Sanat ve Kuram Dizisi. Ayrıntı Yayınları

Transkript

1 Sanat ve Kuram Dizisi Ayrıntı Yayınları

2 TERRY EAGLETON Britanya nın yaşayan en büyük edebiyat eleştirmeni ve düşünürü kabul edilen Terence Francis Eagleton, 22 Şubat 1943 te Salford da doğmuştur. Oldukça yoğun bir Katolik öğrenimi gördükten sonra, Raymond Williams tan da dersler alacağı Cambridge Üniversitesi ne girmiş ve burada lisans, lisansüstü ve doktora yaptıktan sonra kısa bir süre İngiliz Edebiyatı üzerine ders vermiştir. Oxford Üniversitesi ( ), Manchester Üniversitesi, Notre Dame Üniversitesi ve halen çalıştığı Lancaster Üniversitesi nde daimi hocalık yaptığı gibi daha birçok üniversitede de misafir hoca olarak konferanslara katılmış, sunumlar yapmıştır. Ayrıca New Left Review ve New Statesman dergilerine yıllarca yazılarıyla katkıda bulunmuştur. Eagleton, ilk iki kitabı, Shakespeare and Society (1967) ve Exiles and Emigrés te (1970) edebiyata Katoliklikle sosyalizmin ilginç bir sentezini yaparak yaklaşmıştır. İleriki yıllarda böylesi bir sentez arayışından koparak Althusser Okulu'nun edebiyat kuramı alanındaki en önemli adı Pierre Macherey nin izini sürecek; bütünlük, organiklik ve yansıma gibi Hegel kökenli kavramların edebiyat yapıtlarını çözümlemekte kullanılmasına karşı çıkacaktır. Marxism and Literary Criticism (1976) [Edebiyat Eleştirisi Üzerine, Çev. H. Gönenç, Eleştiri Yay., tarihsiz] adlı yapıtında Marksist gelenekteki benzer eğilimleri sert bir biçimde eleştirmektedir. Criticism and Ideology (1976) [Eleştiri ve İdeoloji, Çev. E. Tarım & S. Öztopbaş, İletişim Yay., 1985] kitabında ise yapısalcılıktan esinlenen bir metinbilimi kavrayışına maddeci ve bilimsel bir içerik kazandırmak için edebiyat yapıtı ile ideolojiler arasındaki, yansıtma kavramının kuşatamadığı karmaşıklıktaki ilişkileri incelemektedir. Eagleton, metni açıklamaya çalışan 80 lerdeki bilimsel yönelimini yavaş yavaş terk ederek metni kullanmaya ağırlık veren, daha siyasal bir yaklaşımı benimsemiştir. Walter Benjamin or Towards a Revolutionary Criticism (1981); Literary Theory (1983) ve The Function of Criticism (1984) [Eleştirinin Görevi, Çev. İsmail Serin, Ark Yay., 1998] gibi yapıtlarında, Benjamin in yanı sıra, Mikhail Bakhtin, Derrida, Wittgenstein, Foucault ve feminist hareketin bu siyasal yaklaşımı büyük ölçüde etkilediği görülür. Edebiyat kuramı alanındaki bu çalışmalarının yanında edebiyat pratiğine de bulaşmış, Brecht and Company (yayımlanmadı) ve Saint Oscar (1990) adlı iki oyun ve tek romanı olan Saints and Scholars ı (1987) [Azizler ve Alimler, Çev. Osman Akınhay, Agora Kitaplığı, 2003] yazmıştır. Diğer bazı yapıtları şunlardır: Myths of Po wer: A Mar xist Study of the Bron tës (1975); The Rape of Clarissa (1982); Against The Grain (1985); Shakespeare (1986) [William Shakespeare, Çev. A. Cüneyt Yalaz, Boğaziçi Üniversitesi Yay., 1998]; The Ide ology of The Aest he tic (1990) [Estetiğin İdeolojisi, Çev. Bülend Gözkân vd, Doruk Yay., 2002]; Ideology: An Introduction (1991) [İdeoloji-Giriş, Çev. Mut ta lip Öz can, Ay rın tı Yay., 1996]; Heathcliff and The Great Hunger (1995); The Illusions of Postmodernism (1996) [Postmodernizmin Yanılsamaları, Çev. Mehmet Küçük, Ayrıntı Yay., 1999]; The Idea of Cul tu re (2000) [Kültür Yorumları, Çev. Özge Çelik, Ayrıntı Yay., 2005]; The Gatekeeper (2001) [Kapı Bekçisi, Çev. Gök çen Ezber&Rana Kahraman, Bilge Kültür Sanat, 2002]; After Theory (2003) [Kuramdan Sonra, Çev. Uygar Abacı, Literatür Yayıncılık, 2004]; The Meaning of Life (2007); On Evil (2010) ve Why Marx Was Right (2011). Swe et Vi ole nce-the Idea of the Tra gic (2003) adlı kitabı ise Ayrıntı Yayınları nın programındadır. Terry Eagleton

