Bulgu ve Sonuç Sunumu

Transkript

1 Bulgu ve Sonuç Sunumu Bir araştırmada bulgular tasarımda belirlenen istatistiksel süreçlerden geçirilerek verilerin işlenmesiyle elde edilen özet bilgilerdir. Araştırmalarda bu bulgulara dayanılarak irdeleme ve değerlendirmeler yapılır, sonuçlar çıkartılır ve öneriler sunulur. Sosyal bilimcinin amacı istatistiksel süreçleri kullanarak istatistiğin verdiği sonucu incelediği sosyal olana bağlayan anlamlı açıklama üretmektir. Bulgu sunumunda, araştırma tasarımında belirlenen araştırma sorularının (anket soruları değil) veya hipotezlerin belirlediği çerçeve içinde kalınması gerekir. Bulgu sunumu sırasında, ölçme için birkaç cümle ile ne yapıldığı ve bulgunun ne olduğu belirtilebilir. Bu yapılırken her bulgu ya yorumsuz verilir ve yorum, sunumu takip eder veya sonuç bölümünde yorum yapılır, ya da bulgularla yorumlar iç içe sunulur. Bulgular grafikler, tablolar ve şekiller kullanarak sunulabilir. Sunum yaparken, bulgular hipotezlerle (veya araştırma sorularıyla) ilişkilendirilir. Örneğin, A sorusu veya hipoteziyle ilgili yapılan ölçme sonunda şekil\tablo xx de sunulan bulgular/istatistiksel sonuçlar elde edildi. Bu bulgulara göre, yokluk hipotezi reddedildi ve alternatif hipotez kabul edildi dedikten sonra dağılımın doğası hakkında bilgi verilir. Ardından, bu bulgunun anlamı açıklanır ve kuramsal yapıya ve ilgili incelemelere göndermeler yaparak bulgular irdelenir ve sonuçlar çıkartılır. Sadece tabloları ve istatistiksel sonuçları sunmakla bir araştırma asla bitmez. Bulgular değerlendirilir ve bu yapılırken bulgular araştırma soruları, soruların çıkartıldığı kuramsal varsayımlar ve konudaki bilgi birikiminin ifadesi olan

2 142 Ampirik araştırmalarda sorunlar ilgili incelemeler arasında bağlar kurulur ve sonuçlar çıkartılır. Bunun anlamı, sonuç sunulurken, kuram, araştırma sonuçları ile toplumsal bağlam arasında bağ kurulur. Deneyselimsi-deneysel tasarımda (survey research) bu aşama, eğer bulgular ile yorum birlikte olacaksa bulgular ve sonuç başlığı kullanılır; fakat eğer sadece bulgular sunulacaksa, bulgular başlığı kullanılır ve sonra da sonuç başlığı altında sonuçlar verilir. TRT araştırmaları gibi bir yönetimsel tasarımda, kesinlikle, sonuçtan sonra veya sonuçla birlikte, öneriler bölümünün sunulması gerekir. Öneriler birkaç cümlelik uyduru veya yüzde dağılımı verme değildir; bulgulara ve sonuçlara ve de bilgi birikimine dayanan kapsamlı bir karaktere sahip tavsiyelerdir. Öneriler yönetimsel araştırmanın asıl okunan ve TRT yapımcıları ve karar vericiler için asıl faydalı olan kısmıdır. TRT araştırmalarında böyle bir şey yapılmamış. Bir veya birkaç cümlelik veya kaç paragraflık öneri adına sunulanlar ise, bulgulara ve var olan bilgilere dayanana ve programcılara ve politikalara en küçük bir yardımı olmayan sözlerden ibarettir. TRT araştırmaları yöntem bağlamında da ciddi şekilde yoksul ve yoksun bir karaktere sahiptir. Araştırmaların hepsi de bir sayfa ile üç sayfa arası değişen bulgular ve değerlendirme bölümü koymuşlar. Örneğin özel bir şirketin hazırladığı 2005 Teknik Kamuoyu araştırması toplam üç sayfalık bulgular ve özet değerlendirme koymuş (s.23-26). Tüm diğer araştırmalarda yapıldığı gibi, bu araştırmada da yüzde dağılımlarından örnekler sunulmuş ve hiçbir analiz ve sentez yapmadan (değerlendirme yapmadan) yüzlerce tablonun ardı ardına

3 Bulgu ve sonuç sunumu 143 sunulmasına geçilmiş. Aynı başlığı kullanan TRT 2002 araştırması ve 2005 Türkiye Geneli araştırması (s.5, 6) ve diğer araştırmalarda da toplam dört sayfayı geçmeyen açıklamalar sunulmuş. TRT araştırmalarında bulgular ve değerlendirme başlığı altında sunulan birkaç sayfa açıklamalar içinden kesinlikle olmaması gerekenleri çıkartır ve diğerlerini (yanlış veya doğru olanları) bırakırsak, raporlar bir sayfayı bile doldurmamaktadır. Bulgular ve değerlendirme bölümünde sunulan birkaç sayfalık sunumun önemli bir kısmı gereksiz ve yanlış anlatılardan oluşmaktadır. Birbirini aynen kopyalayan bu araştırmalar TRT 2000 araştırmasının sunduğu şu cümle bazı kelime değişiklikleriyle, TRT araştırmalarının hepsinde yeniden biçimlendirerek tekrarlamaktadır: Araştırmanın genel bulguları ve bazı yorumları özet halinde verilmiştir. Ayrıntılar için ilgili tablolara bakılması gerekmektedir (s. 6). Bulguların sunumu bu şekilde başlamaz ve tablolara gönderme asla bu şekilde yapılmaz. Araştırmanın amacını gerçekleştirmeyle ilgili en önemli bölüm bu şekilde geçiştirilmez; çünkü bu bölümde bulgular sunulur, bu bulgulardan hareket ederek değerlendirmeler yapılır ve TRT yönetimi ve programcısına yardımcı olacak öneriler sunulur. TRT araştırmalarının bu bölümünde sunulanların hiçbiri böyle bir karaktere sahip değildir. Ne yazık ki, bu bölüm de, diğer bölümler gibi, TRT araştırmalarının geçerli bir araştırma özelliğine sahip olmadığını göstermektedir.

4 144 Ampirik araştırmalarda sorunlar TRT araştırmalarının hepsinde bulgular bölümü ve alt başlıkları değerlendirme kavramını kullanmaktadır. TRT araştırmalarındaki bu bölümlerde değerlendirme olarak nitelenecek hiçbir şey yok; değerlendirme yerine, bulguların nasıl, hangi şekillerle sunulduğu açıklanmış. Araştırmalarda bulgu sunumu ile değerlendirme birbirine karıştırılmıştır. Frekans dağılımlarını sözle anlatmak ve değişkenler arasındaki ki-kare testi sonucunu vermek, değerlendirme değil, bulguları sunmaktır. Değerlendirme bu bulgu sunumu üzerine inşa edilir. Televizyon yayınlarını izleme durumu alt başlığı altında sunulanlar tutarlı ve sistemli bir değerlendirme karakterini taşımamaktadır (TRT 2002:6,7; 2005a: 6,7). Araştırmada belirlenen değişkenlere uygun bir sunum yapılmamış. Daha kötüsü, bütün araştırmalarda bulgular ve özet değerlendirme vb başlığı altında seçilmiş sorulara verilen yanıtların yüzdeleri yazılarak ardı ardına sıralanarak sunulmuştur. Yüzdeleri vermek ve neyin çok ve ne sıklıkta olduğunu belirtmek değerlendirme değildir. Dolayısıyla, TRT araştırmalarının bu bölümünde sadece bulgular sunulmuş, fakat değerlendirme yapılmamıştır. Yapılanlar değerlendirme değil, çünkü değerlendirme bulgular üzerinden hareketle yapılır; yapılması da yeterli bilgi, beceri, ilgi, sorumlu profesyonel etik ve duyarlılık ister. Araştırmalarda örneklem ve bireylerle ilgili değerlendirme alt başlığı altında (birbirinin gene kopyası olarak) sunulanlar örneklemin birkaç sosyo-demografik özelliklerine göre dağılımını vermektedir. Yapılan açıklamalar oldukça ilkel, acemice ve gereksiz; çünkü siz eğer temsili örneklem aldığınızı belirtiyorsanız, bunları açıklamaya gerek yoktur. Eğer temsili

