isimlerin başında Seyfi Karabaş gelmektedir. Karabaş, Bütüncül Türk Budunbilimine Doğru ve Dede Korkut ta Renkler adlı eserlerinde bu yöntemi uygulamıştır. ( bkz. Karabaş,1996) Yapısalcı Kuramlara Yöneltilen Eleştiriler Yapısalcı kuramların en çok eleştiri aldığı konu: halk anlatılarını çevre ve insan bağlamından soyutlayarak matematiksel formüllere indirgemeleriydi. Karşılaştırmalı halkbilimcilerce de yapısal halkbilimcilerce de metinlerin anlatıldığı, dinlenildiği bağlamlar da dikkate alınmamıştı. Öte taraftan bu iki kuram arasında tespit edilen başka benzerlikler arasında her ikisinin de benzerlikleri tanımlayıp, farklılıkların altını çizmekte olması da yer almaktadır.

37 22 Alan Dundes(1965: 37), Richard Dorson(1984: 6) gibi son dönem halkbilimcilerinin temel eleştirisi Propp un yapısal yönteminin anlamsızlığı üzerinedir. Böyle bir kuramsal çerçeveden mahrum, bir folklor olayının, bağlamı ( context) ve sözel dokusunu (texture) ele almak bir yana bizatihi metni (text) adeta buharlaştırıp ortadan kaldıran son derece soyut bir yapıdır. şeklindedir. Alan ve Dundes in incelemelerinden de son dönem en çok konuşulan kuram olan Performans(Gösterim) Kuramı ortaya çıkmıştır. Yapısalcı kuramlardan önce ortaya atılan Gelişme, Yayılma ve Tarihi Coğrafi(Fin) Yöntemi yaklaşımlarının esasta Metin merkezli Yaklaşımlardır. Psikoanalitik ve Yapısal yaklaşımlar da metin merkezli yaklaşımlar olmakla birlikte, metinlerin içeriği ve şekil özellikleriyle anlam özelliklerini esas alırlar.(oğuz ve bşk.2005: 96) PSİKOANALİTİK KURAMLAR VE MASAL İNCELEMELERİNDEKİ YERİ Sigmund Freud ve Psikonalitik Kuram Psikoanalizmin kurucusu ve psikoloji tarihinin en önemli isimlerinden biri olarak kabul edilen Sigmund Freud, özellikle düşler ve arkalarında farklı anlamları çözmeye çalışmış; bu yolla ruhsal hastalıkların tedavisinde önemli mesafe kat edileceğini savunmuştur. Gündelik düşlerimizin aslında göründüğü kadar masum düşler olmadığını savunur. Bu konuyla ilgili düşüncelerini verdiği bir konferansta şöyle açıklamıştır:

38 23 Düş olarak adlandırılmış olanı düşün metni ya da görünür düş olarak, aradığımız, deyim yerindeyse düşü arkasından yattığından kuşkulandığımız şeyi gizli düş düşünceleri olarak tanımlayabiliriz. Bunlar çoğunlukla kılık değiştirmiş simgeler olarak rüyalarımızda karşımıza çıkmaktadır. Düşlerin görünür içeriğinde sıklıkla masallardaki, söylencelerdeki ve mitlerdeki tanıdık temaları çağrıştıran resimler ve durumlar buluruz. Bu türden düşlerin yorumu bu temaları yaratan ilk eğilimlere bir ışık tutar, bununla birlikte bu malzemenin zamanla uğradığı anlam değişikliğini unutmamalıyız. Bizim yorumlama çalışmamız yeterince sık olarak en geniş anlamda cinsel olarak tanımlanmış olan ama daha sonraki uyarlamalarda en değişken uygulamayı bulmuş olan hammaddeyi göz önüne serer. (Freud,1998: 20 24) Freud (2004: ) a göre, insanın ruhsal kişiliği şu bölümlerden oluşmaktadır: (Şekil 2) ALGISAL BİLİNÇ ÖNBİLİNÇ BİLİNÇDIŞI Bastırılmış arzu ve güdüler