3 Edebiyat Kuramı

4 Ayrıntı: 30 Sanat ve Kuram Dizisi: 11 Edebiyat Kuramı Terry Eagleton Kitabın Özgün Adı Literary Theory-An Introduction İngilizce den Çeviren Tuncay Birkan Yayıma Hazırlayan Çiçek Öztek Düzelti Mehmet Celep-Ayten Koçal 1996, Terry Eagleton All Rights Reserved. Authorised translation from the English language edition published by Blackwell Publishing Limited. Responsibility for the accuracy of the translation rests solely with AYRINTI YAYINLARI and is not the responsibility of Blackwell Publishing Limited. No part of this book may be reproduced in any form without the written permission of the original copyright holder, Blackwell Publishing Limited. Bu çevirinin Türkçe yayın hakları Ayrıntı Yayınları na aittir. Kapak İllüstrasyonu Sevinç Altan Kapak Tasarımı Deniz Çelikoğlu Kapak Düzeni Gökçe Alper Dizgi Esin Tapan Baskı Kayhan Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti. Davutpaşa Cad. Güven San. Sit. C Blok No.:244 Topkapı/İstanbul Tel.: (0212) Sertifika No.: Birinci Basım 1990 İkinci Basım 2004 Üçüncü Basım 2011 Dördüncü Basım 2014 Baskı Adedi 2000 ISBN Sertifika No.: AYRINTI YAYINLARI Basım Dağıtım San. ve Tic. Ltd. Şti. Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.:3 Cağaloğlu İstanbul Tel.: (0212) Faks: (0212) & info@ayrintiyayinlari.com.tr

5 Edebiyat Kuramı Terry Eagleton

6 SANAT VE KURAM DİZİSİ POSTMODERN EDEBİYAT KURAMI Giriş Niall Lucy KES YAPIŞTIR Kültür, Kimlik ve Karayip Müziği Dick Hebdige ŞEYTAN Yüzü Olmayan Maske Luther Link KUTSAL RUH Michel Tournier BLUES TARİHİ Şeytan ın Müziği Giles Oakley TANGO Tutku nun Ekonomi Politiği Marta E. Savigliano SANATIN İCADI Bir Kültür Tarihi Larry Shin SANAT VE PROPAGANDA Kitle Kültürü Çağında Politik İmge Toby Clark FOTO RAF Çerçevedeki Gizem Mary Price MONA LISA KAÇIRILDI Sanatın Bizden Gizledikleri Darian Leader EDEBİYAT VE KÖTÜLÜK Georges Bataille ZAMAN TÜNELİ Denemeler ve Notlar John Fowles KORKUNUN GÜÇLERİ İğrençlik Üzerine Deneme Julia Kristeva KATİLLER, SANATÇILAR VE TERÖRİSTLER Frank Lentricchia & Jody McAuliffe GÜRÜLTÜDEN MÜZİ E Müziğin EkonomiPolitiği Üzerine Jacques Attali GÜZELLİK SEMPTOMU Francette Pacteau RABELAIS VE DÜNYASI Mihail Bahtin SANAT VE SORUMLULUK İlk Felsefi Denemeler Mihail Bahtin SANAT VE ESTETİK Peter de Bolla FLAMENKO Tutku, Politika ve Popüler Kültür William Washabaugh ARAP DÜNYASINDA MÜZİK Tarab Kültürü ve Sanatçılığı A.J. Racy ATEŞ ve GÜNEŞ Platon Sanatçıları Niçin Dışladı? Iris Murdoch GERÇE İN GERİ DÖNÜŞÜ Yüzyılın Sonunda Avangard Hal Foster SANATTA ANLAMIN GÖRÜNTÜSÜ İmgelerin Toplumsal İşlevi Richard Leppert SANATIN SONUNDAN SONRA Çağdaş Sanat ve Tarihin Sınır Çizgisi Arthur C. Danto KURMACA NASIL İŞLER? James Wood GÜLERYÜZLÜ SOHBETLER Mehmet Güleryüz ZORAKİ GÜZELLİK Hal Foster ANALİTİK RESİM ÇÖZÜMLEMELERİ Leyla Varlık Şentürk İNATÇI BİR BAHAR Kürtçe ve Kürtçe Edebiyat Vecdi Erbay SIRADAN OLANIN BAŞKALAŞIMI Arthur C. Danto BUNU BEN DE YAPARIM Christian Saehrendt SANAT DÜNYALARI Howard S. Becker ARABESK Uğur Küçükkaplan ROMAN KURAMINA GİRİŞ Zekiye Antakyalıoğlu YAZMA CESARETİ Nihan Kaya HİÇLİĞİN ÖZGÜRLÜĞÜ Ceren Selmanpakoğlu