5 Bulgu ve sonuç sunumu 145 örneklem alınmadıysa, zaten bunlardan asla bahsedilemez. Burada verilmesi gereken şey, örneklemin önemli değişkenlere göre dağılımıdır. Böylece, okuyucu örneklemin karakteri hakkında genel bir bilgiye sahip olur. Bu yapılmamış. Daha kötüsü, bulgu sunumları da doğru yapılmamış: Bulgu sunumunda, yüzde dağılımı verirken hemen o sayfada tablo veya grafik verilir; yüzlerce grafik ve tablo ayrı başlık altında bir yerde art arda sıralanmaz. TRT araştırmalarının hepsinde aynı şeyler için hem grafik hem de tablo verilmektedir. Ciddi ve etik kurallarına uyan bir araştırma raporunda asla bu yapılmaz. Aynı şey hem yazıyla, hem grafikle hem de tabloyla anlatılmaz. İncelenen diğer araştırmalarda da yapıldığı gibi, örneğin TRT 2002 araştırmasında Grafik 11.1 de (s.23) ve Tablo 12 de (s. 56) aynı sonuçlar sunulmaktadır. Sütun/bar grafiği Tv kanallarının izlenme oranları olarak isimlendirilmiştir. Bu, yanlış, çünkü frekans dağılımına dayanan ölçme yüzde ile ifade edildiğinde, oranı değil, toplam içinde tekrarlanma yüzdesini gösterir. Doğru başlık tv kanallarının izlenme dağılımı (%) olmalıydı. Bu dağılıma dayanarak Bulgular ve Değerlendirme bölümünde şu bulgular sunulmaktadır (s. 6): Televizyon kanallarının izlenme oranlarında TRT1 % ile bütün diğer kanallardan fazla seyredilen kanal olarak ortaya çıkmıştır. TRT1 tv kanalı en fazla izlenen tv kanalıdır. Bu bulgu sunumu yanlıştır, çünkü en çok izlediğiniz beş tv kanalını söyleyiniz (soru 7) sorusunun verdiği verilere dayanarak deneklerin kanal tercihlerinin bu tür karakterini asla ölçemeyiz.

6 146 Ampirik araştırmalarda sorunlar Tablo 12 bireylerin en çok izledikleri televizyon kanalları başlığı altında verilmektedir (TRT 2002:56). Bu da doğru değil, çünkü yedinci soru izleyicilerin hangi kanalı en çok izlediğini bulamaz, sadece en çok izlediklerini söyledikleri beş kanalı ölçer. En çok izlenen beş kanal denildiğinde, beşi de (a) en çok izlenenler arasında olduğu, (b) bir sıralama yapılmadığı ve (c) en çok izleme saat veya dakika gibi bir somut ölçekle ayrı ayrı ölçülmediği için, frekans analiziyle varılan sonuç farklılığı ortaya koyan geçerli bir sonuç değildir. Bu ölçek, izleyicinin beş kanaldan hangilerini en çok izlediğini geçerli bir şekilde ölçemez. Dolayısıyla, biz bu seçeneklerin frekansına bakarak en çok izlenen kanalı bulamayız ve kanalları izlenme yoğunluğuna göre sıralayamayız. Yani, ölçek ölçmek isteneni ölçmüyor, dolayısıyla geçersiz ve sunulan bulgu da yanlış. Araştırmalarda sorulan en çok izlenen üç kanal veya beş kanal sorusu çok anlamsız bir sorudur; faydasız bir ölçmedir, çünkü bize ne en çok izlenen hangi kanal olduğunu verir ne de izlenen kanallar arasında bir ayırım yapabilme olanağını sunar. Eğer bireylerin en çok izlediği televizyon kanalı bulunmak isteniyorsa, bireylerin televizyon tercihlerini saat veya dakika bazında ölçen soru sorulur. Bireye göre yüzde (yani cevap verenlerin TRT kanalını seçenlerin yüzdesi) TRT için % Bunun anlamı cevap verenlerin % u TRT yi en çok izlenen 5 kanal içine koymaktadır. Bu sonuçlar anketin yedinci sorusuna dayanarak elde edilmiş. Yukarıda da belirtildiği gibi, bu soruyla kanalların izlenme yoğunluğu asla ölçülemez. Beş tane kanalı sormak, hem de sıraya koydurtmadan sormak kadar saçma ve yanlış bir ölçme yöntemi yoktur. Amaç eğer en çok

7 Bulgu ve sonuç sunumu 147 izlenen beş kanalın sırasını bulmak ise, sorulacak soru bu değil. Böyle sorulmaz. Bu sorunun verdiği bilginin ayırt edici hiç bir özelliği yoktur. Yanıta göre, yüzdeler beş kanalın TRT, SHOW, STAR, ATV ve KANAL D olduğunu gösterir. Aralarındaki yüzde farkı anlamsızdır. Beş kanalı seçenler bu kanalları eşit olarak izlediklerini belirtmiyorlar ki. Zaten eşit olarak izledikleri varsayımı sunmak mantıksızca bir girişimdir. Belki de en çok izlenen beş kanal arasında en az izlenen TRT dir. Çok kişinin TRT yi beş kanal içine sokması bu beş kanal içinde TRT nin en çok izlendiğini anlatmaz. Sadece beş kanal seçenlerden % 14 ünün TRT yi seçtiğini gösterir, TRT yi diğerlerinden çok izlediğini değil. Dolayısıyla, sunulan bulgular yanlış. TRT 2005 Türkiye Geneli araştırması da, benzer sorudan hareket ederek verilen frekans dağılımlarına sahip; dolayısıyla onlar da sorunlu veya yanlış. Tablo 11 de (TRT 2002: 56) TRT kanallarından en az birini izleyenler toplamı % 75,52 olarak belirtilmektedir. Bu hesap da soru yediye verilen cevaplardan çıkartılmış. Bu sonuca göre, TRT Tv kanallarından en az birini deneklerin % 75,52 si izlemektedir. TRT yi diğerleri de izliyordur, ama beş kanal içine koyacak kadar çok izlemiyordur. Yani bu ölçmeye göre, seyredenler aslında % 75 den de fazla olacaktır. Bu oldukça gülünç ve yanlış bir sonuç, çünkü insanlara en çok izledikleri beş kanal sorulmaktadır. Sonra, seçeneklerde TRT kanalları anket sorularının en başında deneğin gözüne sokulmaktadır. Belki de bu araştırmayı TRT nin yaptığı bile söylenmektedir. Dolayısıyla, insanların TRT kanallarından birini, özellikle TRT 1 i Allah rızası için veya ayıp olmasın diye en çok izlenen beş arasına koyması olasılığı çok artmaktadır.