39 24 Freud a (1998:35 40) göre, id kişiliğimizin karanlık ve erişilmez kesimidir. Düşüncenin mantıksal yasaları İd de geçerli değildir ve bu her şeyden önce karşıtlık yasası için geçerlidir. İd, kuşkusuz hiçbir değer yargısı tanımaz; iyi ve kötü yoktur, ahlâklılık yoktur. Ego (Benlik) ise, zavallı konumundadır. Aynı anda iki efendiye hizmet etmek zorundadır. Bir taraftan İd in ilkel güdüleriyle başa çıkmaya çalışmakta, diğer yandan da toplumsal standartlara uymazsa yoğun suçluluk duygularıyla cezalandıran katı Süper ego ( vicdan) tarafından gözlenir. Böylece İd tarafından yönetilen, Süper ego tarafından kuşatılan, gerçeklik tarafından geri püskürtülen Ego kendi içinde ve üzerinde işleyen güçler ve etkiler arasında uyum sağlama ekonomik görevini yerine getirmek için boğuşur. Freud, düşlerin insan zihnindeki İd in bastırılmış cinsel arzu-isteklerinin su yüzüne çıkmış şekilleri olduğunu savunmuştur. Buna da Simgecilik adını vermektedir. Düşler bu simgeciliği gizli düşüncelerinin kılık değiştirmiş temsili için kullanırlar. Bu simgeciliğin sadece düşlere özgü değil, özellikle insanlar arasındaki bilinçli düşünme biçiminin özelliğiydi ve folklorda, popüler mitlerde, söylencelerde, lengüistik deyimlerde, atasözlerinde ve güncel esprilerde düşlerden çok olduğunu savunmuştur: Örneğin, düşlerdeki imparator ve imparatoriçe ( kral ya da kraliçe) kural olarak gerçekte düş görenin anne ebeveynini temsil ederken; bir prens ya da prenses ise düş görenin kendisidir. Çomak, ağaç gövdesi ve şemsiye gibi tüm uzantılı nesneler erkek organı yerine geçebilir- bıçak, kama ve mızrak gibi tüm uzun, keskin silahlarda öyle. (1911) Tümüyle akla yatkın olmasa da aynı şeyin bir başka simgesi de tırnak törpüsüdür. Kutular, mahfazalar, sandıklar, dolaplar ve fırın rahmi temsil ederler (1919) ve içi boş nesneler, gemler ve

40 25 her türden kap da öyle. Düşlerdeki odalar da kadınlardır. Freud, hatta bir bayan şapkasının bile erkeğin cinsel organını temsil edebileceğini söylemiştir. (1998:70) Mitoloji ve folklorda cinsel simgeler- olarak kullanılan hayvanların çoğu düşlerde de aynı rolü oynarlar: balıklar, salyangozlar, kediler, fareler ve hepsinin üstünde de erkek organını en önemli simgeleyen yılanlar. Küçük hayvanlar ve haşarat küçük çocukları örneğin istenmeyen erkek ve kız kardeşleri. ( 1998:75 76) Freud un aşırı cinsel simgeciliği tepki çekmiş, mitlerde ya da masallarda görülen her nesne ya da mekânın cinsel simge olamayacağı ısrarla vurgulanmıştır Freud Ekolünün Kadınlığa Bakış Açısı Freud, dişilik konusuyla ilgili de çarpıcı açıklamalarda bulunmuş ve bu yüzden değişik kesimlerin tepkisiyle karşılaşmıştır: Tarih boyunca insanlar başlarını dişiliğin doğası bilmecesine çarpmışlardır. Eril ya da dişil ayrımı ruhbilimsel değildir. Eril dediğinizde genellikle etkin, dişil dediğinizde de edilgin demek istiyorsunuzdur. Şimdi böylesi bir ilişkinin olduğu da doğrudur. Bu durum cinsel işlevde de apaçık görünmektedir. (2004)

41 26 Freud un çalışmaları bulunduğu dönemde büyük yankılar uyandırmış, pek çok eleştiriyi de beraberinde getirmiştir. En başta da feministlerden büyük tepkiler almıştır. Donovan (1999: ) a göre: Freud bir feminist değildi. Freud un erilliği etkin, dişilliği edilgen kabul etmesi, küçük kız çocuklarının cinsel kimliğinin erillik taşıdığını söylemesi, feministleri kızdırır. Eğer sahiden cinsel kimlikleri özdeşse, bu aşamadaki erkek çocuğun cinselliği de aynı ölçüde dişil olarak nitelenebilir. Hatta kadın özseverliğinin temel nedeni, penis kıskançlığıdır. Bu savıyla Freud un erkek bakış açısı ve kuşkusuz belirgin bir kadın düşmanlığı olduğu açıkça ortadadır. Kadın psikolojisi hakkındaki Freud cu görüşlere bir tepki de, Kate Milletten gelir. Millet, çocuk sahibi olma arzusunun penis kıskançlığının bir biçimi olduğunu iddia eden kuramın üretilmesi için gerekli olan şoven çarpıtmalarla dalga geçmiştir: Freud cu mantık etkileyici bir kadın başarısı olan çocuk doğurmayı erkek organına yönelik bir ava dönüştürmeyi başarmıştır. Böylece kendi sınırlığı varlığı ve 2.sınıf donanımı içinde bile kadın çok az ciddiye alınır. (Millet,1960: ) Freud un kadınların edilgen varlıklar olduğu tezi başta Feministler olmak üzere pek çok araştırmacının tepkisini çekmiştir.