7 İçindekiler İkinci Basıma Önsöz Önsöz Giriş: Edebiyat Nedir? I. İngiliz Edebiyatının Yükselişi II. Fenomenoloji, Yorumbilgisi, Alımlama Kuramı III. Yapısalcılık ve Göstergebilim IV. Postyapısalcılık V. Psikanaliz Sonuç: Siyasi Eleştiri Sonsöz Kaynakça Dizin

8

9 Charles Swann ve Raymond Williams için...

10

11 İkinci Basıma Önsöz Bu kitap, modern edebiyat kuramını mümkün olan en geniş sayıda okura anlaşılır ve çekici kılma yolunda bir girişimdir teki birinci baskısından bu yana, edebiyat eleştirmenlerinden avukatlara, kültür kuramcılarından antropologlara çeşitli kesimlerden insanların kitabı okumuş olduğunu bilmek de sevinç verici. Bir anlamda belki de bu o denli şaşırtıcı değil; çünkü kitabın temel tezi, yalnızca edebiyattan kaynaklanan ya da yalnızca edebiyata uygulanabilen bir kuramsal bütünlük anlamında edebiyat kuramı nın olmadığıdır. Fenomenolojiden göstergebilime, yapısalcılıktan psikanalize, bu kitapta ele alınan yaklaşımların hiçbiri basitçe edebi yazıyla ilgili değil. Aksine, bu yaklaşımların her biri başka bir insan bilimleri alanından çıkmıştır ve edebiyatın epey ötesinde uygulama alanlarına sahiptir. Kitabın popü- 11

12 lerliğinin nedenlerinden birinin bu olduğunu düşünüyorum ve aynı nedenle yeniden basılmaya değer görüyorum. Kitabın akademi dışından bu kadar çok sayıda okur çekebilmiş olması da dikkat çekici. Bu tür eserlerin çoğunluğunun aksine, bu kitap akademi ötesi bir okur kitlesine ulaştı. Edebiyat kuramının mahut elitizmi göz önüne alındığında bu durum özellikle ilginçtir. Edebiyat kuramı, dar bir zümrenin anlayabileceği zor bir dile sahip olsa bile, bunun hayatında üniversite yüzü görmemiş insanları cezbeden bir dil olduğu da görülüyor; eğer bu doğruysa, bu dili anlaşılmaz ilan ederek kınamakta olan bazı üniversiteler de konuyu yeniden düşünmek durumundalar. Her şey gibi anlamın da hemen tüketilebilir olması beklenen postmodern çağda, edebiyat üzerine konuşmanın yeni yollarını edinme uğraşını emek sarf etmeye değer bulanların var olması cesaret verici bir şey. Bazı edebiyat kuramları, gerçekten de küçük bir gruba hitap ederler, kapalı ve dışlayıcıdırlar. Bu kitap, işte bu hasarı onarma ve kuramı daha yaygın ve ulaşılabilir kılma yolunda bir çabayı temsil ediyor. Ama bir başka anlamda da bu tür kuramlar elitizmin zıddıdır. Edebi çalışmalar alanında gerçekten elitist olan, edebiyat eserlerinin ancak belli bir kültürel terbiyeden geçmiş olanlarca değerlendirilebilir olduğu düşüncesidir. Buna göre, bir yanda damarlarında edebi değerler dolaşanlar, öte yanda ise dışlanmış karanlığın içinde acı çekmeye mahkûm olanlar vardır lı yıllardan bu yana edebiyat kuramının gelişmesinin önemli nedenlerinden biri, bu varsayımın, kültürsüz olduğuna inanılan ortamlarda yetişmiş yeni tür öğrencilerin yükseköğrenime girişlerinin yarattığı etki sonucu aşama aşama kırılmasıdır. Kuram, edebiyat eserlerini medeni duyarlığın cenderesinden kurtararak, onları en azından ilke olarak herkesin katılabileceği bir analize açmanın yöntemi oldu. Böyle bir kuramının zorluğundan şikâyetçi olanların, bir biyoloji ya da kimya mühendisliği ders kitabını açar açmaz hemen anlamayı beklediklerini hiç sanmıyorum. Edebiyat araştırmaları neden bunlardan farklı düşünülsün? Belki edebiyatın kendisini, herkesin ulaşabileceği sıradan bir dil olarak düşündüğümüz için; ama bu da belli bir edebiyat kuramı nın tezidir. Hakkı verilerek anlaşıldığında, edebiyat kuramı elitist değil demokratik bir itkiyle şekillenmiştir; bu bakımdan da abartılı bir anlaşılmazlığa kaydığı durumlarda, kendi tarihsel köklerine sadık kalmamaktadır. T. E. 12