8 148 Ampirik araştırmalarda sorunlar TRT 2001 ve TRT 2002 araştırmalarının sonuçları arasında bir yıl içinde asla olma olasılığı olmayan izleme yoğunluğuyla ilgili farklılıklar var. Örneğin 2001 yılında deneklerin % 79.3 ü TRT televizyonunu izlemezken ve sadece % 20.7 si izlerken (Tablo 9, TRT 2001: 61), birden bire 2002 yılında, akılları durduracak bir beyin fırtınası sonucu olmalı, izlemeyenler % 24 e düşerken izleyenlerin oranı % ya sıçrıyor (Tablo 11, TRT 2002:56). İki araştırmada da aynı soru sorulduğu için, eğer ölçme hatası varsa, hata tekrarlanacağı için, böyle akılları durduracak bir farklılık asla beklenmez. O zaman sorun ne? 12 TRT 2002 araştırma verileri Mayıs-Haziran 2002 arasında toplanmış. Bu tarihlerde TRT nin tekelinde sunulan Dünya Futbol Şampiyonası vardı. O zaman aklımıza bir diğer soru geldi? Bu tarih kasıtlı olarak mı seçildi? Yoksa tasarım bilmemenin diğer sonuçlarından biri mi? Ciddi bir diğer sorun: Eğer deneklerin % 75.5 i TRT kanallarından birini izliyorsa, seyircilerin % 24.5 i diğer kanalları izliyor demektir. Bu seyircilerin cinsiyetini tahmin edebilir misiniz? TRT de erkekler maç seyrederken, bu % 24 başka şey seyrediyor; olsa olsa bunlar kadın olur. Peki, kadın nüfusu ne kadardı? % 48. O zaman diğer % 24 (yani kadın nüfusunun yarısı) ne yapıyordu? Araştırma bulgusuna göre, futbol seyrediyordu. Kadınların % 50 sinin maç seyrettiğini düşünebiliyor musunuz? Yani, ölçme ve bulgular, çok şüpheli ve geçersiz. 12 Öğrencilerle birlikte çok düşündük. Neden olarak etik yoksunluğundan, bilmeme ve umursamamaya kadar değişen faktörler üzerinde durduk.

9 Bulgu ve sonuç sunumu 149 Diğer ölçmeler de hatalı ve yanlış olduğu için yukarıdaki örnek ötesinde ayrıntıya girilmedi. TRT 2002 araştırmasında ve diğer TRT araştırmalarında verilen yanıta göre yüzde ile bireye göre yüzde ayırımı anlamsız ve okuyanları şaşırtır. Bireye göre yüzde, denekler beş seçenek içine zorlandıkları için, yanıta göre yüzdenin beş katı olacaktır. Dolayısıyla, bireye göre yüzdeyi vermek anlamını yitirmektedir. Bulguya göre, en çok beş kanalı izleyenlerin % 14,85 i TRT 1 i izlemektedir. Yüzde 13,98 i ATV yi. Ama, örneğin TRT yi beş içine sokan % in, diyelim ki % 80 i TRT yi en çok izlemede 5. sıraya koysun, çünkü bu kişiler aynı zamanda diğer dört taneyi de seçtiler. ATV yi seçen % in % 80 i ATV yi çok izlemede birinci sıraya koysunlar. Sonuç dramatik olarak farklı bir anlama gelir. ATV öne çıkabilir. Kısaca: TRT 2002 ve benzeri soruyu soran araştırmalarda ciddi ölçme hatası nedeniyle, çıkarılan sonuç ve değerlendirmeler anlam ve geçerliliğini tümüyle yitirmektedir. TRT 2001 ve 2002 anket sonuçlarında şüpheyi artıran bir diğer sonuç da şudur: 2001 ile 2002 yılı arasında genel olarak Televizyon izlemede % 3 lük bir düşüş gözlenmektedir. TRT araştırmalarında program izleme yoğunluğunu ölçerken üç kademeli ölçek kullanılmaktadır ki bu çok kaba ve yapılmaması gereken bir ölçmedir, çünkü izleme yoğunluğu nicel olarak ölçülür. Örneğin TRT 2002 araştırmasında tv program izleme yoğunluk sıkça, ara sıra ve izlemiyorum olarak belirlenmiştir. Bu soruların bulgularına dayanarak, programlar içindeki dağılıma bakılabilir, yani tek değişkenli analiz yapılabilir. Ama, bunun yerine, programlar arası

10 150 Ampirik araştırmalarda sorunlar karşılaştırmalar yapılmakta ve bu karşılaştırmalarda, örneğin Sayısal Gece % 76 oranı ile en çok izlenen program olarak ilk sırayı alırken, bunu % 61 oranıyla bir başka gece programı izlemektedir denmektedir (TRT 2002:7). Bu denilebilir; fakat bunu demek için, kademeli ölçmeye gerek yoktur. Kademeli olarak ölçüp izleme frekansıyla (çoklukla) satır veya sütun karşılaştırma yapma ne kadar uygun ve doğrudur. Çokluk ölçülerek bu kolayca yapılabilir ve karşılaştırma daha kolay ve anlamlı olurdu. Araştırmada Tablo 25 deki gibi bir soruya ve tabloya gerek yoktur (Tablo 7). Tablo 7. Bireylerin TRT-1 kanalında yayınlanan eğlence programlarını izleme durumu. (N=1418) Program İzleme Durumu Sıkça Ara sıra İzlemiyorum Satır % Satır % Satır % Toplam Gece Kahvesi Sayısal Gece Yukarıdaki tabloya göre, yanıt verenlerin % sı Sayısal Gece yi sıkça izlemektedir; % i arasıra ve % i de izlememektedir. Sıkça izleme ne demek? Her seferinde veya her zaman izleyenlere ne oldu? Bu üç kademe çok kaba bir ölçme ve yoğunluk hakkında somut ve doğru bilgi vermez.

11 Bulgu ve sonuç sunumu 151 Programlar arasında anlamlı izleme farkı olup olmadığını hücrelerdeki yüzde dağılımına bakarak çıkartamayız, istatistik test yapılması gerekir ki bunun için de geliştirilmiş hipotezin olması gerekir. İsteğe göre karşılaştırma yapılmaz. Test yapılmadan değişkenler arası az ve çok izleme karşılaştırılması keyfidir. Sıkça ve ara sıra izlenen günlük haber programlarının başında ekonomi haberi, dünya gündemi, yurt turu ve spor haberleri gelmektedir (TRT 2002:6) demek, kademeli bir ölçmede ve bağlacıyla birleştirmeyle sunulan bulguda hiç bir doğru şey söylememek demektir. Bu programı sıkça ya da ara sıra izliyorum yanıtı verenlerin oranı % 80 e yaklaşırken diğerlerinin oranı % 41 altında kalmaktadır demek de hiçbir ayırt edici anlam ifade etmemektedir; çünkü sıkça, ara sıra ve izlemiyorum üçlüsü ile yapılan ölçmede bu üçlüyle gelen kaba ayırıma göre bir bulgu sunumu yapılmalıdır ki bu da bize pek yararlı bilgi vermez. İzleme yoğunluğu zaman dilimine göre yapılır. TRT ve RTÜK araştırmalarında cinsiyet, yaş, eğitim, yerleşim yeri, coğrafik bölge, çalışma durumu, nerede dinlediği ve izlediği gibi sosyo-demografik öğeler bağımsız değişkenler olarak ele alınmakta ve çapraz tablo karşılaştırmaları yapılmaktadır. Metodolojiyi bilen bir sosyal bilimci asla öyle göründüğü veya öyle istediği için bir değişkeni bağımsız değişken olarak kabul etmez, çünkü bağımsız değişkenler kuramsal inşa sonucu oluşturulur. Cinsiyet, yaş, eğitim, yerleşme yeri, coğrafik bölge vb değişkenler, ancak ve ancak tasarımın doğasına göre bağımsız veya bağımlı değişken

12 152 Ampirik araştırmalarda sorunlar olabilir. Onları bağımsız ve bağımlı değişken yapan şey, bir araştırmacının arzusu veya istatistiksel sonuçlar değildir; tasarımda sunulan kuramsal inşalardır. Araştırmacı yaşı, yerleşim yerini, cinsiyeti, eğitim seviyesini veya herhangi bir sosyo-demografik değişkeni diğerleriyle karşılaştıracaksa, tasarımın girişinde, bu tür karşılaştırmayı gerektirecek ayrıntılı ve geçerli gerekçeler getirir ve araştırma sorusu veya hipotezler oluşturur. Ampirik araştırma her şeyi birbiriyle karşılaştırarak bulanık suda balık avlama değildir. Sonuçta, örneğin kent ile kır arasında anlamlı fark çıkmayabilir veya erkekle kadın arasında fark çıkabilir. Anlamlı veya anlamsız farkın, bizimle ve vereceğimiz kararla ilgisi ne? Neye göre karar verelim? Bu istatistiksel sonuçlarda tip I veya tip II hata varsa, ne yapacağız? Bu sorulara ve benzerlerine cevap vermek gerekir. Bu da istatistiği ve araştırma tasarımını yeterince bilmeyi gerektirir. Bir incelemede bağımsız değişkenden bahsetmek ve ilişki analizi yapabilmek için, tasarımda sunulan nedensellik bağlarıyla bağımlı ve bağımsız değişkenlerin belirlenmesi gerekir. Keyfi olarak yerleşim yerini, cinsiyeti, eğitimi bağımsız değişken olarak atayamayız. Bağımsız değişkenin belirlendiği bir araştırma tasarımı nedensellik bağı kuran, dolayısıyla hipotezi olan bir tasarımdır. Böyle bir tasarım inşa etmeden bağımsız ve bağımlı değişkenlerden bahsedilemez ve istatistiksel karşılaştırmalar yapılamaz; yapılırsa, yanlıştır. Ayrıca, TRT ve RTÜK araştırmalarının bazılarında istatistik karşılaştırması yaparak etki ile ilgili sunumlar yapılmaktadır. İstatistik bize asla etki sonucu veremez, sadece ilişki sonucu verir. Etki sonucu çıkartabilmek için, gerekçeli

13 Bulgu ve sonuç sunumu 153 nedensellik bağı kurmadan geçerek inşa edilen bir tasarımda gerekçeli olarak çıkartılan nedensellik hipotezi olması gerekir. TRT tasarımlarının hiçbirinde böyle bir şey yapılmamış. Dolayısıyla, etkiden bahsedemeyiz, en iyi şekliyle, ilişkiden bahsedebiliriz. Bunun için de ilişki hipotezinin inşa edilmesi gerekir ki, TRT araştırmalarının hiç biri bunu da yapmamış. RTÜK araştırmalarında da bağımsız değişkenler başlığı altında coğrafik bölge, kent kır ayırımı, cinsiyet, yaş grupları, medeni durum, eğitim düzeyi, meslek grupları ve gelir düzeyleri bağımsız değişkenler olarak belirlenmiş (RTÜK, 2006a:6 ve RTÜK, 2006b:iii). Bu ciddi bir tasarım hatasıdır, çünkü, yukarıda açıklandığı gibi, bağımsız değişkenlerin belirlendiği tasarım nedensellik analizi için inşa edilmiş tasarımdır. Hiçbir TRT ve RTÜK araştırması, nedensellik tasarımı inşası yapmamış; nedensellik inşasından geçerek nedensellik bağı kuran hipotez ortaya atmamış. Bunlar yapılmadan bağımsız değişkenler belirlenmez. Araştırmada yerleşim yeri bağımsız değişken olarak ele alınmaktadır. Diğer bütün karşılaştırmalarda olduğu gibi, örneğin yerleşim yeri ile televizyon izlememe nedenlerini karşılaştırma kadar ilgisiz bir girişim olamaz (Tablo 8). Karşılaştırmaların gerekçelendirilmemiş ve gerekçelendirilmesi çok zor olan bu tür karşılaştırmalar yapmaktadır. Gerekçelendirilebilecek karşılaştırmaların hiç birinde gerekçe sunulmamış, dolayısıyla, karşılaştırmanın anlamı, reyting bilgisinden öte gidemez, anlamlı sonuçlar çıkartılamaz.

14 154 Ampirik araştırmalarda sorunlar Tablo 8. Yerleşim yerine göre TRT televizyon kanallarını izlemeyen bireylerin izlememe nedenleri Yerleşim yeri Nedenler Kent Kır Toplam TRT yayınlarını beğenmiyorum Sayı Satır % , , ,00 TRT yayınlarını alamıyorum Sayı Satır % 60 65, , ,00 Diğer televizyon kanallarını izliyorum Sayı Satır % , , ,00 Diğer Sayı Satır % 52 86, , ,00 Toplam Sayı Satır % , , Hemen her TRT araştırmasında olduğu gibi TRT 2005 Ulusal Televizyon Yayınları Türkiye Geneli Kamuoyu araştırmasının Yukarıdaki tabloda sunulan Tablo 37 numaralı tablosu (a) bu ilgisiz girişime, (b) yanlış başlık kullanımına, (c) yanlış sütun ve satır isimlendirmeye ve (d) sütun ve satırlarda yanlış yüzde kullanımına örnektir. Tablo başlığında yerleşim yerine göre izleme nedenleri ile ilgili dağılımın sunulacağı belirtilmektedir. Fakat tablo izlemeye göre dağılım sunmaktadır. Tablo yanlış düzenlenmiş.

15 Bulgu ve sonuç sunumu 155 Yerleşim yerinin diğer değişkenlerle karşılaştırmanın hiçbir anlamı yoktur. Yer ne zaman bağımsız değişken olarak ele alınabilir? Ancak, belirleyici bir etken olduğu zaman. Buna nasıl karar verilir? Buna asla istatistiksel karşılaştırma yaparak karar verilemez. Ancak yapısal ve ilişkisel gerçeklerden hareket ederek sunulan geçerli ve tutarlı kuramsal inşalardan geçerek sunulan hipotezler ve bu hipotezlerin test edilmesi sonucunda karar verilebilir. Diyelim ki istatistik testi yaptık ve eğitim seviyesiyle yoksulluk arasında anlamlı ilişki bulduk. Buradan eğitimle yoksulluk arasında nedensellik bağı olduğunu çıkarabilir miyiz? Hayır çıkaramayız. Sadece ikisinin birlikte var olduğunu ve aralarında ilişki olduğunu çıkartabiliriz. Ama biz, ekonomi ve siyaset bilimi derslerinde bize öğretilen gerçeği (aslında uyduruyu) çok iyi biliyoruz: Eğitim arttıkça gelir de artar (yani yoksulluk azalır). Buna inanmak için özel bir beyne sahip olmak gerekir. Yapısal eşitsizlikler ve fırsatların yapısal özellikleri nedeniyle, nerede yoksulluk var ise, orada aynı zamanda eğitimsizlik de görülecektir. Türkiye de her yıl binlerce öğrenci üniversiteden mezun oluyor. Eğitim seviyeleri yüksek, gelirleri de yüksek mi? Önce iş bulsunlar. Peki, iş bulanların gelirleri yüksek mi? Cevap vermeye gerek yok. Benzer şekilde, gerekçesiz bir şekilde bağımsız değişken olarak ele alındığı için, şu tür acayip bulgu sunumlarına rastlarız: bireylerin radyoyu dinledikleri radyo dalgasına yaşın etkisi yoktur; cinsiyetin radyo dinlememe nedenlerine etkisi yoktur (TRT 2005d: 117, 138). Bu tür sunumun, biraz yakından bakılırsa, çok gülünç olduğu görülür. Radyo dalgasına yaşın nasıl etkisi olabilir ve düşünülebilir ki? Cinsiyetin radyo dinlememe nedenlerine etkisi nasıl olabilir ki? Düşünülemez