13 Önsöz Bu yüzyılda edebiyat kuramını etkilemiş olan dönüşümün başlangıç tarihini belirlemek istiyorsak, genç Rus Biçimcisi Victor Şiklovski nin, çığır açıcı denemesi Aygıt Olarak Sanat ı yayımladığı yıl olan 1917 de karar kılmak en iyisi olacaktır. O tarihten beri, özellikle de son yirmi yıl içinde edebiyat kuramı çarpıcı bir biçimde dallanıp budaklandı: Edebiyat, okuma ve eleştiri gibi terimlerin anlamları büyük değişimlere maruz kaldı. Ama bu kuramsal devrimin önemli bir kısmı hâlâ belli bir uzmanlar ve meraklılar çevresinin dışına çıkabilmiş, edebiyat araştırmacıları ve genel okur üzerinde tam bir etki yaratabilmiş değil. Bu kitap, konu hakkında hiçbir bilgisi olmayanlara veya pek az şey bilenlere modern edebiyat kuramı hakkında makul ölçüde kapsamlı bir açıklama sunmayı amaçlıyor. Böyle bir tasarı bariz biçimde bazı 13

14 atlamalar ve basitleştirmeler yapmayı gerektirse de konuyu vülgarize değil popülarize etmeye çalıştım. Bence bu konuyu sunmanın tarafsız, değer-içermeyen hiçbir bir yolu olmadığı için, bütün kitap boyunca belli bir sav ileri sürdüm. Umarım bu, kitabı daha ilginç kılıyordur. İktisatçı J. M. Keynes bir keresinde, kuramdan hoşlanmayan, onsuz daha rahat ettiklerini iddia eden iktisatçıların, sadece daha eski bir kuramın etkisinde olduklarını söylemişti. Bu tespit, edebiyat araştırmacıları ve eleştirmenler için de geçerlidir. Edebiyat kuramının, biraz nükleer fiziğe benzer bir şekilde gizemli, elitist ve dışarıya kapalı bir alan olduğunu düşünen bazıları, bu kuramın fena halde dar bir zümreye hitap ettiğinden şikâyet ederler. Edebiyat eğitimi tam manasıyla analitik düşünceyi teşvik etmez, doğrudur; ama aslında edebiyat kuramı, çoğu kuramsal araştırmadan daha zor olmadığı gibi bazılarından da çok daha basittir. Umarım bu kitap, konunun kendilerini aştığından korkanları, bu korkularından kurtarmaya yardımcı olur. Bazı edebiyat araştırmacıları ve eleştirmenler de, edebiyat kuramının okurla eserin arasına girmesine itiraz ederler. Buna verilebilecek basit bir cevap şudur: Örtük de olsa, üzerinde düşünülmemiş de olsa, belli bir kuramımız olmasaydı, bir edebiyat eseri nin ne olduğunu veya bunu nasıl okuyacağımızı bile bilemezdik. Kurama gösterilen düşmanlık çoğunlukla, başkalarının kuramlarına muhalefet ederken kendininkini unutma anlamına gelir. Bu kitabın amaçlarından biri de bu bastırmayı kaldırıp hatırlamamıza yardımcı olmaktır. T. E. 14