16 156 Ampirik araştırmalarda sorunlar bile. Böyle bir etkiyi düşünebilmek için, radyo dinlememe nedenleri belirlenmeli ve bu nedenlerin nedeni olarak cinsiyet düşünülmelidir ve buna gerekçe getirilmelidir. Aslında, araştırmacılar ne dediklerini bilmemektedir. Yaptıkları ilişki analizidir ve ilişki analiziyle nedensellik sonucu çıkartılamaz. Yaptıkları ilişki analizinde, aslında, cinsiyeti radyo dinlememe nedenleriyle karşılaştırıyorlar ve aralarında anlamlı bir ilişki bulamıyorlar. TRT ve RTÜK araştırmalarında ve yapılan ampirik araştırmaların büyük çoğunluğunda birim ile değişken farkı ve ilişkisi de bilinmemektedir: televizyon, yaş, eğitim ve yer birimdir ve birim gözlemlenemez, ölçülemez ve bir birim ile diğer bir birim karşılaştırılamaz, çünkü ancak birimin bir veya birkaç özelliğinden hareket ederek oluşturulan değişken ölçülebilir ve değişkenler karşılaştırılabilir. Örneğin Yer kent ve kır olarak ayrıldığında, bunun anlamı yer birimi belli bir özelliğine göre tanımlanmış ve bundan bir değişken üretilmiş demektir. Kavramdan veya birimden hareket ederek oluşturulan değişken biçimlendirme de keyfi olarak yapılmaz. En azından birikmiş bilgiye dayanan bir varsayım veya kuşku/belirsizlik olmalı. Bu varsayım ve belirsizliğin de, televizyon ve radyo politikaları ve program yapımındaki kararlarla ilişkili olması gerekir. Aksi taktirde, sunulacak hipotezin, yapılacak ölçme ve test doğru bile olsa, yönetimsel bağlamda hiçbir faydasal anlamı yoktur. TRT araştırmaları belirtilen bu karakterlerin hepsinden yoksunlar. TRT program yapımcısı, kente (örneğin Gaziantep e) ayrı ve kıra (Gaziantep in köylerine) ayrı program mı hazırlayacak? Bunun gerekçesi sadece kırda ve kentte yaşama olamaz. Kentte mi yoksa kırda mı yaşadıklarını

17 Bulgu ve sonuç sunumu 157 belirleme, ancak birikmiş bilgilere dayanarak elde edilen belirleyici ortak ve ayırt edici özellikler bilinmiyorsa ve bunların bilinmesine gereksinim varsa, yapılır. Bu da kentsel ve kırsal yaşamda, TRT politikaları ve yapımcıları için belirleyici ve yol gösterici olan, ortak ve ortak olmayan göstergeleri belirlemek ve bu belirlenenleri ölçmeyi ve değerlendirmeyi gerektirir. TRT araştırmalarının hepsinde çapraz tablolar, p değeri ve ki kare dağılımıyla ilgili sunumlar var. Bu sunumlar da ampirik tasarımla ilgili ciddi bilgi eksikliğine, ampirizmin kötü ve yanlış kullandığına işaret eder. Bu bağlamda yapılan hatalar: a. Ki-kare testi sonucu verilirken de o sayfada ki-kare dağılımını gösteren tablo verilir. Bu yapılmamış. b. Ampirik tasarımda her değişken bir diğeriyle karşılaştırılmaz; pozitivist metodoloji bunu kabul etmez. Eğer iki değişken karşılaştırılacaksa ve istatistik anlamlılık testi yapılacaksa, tasarımın başında, bu iki değişken arasındaki ilişkiyle ilgili gerekçeli varsayım ortaya atılması ve hipotez sunulması gerekir. Bu yapılmayacaksa, gerekçeli araştırma sorusu sunup, bu araştırma sorusuyla ilgili dağılımlara bakılır; bu durumda, dağılımlar arasındaki ilişkiyi test eden istatistik test, bu koşulda, kullanılmaz; çünkü istatistik testi hipotez sınamak için kullanılır. TRT araştırmalarının hiç birinde ne araştırma sorusu var ne de bir hipotez. Dolayısıyla, bilimsel bir karaktere sahip değiller ve bilimsel aracı da doğru kullanmamaktalar.

18 158 Ampirik araştırmalarda sorunlar c. Ayrıca ilişki testiyle ilgili bulgu sunumları, bu araştırmalarda yapıldığı gibi yapılmaz; buna yukarıda örnekler verildi. Ki kare testi yapıldıktan sonra, tabloyu vermek ve altına test sonucunu sunmak ve işi burada bitirmek, belki bir istatistikçinin veya matematikçinin yapacağı iştir; çünkü o sadece onu aramaktadır: = 4. Sosyal bilimlerde istatistiksel bulguyu yorumlamak ve sonuç çıkartmak gerekir: 4 ne demek, ne anlatıyor? TRT nin araştırmalarında bu yapılmamış. Araştırma sonuçlandırılmamış. d. TRT Araştırmalarında ki-kare testi sonuç sunumu yetersiz veya yanlış yapılmaktadır. Burada iki temel eksiklik var; birincisi, tabloya gönderme yapılıp o sayfada tablo verilmemektedir. İkincisi ise, anlamlı ilişki bulunduğunda, tabloda dağılıma bakıp, bu ilişkinin baskın doğası hakkında hiçbir bilgi verilmemektedir. Bunlar verilmezse, araştırmanın hiçbir anlamı kalmaz. Diğerlerinde olduğu gibi, TRT 2000 araştırmasında ki-kare testi sonucuyla ilgili açıklamalar, bir test sonucunun nasıl açıklanacağı hakkında doğru bilgiye sahip olunmadığını göstermektedir. Örneğin sayfa 7 de açıklama şöyledir: Kent (ve) kır olarak belirlenen yerleşim yeri ile televizyon izleme durumu arasında bir ilişki bulunmamaktadır. Bunlar birbirinden bağımsızdır. Test istatistiği x2=0.515 olarak bulunmuştur. Çok küçük bir değerdir. Ölçülen değişkenlerin bağımsız olduğu hipotezini reddetmek için yeterli gerekçe bulunmamaktadır. Bağımsızlık hipotezi reddedilirse

19 Bulgu ve sonuç sunumu 159 yapacağımız hata (p=0.473) % 47 den büyük olacaktır. Televizyon izlememe nedenleri kent ve kır arasında, % 10 anlamlılık seviyesinde, farklılık göstermektedir. Aslında, araştırmacıların diyeceği şuydu: Tablo 12 de görüldüğü gibi, ki- kare testi sonucu, yerleşim yeriyle tv izleme durumu arasında anlamlı bir ilişki olmadığını göstermektedir (p=0.473). Ayrıca, yukarıdaki cümlede hipotezden bahsediliyor ki bu bir araştırma tasarımında yapılacak en büyük hatalardan biridir, çünkü TRT araştırmalarının hiç birinde gerekçeli veya gerekçesiz hipotezler sunulmamıştır. Dolayısıyla, hipotezden bahsetmek, yine yöntembilimsel hataya ve yaptığının doğası hakkında yeterli/doğru bilgiye sahip olmamayı işaret eder. Bir diğer ciddi hata ise şudur: Diyelim ki hipotez test ediliyor; test edilen hipotez yokluk hipotezidir. Yukarıdaki test sonucuna göre, yokluk hipotezini kabul eder, dolayısıyla alternatif hipotezi reddederiz. İstatistikle ilgili bulgu sunumu da doğru yapılmamaktadır. Örneğin bağımsızlık testindeki p-değeri 0,003 dür (2005a:69) ve etkisi 0,01 anlamlılıkta önemlidir (2005d:117) gibi bulgu sunumu yapılmaktadır. Bağımsızlık testi diye bir test yoktur. Anlamlılıkta önemlidir söylemi yanlıştır. Araştırmada iki değişken karşılaştırılırken, bir hipoteze bağlı olarak ilişki testi yapılır. Hipotez testinde yokluk hipotezi iki değişken arasında ilişki olmadığını varsayar; yani, iki değişken birbirinden bağımsızdır; aralarında ilişki yoktur.

20 160 Ampirik araştırmalarda sorunlar Yukarıdaki yanlış sunum şu şekilde ifade edilerek düzeltilebilir: Değişkenler arasında 0,003 seviyesinde anlamlı bir ilişki vardır. Bunu dedikten sonra, bu bulguyla ilgili açıklama getirilmesi gerekir ki bu bulgunun bir anlamı olsun. TRT araştırmalarının hiçbirinde böyle bir şey yapılmamış. Ayrıca, izlememe nedeni % 10 anlamlılık seviyesinde farklılık göstermektedir gibi bir cümle kullanımı, hile, kandırma veya istatistiksel sonucu sunmayı bilmeme ve bu sırada bir çeşni katma çabası gibi düşünceler akla getirmektedir. Çünkü p değerinin 0.10 olması, bu araştırmada belirlenen değerin üzerinde olduğu için, bulgu sunulurken aralarında anlamlı fark/ilişki yoktur denmesi yeterlidir. % 10 seviyesinde farklılık göstermekte gibi bir sunum yapılacaksa, o zaman, anlamlılık seviyesine bakarak anlamlı fark/ilişki olup olmadığına bakmayacaklarını ve çıkan anlamlılık seviyesinin rapor edileceğini yöntem bölümünde belirtmeleri gerekirdi. Daha kötüsü, bunu yapmadıkları gibi, çift anlamlılık seviyesi kullanmışlar (% 1 ve % 5). Burada en feci yanlışlık, bu istatistiksel sunum hatasından daha ötede: Aslında araştırılması gereken, önemli olan, örneğin, kent ve kır arasındaki fark değildir. Ne zamandan beri GAP bölgesine yapılan yayınlar kent ve kır ayırımı veya cinsiyet vb-- politikaları üzerine kurulmaktadır? Bu farkı bilen program yapımcısı programını bu eşsiz bilgiye dayanarak mı ayarlayacak? İzlememe (veya izleme) nedenlerinin yüzdelere göre sıralanması ve bir tabloda verilmesi oldukça anlamsızdır. Bu soruda önemli olan öncelikle izlememe nedenlerinin açıklanması ve yorumlanmasıdır. Bu da yapılmamış. TRT araştırmalarındaki durum, diğer birçok araştırma istatistiksel sonuçların yanlış sunulma ve açıklanma

21 Bulgu ve sonuç sunumu 161 örnekleriyle doludur. Bazı araştırmalar anlamlılık belirlemesi için p değerini bile sunmamaktadır (Erdoğan, 2001a). Diğer bir sorun: TRT araştırmaları istatistiksel bulguları kent ve kır arasında (veya araştırmalarda karşılaştırılan diğer değişkenler arasında) anlamlı fark olmadığını (ve olduğunu) göstermektedir. Bu sonuçlara bakarak, örneğin eh, kent ile kır arasında bizim araştırmamızı yapan bilim adamları anlamsız ilişki buldu, o zaman program politikalarımızda ve program içeriklerinde, kentsel ve kırsal farklılıklar üzerinde durmamıza gerek yok diyerek program politikalarında ayarlama gerekir. Hiçbir aklı başında TRT programcısı bunu yapmaz. Peki, buradaki sorun ne? Yukarıda belirtilen sorunlar yanında, yeni sorunlar: a. TRT yayınları ve izleyicilerle ilgili araştırma tasarımı böyle yapılmaz. b. Bulguların birkaçı yüzdeler ve ilişkilerin anlamlılığı belirtilerek sunulduktan sonra, bir sürü grafikler ve tablolar verilip bir araştırma öylece bırakılmaz; çünkü araştırma bu şekilde sunulup bitirilmez. TRT araştırmalarında bir yönetimsel araştırmanın en temel öğelerinden biri eksik değerlendirme, sonuç çıkartma ve önerilerde bulunma. c. Gerekçeli araştırma soruları ve/veya hipotezleri olmayan çöplük girdi koy, çöplük çıktı al türü araştırma ve istatistiksel süreçler ile ancak buraya kadar, hem de yanlış yönlendirici noktalara ve yerlere gelinir.

22 162 Ampirik araştırmalarda sorunlar d. İstatistik bize bulguları verir, bundan sonrası istatistikçinin işi değildir ve bundan sonrası, istatistiği bilmeyen sosyal bilimciye bırakılırsa veya daha kötüsü imaj ve vücut dili seviyesinde kalan bilişsel yeteneğe veya ilgisizliğe veya aynı şeyleri sürekli yeniden üreten kopyacılığa bırakılırsa, birilerine para kazandırmaktan başka hiçbir işe yaramayan, adı araştırma olan, ama kendisi araştırma olmayan araştırmalar yapılır. Bulgulardan sonraki yapılacakları, istatistiği formüllerle değil, ampirik tasarımın parametrik ve nonparametrik karakteri, ölçme seviyelerinin ve istatistik testlerinin doğası, bu tasarımın, ölçme seviyesinin ve testin doğası arasındaki ilişkinin mantığı ile ele alan sosyal bilimci yapabilir. Bu sosyal bilimcinin, sonuçlar ile incelenen konu/sorun arasındaki bağı kuracak ve geçerli sonuçlar çıkartacak bilgi birikimine de sahip olması gerekir; çünkü istatistiksel sonuçlar bize üzerinde yorum yapacağımız veri-sonucu verir ve bu yorumu yapmak için de bu istatistiksel veri-sonucuna (bulgulara) bakarak sonuçlar çıkaracak sosyal bilimci gerekir ki bu sosyal bilimcinin de o alandaki bilgi birikimi ezbere bilmesi gerekmez (ne yazık ki bizde, sanki bir iletişim profesörü her şeyi bilir sanır), önemli olan bilgi birikimine başvurarak, yani uydurmadan, sistemli ve tutarlı nedensellik bağları kurup sonuçlar çıkartabilmedir. Araştırmalarda kayıp değerin nasıl kullanılacağı da bilinmemektedir. Örneğin, TRT 2005 Diyarbakır araştırmasında cinsiyete göre radyo dinlememe nedenlerinde de farklılıklar vardır; ancak bu soruya yanıt vermede 25 kayıp gözlem

23 Bulgu ve sonuç sunumu 163 bulunmaktadır denmekte ve paragraf bitirilmektedir. Kayıp değerle ilgili bir açıklama getirmedikçe, bu cümlenin hiçbir somut anlamı yoktur. TRT 2002 araştırmasında değerlendirme sunan birkaç sayfalık bölümün sonunda (s. 8, 9) izleyicilere sorulan beklenti ve isteklerle ilgili cevapların sıralanması da oldukça trajik bir durum. Bu istekleri kodlayıp frekans analizi yapma zahmetine bile katlanılmamış. Fakat bu geçersiz incelemeler içinde, programcıya belki de azıcık bile olsa bilgi verecek olanlar bu tür sorulardı, eğer uygun bir şekilde sunulsa ve sonuçlar çıkartılsaydı. Bunlar yapılmamış. Bu bilgiler programcıya fayda sağlayacak biçimde sonuçlandırılmış mı? Hayır, sadece neler olduğu sıralanmış. TRT araştırmalarının hepsinde İzlenme yoğunluğu vb sorularla ile ilgili verilen açıklamalar da sadece istatistiksel dağılım açıklamalarıdır ve bu açıklamalar TRT yapımcısı için faydasız ve anlamsızdır. Asıl bilgi bu dağılım üzerine kurulur ve bu da dağılımının doğasının irdelenmesi ve bundan sonuçlar çıkartılmasıyla olur ki yapımcı veya yönetici bundan faydalanabilsin. Aksi taktirde, sunulanlar doğru bile olsa, hiçbir pratik fayda sağlamaz. Test sonucunun yanlış sunumu örnekleri başka yerlerde verildi, fakat burada bir örnek daha vermek faydalı olacaktır. TRT 2000 araştırması bulgu ve değerlendirme bölümünde en çok izlenen yabancı ülke televizyonlarının izlenme nedenleri kent ve kır arasında bazı farklılıklar göstermektedir. Bu farklılıklar (x 2 =7.235), % 10 seviyesinde anlamlı, ancak % 5 seviyesinde anlamlı değildir (s. 8) denmektedir. Sosyal