15 Giriş: Edebiyat Nedir? Edebiyat kuramı diye bir şey varsa, o zaman bu kurama konu edilecek, edebiyat diye bir şeyin de var olduğu aşikârdır. O halde işe şu soruyla başlayabiliriz: Edebiyat nedir? Edebiyatı tanımlamak amacıyla çeşitli girişimlerde bulunulmuştur. Örneğin, kurmaca anlamındaki hayal ürünü yazı; yani kelimenin düz anlamıyla doğru olmayan yazı olarak tanımlanabilir. Ama insanların genelde edebiyat başlığı altına dahil ettikleri yazılar üzerinde şöyle bir düşünmek bile bu tanımın işe yaramayacağını ortaya çıkaracaktır. XVII. yüzyıl İngiliz edebiyatı Shakespeare, Webster, Marvell ve Milton ı içerir; ama Francis Bacon ın denemeleri, John Donne ın vaazları, Bunyan ın manevi otobiyografisi ve Sir Thomas Browne ın yazdığı her şeyi de kapsar. Hatta icabında Hobbes un 15

16 Leviathan ı * ya da Clarendon ın History of the Rebellion u bile XVII. yüzyıl İngiliz edebiyatı kapsamına sokulabilir. XVII. yüzyıl Fransız edebiyatı Corneille ile Racine in yanı sıra La Rochefoucauld nun özdeyişlerini, Boussuet nin cenaze konuşmalarını, Boileau nun şiir üstüne incelemesini, Madame de Sévigné nin kızına yazdığı mektupları, Descartes ve Pascal ın felsefesini de kapsar. XIX. yüzyıl İngiliz edebiyatı ise çoğunlukla (Bentham ı olmasa da) Lamb i, (Marx ı olmasa da) Macaulay i, (Darwin ya da Herbert Spencer i olmasa da) Mill i içerir. Demek ki gerçek ile kurmaca arasındaki ayrım bizi pek ileri götüreceğe benzemiyor, bunun nedeni de en başta bu ayrımın kendisinin sorgulanabilir bir ayrım olması. Örneğin bizim tarihsel ve sanatsal hakikat arasında kurduğumuz karşıtlığın, erken dönem İzlanda sagaları için hiç mi hiç geçerli olmadığı iddia edilmiştir. 1 XVI. yüzyıl sonu ve XVII. yüzyıl başlarında İngiltere de roman kelimesi hem gerçek hem de kurmaca olaylar için kullanılmış gibi görünüyor, gazetelerdeki haberler bile pek gerçeklere dayalı diye görülmüyordu. Romanlar ve haberler ne salt gerçeklere dayalıydı ne de salt kurmaca. 2 Bu kategoriler arasında şimdilerde yaptığımız keskin ayrımlar açıkça geçerli değildi. Gibbon tarihsel hakikati yazdığını düşünüyordu şüphesiz. Belki Tekvin in yazarları da aynı fikirdeydiler; ama bu kitaplar artık kimilerince gerçek kimilerince de kurmaca olarak okunurlar. Newman kendi teolojik düşüncelerinin doğru olduğunu düşünüyordu kesinlikle; oysa bunlar artık birçok okur için edebiyat tır. Üstelik, edebiyat gerçeğe dayanan birçok yazıyı kapsadığı gibi birçok kurmaca yazıyı da dışlar. Superman çizgi romanı ve Mills and Boon beyaz dizisi kurmaca olmakla birlikte genellikle edebiyat, hele hele büyük harfli Edebiyat kapsamına sokulmazlar. Edebiyatı yaratıcı veya hayal ürünü yazı olarak tanımlarsak bu, tarihin, felsefenin ve doğa biliminin hayal gücü olmadığı ve yaratıcılıktan yoksun olduğu anlamına mı gelir? Belki de bütünüyle farklı bir yaklaşım gerekiyordur. Belki de edebiyat kurmaca veya hayal ürünü oluşuna göre değil de dili kendine özgü biçimde kullanmasıyla tanımlanabiliyordur. Bu kurama göre edebiyat, Rus eleştirmen Roman Jakobson un sözleriyle sıradan konuşmaya karşı örgütlü bir şiddeti temsil eden bir yazı türüdür. Ede- * Leviathan, Çev. Semih Lim, Yapı Kredi Yay., (y.h.n.) 1. M.I.Steblin Kamenskij, The Saga Mind, Odense Lennard J.Davis, A Social History of Fact and Fiction: Authorial Disavowal in the Early English Novel, Edward W.Said (der.). Literature and Society, Baltimore ve Londra, 1980 içinde. 16