24 164 Ampirik araştırmalarda sorunlar bilimlerde istatistiği bilen hiçbir araştırmacı böyle bir bulgu sunumu yapmaz. Ayrıca, % 10 seviyesinde anlamlı olması ve % beş seviyesinde anlamsız olmasının bir programcı için anlamı ne? Hiç bir anlamı yok, çünkü programcılar, eğer istatistik bilmiyorsa ki büyük olasılıkla bilmiyordur, bundan bir anlam çıkartamaz. Yani, diğer bulgu sunumlarında olduğu gibi, bu bulgu sunumu da yönetimsel karar vermede hiçbir faydaya sahip değildir. Benzeri diğer bir ciddi hata, araştırmalardaki bazı karşılaştırmalarda ki-kare değerinin büyüklüğüne bakarak anlamlılığa karar verilmektedir. Örneğin, TRT 2000 araştırmasında şöyle denmektedir: İzleme sıklığı kent ve kır kesimlerinde değişmektedir. X2=1,085 olup çok küçüktür. izlememe nedenleri kır ve kent kesimlerinde büyük farklılık göstermektedir. Hesaplanan ki-kare değeri x2= olup çok büyüktür (s.7-8). Bulgu böyle sunulmaz ve Ki-kare testi değerinin büyüklüğüne bakarak anlamlılık kararı verilmez, olasılık (p) değerine bakarak verilir. TRT araştırmalarında bulgular ve özet değerlendirme başlığı ve örneklem ve bireylerle ilgili değerlendirme, tv ve radyo yayınları izleme durumu ile ilgili değerlendirme alt başlıkları içinde sunulanların hiçbiri değerlendirme değil; hepsi de yüzde dağılımlarını sunan bulgular. Ayrıca, bu bölümde yapılan bütün açıklamalar ya yüzde dağılımlarını sunmakta ya da ki-kare testi sonuçlarını vermekte ya da ikisini sunmaktadır. Bu bulgulara dayanarak değerlendirmeler yapıp sonuçlar

25 Bulgu ve sonuç sunumu 165 çıkartmamaktadır. Bu, bulgu ile değerlendirme arasındaki farkın ve ilişkinin bilinmediğini anlatır. Değerlendirmesi yapılmayan bu yüzdeler ve ki-kare sonuçları TRT yapımcısı için bir programı oluşturmasında faydasız bilgidir. Sadece, 2004 Erzurum araştırması yarım sayfalık bir sonuç-değerlendirme ve öneri sunmuştur. Bu sunum, birbirini sürekli kopyalayan araştırmalar dizisinde sadece birine eklenen tek, küçük, fakat anlamlı bir farklılıktır. Ayrıca, hipotez testi nedeniyle ilişki analizi yapıldığında, elde edilen istatistiksel sonuçlar, hipoteze gerekçe olan kuramsal varsayımlar ve var olan bilgi birikimi ışığında değerlendirilir, ona göre sonuçlar çıkartılır ve öneriler sunulur. TRT araştırmalarında böyle bir şey de yapılmamış. RTÜK araştırmalarında da bulgu sunumu ve değerlendirme ile ilgili bazı ciddi sorular bulundu. Örneğin, bulgu sunumunda, ilk öğretim öğrencilerinin televizyon izleme eğilimleri ile boş zaman etkinlikleri arasındaki ilişki (RTÜK, 2006b:11) başlığı altında bir ilişki analizi yapılmıyor ve bu analize bağlı olarak hiçbir bulgu sunumu verilmiyor. Onun yerine boş zaman etkinliklerinin ve tv seyredilmediğinde ilgilenecek konuların tablolar ve grafiklerle dağılımlar sunuluyor. Aslında, tv izleme eğilimiyle boş zaman etkinlikleri arasında ilişki analizi yapılması gerekirdi. Bu yapılmamış. Aynı araştırmada televizyonun zaman dilimlerine göre izlenme saatleri tablosunda (Tablo 1, s. 11) ve diğer benzeri diğer tablolarda zaman diliminin birbirinden bağımsız olmadığını, yani öğrencilerin (araştırma çocuklar hakkındaydı, şimdi öğrenci oldu) birden fazla zaman diliminde televizyon

26 166 Ampirik araştırmalarda sorunlar seyrettiklerini belirtmek gerekir. Araştırmadaki tablonun bir bölümü aşağıda tablo 9 da sunuldu. Tablo 9. Televizyonların izlenme saatleri Hafta içi İzlenme saatleri N % 7:00-10: :01-13: :00-17: :01-20: :01-22: :01 den sonra Hiçbir açıklama yapmadan bulguları sadece tablolar ve grafiklerle vermek uygun ve doğru bir bulgu sunumu değildir. Bu hata diğer tablolarda da sürekli tekrarlanmış. Yukarıdaki ve diğer tablolardaki sunumlarda yapılan diğer hatalar: a. Tablo da isimlendirme doğru değil; isimlendirme Zaman dilimlerine göre televizyon izlenme saatlerinin dağılımı olmalıydı. b. Diğer tabloların hepsinde olduğu gibi, bu tabloda da cevap verenlerin sayısı yok. Bu kesinlikle verilmelidir.

27 Bulgu ve sonuç sunumu 167 c. Zaman dilimlerinin neden böyle yapıldığı ve zaman dilimlerinin neden eşit dilimlere ayrılmadığı kesinlikle açıklanmalıdır. d. Keyfi gruplandırma yapılmaz. Yüzde dağılımlarının neden 100 den fazla olduğu açıklanmalıdır. En önemlisi, bir raporda, tablolar ardı ardına sıralanarak verilmez. Tablo ve grafikler yazıyla yapılan bulgu sunumunun yardımcı parçasıdır. RTÜK televizyon izleme eğilimleri araştırmasında istatistiğe başvurmadan, sadece dağılıma bakarak bulgu ve sonuç bildirimi yapılmaktadır. Eğer hipotez testi yapılmıyorsa, bu yapılabilir; fakat çok dikkat etmek gerekir. Örneğin, RTÜK araştırmasında yapıldığı gibi grafik sütunlarına bakarak hafta içi kaç saat izlediğiyle ilgili dağılım hakkında şunu söyleyemeyiz: tv izleme saatleri arttıkça bu saatlerde tv izleyenlerin oranı düşmektedir (RTÜK, 2006a: 37). Bunu söyleyebilmek için, önce bu değişkenin kendi içindeki dağılımıyla ilgili istatistik test yapmamız gerekir; sonra hakikaten saatlere bağlı olarak değişen izleyici sayısının tek tarzlı doğrusal bir dağılım gösterip göstermediğine bakmamız gerekir. Araştırma raporunun şekil 2.1 de sunulan yüzde dağılımı 1 saat izlemeden başlayarak 10 saat ve üstüne doğru şöyledir: Bu dağılıma bakıldığında, giderek azalan bir yüzde dağılımı göremeyiz. Dolayısıyla, araştırmanın 37. sayfasında sunulan açıklamanın birinci cümlesi yanlış ve sonraki cümleleri ise ilk cümlenin geçersiz olduğunu anlatmaktadır.

28 168 Ampirik araştırmalarda sorunlar Bu tür ölçme sonucu açıklanırken ya yüzde dağılımlarına bakarak açıklamalar getirilir; ya da ortalama, minimum ve maksimum değerler verilerek bulgu sunumu yapılır. İkisi birlikte olmaz; çünkü ölçeği ya kademeli grup ölçeği olarak ele alıp, yüzde dağılımına bakarız; ya da aralıklı veya oranlı ölçek olarak ele alır ve merkezi yönelim ve yayılma ölçülerine bakarız. İkisinden birini seçmemiz gerekir. Bu araştırmada ikisi de verilmiş ki bunun hiçbir gereği ve anlamı yok. Bulgu sunulurken hem cevap sayıları verilmiş (sayının yanında muhakkak yüzde verilir ki anlamlı bir karşılaştırma yapılabilsin) hem ortalamalar verilmiş. Sunumlarda tablolar o sayfada (veya, sığmıyorsa, sonraki sayfada) verilmeden iki değişken karşılaştırılmış Phi, Eta ve Tukey testleri sonuçları dip not olarak verilmiş. Bu testlerle ilgili tablo bilgileri verilmediği için bu testlerle ilgili sonuçlar hakkında bilgimiz olamaz. Sunum böyle yapılmaz. Tablo ile dağılım ve test sonucu aynı sayfada sunulur ve açıklama yapılır. Bunlar doğru yapılmamış. Sosyal bilimci bulguları sunduktan sonra veya sunarken, değerlendirme yapar, sonuç ve gerekiyorsa öneriler sunar. TRT ve RTÜK araştırmaları yönetimsel araştırma olduğu için, özellikle ayrıntılı önerilerin verilmesi gerekir. Bu araştırmaların hiç birinde ayrıntılı ve anlamlı sonuç ve öneri sunumu yapılmamış. Yapılmamasıyla ilgili olarak önde gelen nedenler olarak, araştırmaların karakterinden şunlar ortaya çıkmaktadır: Epistemolojik altyapıya sahip olmamak. Sosyoloji, tarih ve sosyal psikoloji bilmemek veya yarım bilmek, dolayısıyla, sosyali, insanı ve ilişkileri

29 Bulgu ve sonuç sunumu 169 sitemli ve tutarlı bir şekilde anlama ve anlamlandırma bilgi ve becerisinden yoksun olmak (Sokaktaki insan da, insan ve dünyayla ilgili her şeyi anlamlandırır. Onun anlamlandırması, tarihsel bir egemenliğin yönetimsel bilgisiyle örülmüş bilgisizliği ve sağ duyu ideolojisini taşır. Marjinal olarak da tarisel mücadelenin bilişini yansıtır.) Ampirik araştırma yöntemlerini yeterince bilmemek Kitle iletişimiyle ilgili çok az bilgiye sahip olmak veya kitle iletişimiyle ilgili bilgiler arasında bağlar kurarak sonuçlar çıkartamamak (ezber bilgiye ve akademide egemen olan dedi kodu bilgisi taşımak) İncelenen konuda var olan bilgiye başvurmamak (niye başvurup da kendisini yorsun ki, nasıl olsa ne yaparsa yapsın sonunda parasını alacak ve bol alkış toplayacak alkışladıkları tarafından). İncelenen konuda var olan bilgiye başvurulduğunda, bu bilgiden hareket ederek bir araştırma tasarımı yapamamak İncelenen konuda var olan bilgiye başvurulduğunda, bu bilgiyi bulgularla ilişkilendirerek sonuçlar çıkartamamak. Yukarıdakiler hakkında araştırmayı yapanlar donanımlı (veya ilgili) olsaydı, incelenen TRT araştırmalarında uygun şekilde bulgular sunulur, bu bulgular araştırma soruları (veya hipotezler), gerekçeler, bu konudaki bilgi birikimi ile ilişkilendirilerek sonuçlar çıkartılır ve faydalı öneriler biçimlendirilirdi. Bunların hiçbiri yapılmamış.

30 Grafik ve Tablo Kullanımı TRT araştırmalarında tasarım ve sunum hataları grafik ve tablo sunumlarında da devam etmektedir: TRT araştırmalarının % 90 dan fazla sayfasını grafikler ve çöplük girdi, çöplük çıktı türü karşılaştırmalar yapan tablolar oluşturmaktadır. TRT araştırma kitaplarında, araştırma tasarımı, bulgular, değerlendirme ve öneriler en fazla 10 sayfa içine sığdırılmış ve bu 10 sayfanın en az 9 sayfası ya geçersiz ya da ciddi şekilde hatalı. RTÜK ün televizyon izleme eğilimleri araştırması raporunda tablo ve grafik kullanımları, bazı sorunlar dışında, uygun bir şekilde yapılmış. RTÜK ün televizyonun çocuklar üzerine etkisi araştırması, ne yazık ki, büyük çoğunlukla TRT araştırmalarına benziyor: Bu araştırmada da 55 tablo dan 22 sinde aynı zamanda grafik de verilmiş, ki bu yanlıştır. Grafik verilmeyen tabloların çoğu sayfayı doldurduğu için veya muhtemelen grafik aynı sayfaya sığmayacağı için verilmemiş. Bir araştırma raporunda grafikler ve tablolar diye iki bölüm olmaz ve bu bölümlerde aynı şeyler grafik ve tablo olarak asla iki kez sunulmaz. Yani, dağılımla ilgili bulgu sunumunda aynı şey hem yazıyla, hem grafikle hem de tablo ile asla verilmez. Üçünden biriyle verilir. Üçüyle veya ikisiyle birlikte verilirse, bunun anlamı, araştırmacılar ya ne yaptıklarını bilmiyorlar ya bol sayfa doldurma, renklerle göz boyama ve şişirme yapma gibi amaçlar güdüyor demektir.

31 Grafik ve tablo kullanımı 171 Bulgular ve değerlendirme yaparken grafikler veya tablolar ayrıntılı veya zorunlu bilgi vermek gerektiğinde sunulur. Bunun da koşulu şudur: Fazla kategori vardır; en çarpıcı bulgular yazıyla sunulur ve dağılımın tümü için ya grafiğe ya da tabloya gönderme yapılır; ikisine bir değil. TRT araştırmalarında her değişkenle ilgili dağılım (örneğin kırda ve kente yaşama yüzdeleri, kadın erkek yüzdesi, çalışıp çalışmaması yüzdesi, cinsiyet dağılımı) yazıyla belirtildikten sonra hem grafikle hem de tablo ile verilmiş. Bu yapılmaz. Metodolojiye, bilgiye, etiğe ve dürüstlüğe aykırıdır. Sayfalar dolusu grafiklerin, frekans dağılımları ve ki-kare testlerinin bir TRT yapımcısına faydası ne olabilir? Bundan daha önemlisi, bu tablolar (veya grafikler) bulgular ve değerlendirme bölümünde bulgular sunulurken gerekirse kullanılmalı ve bulgulardan hareket ederek sonuçlar çıkartılıp öneriler sunulmalıydı. Tabloları bu araştırmada yapıldığı gibi sunmak, bilimsel bir araştırma yapıldığını anlatmaz; aksine, bu tür sunum başka şeylere işaret eder. Diğer sorunlar TRT 2000 araştırmasındaki Tablo 34 de (s.65) denek sayısı 1418 gösterilmekte ve bunların 14 tanesinin cevap vermediği görülmektedir. Tablo 11 de (s. 56) TRT televizyonlarından en az bir tanesini seyreden 1515 kişi görünüyor. O zaman kayıp değerin, 14 değil, 97 olması gerekir. 83 kişiye ne oldu? Bu tutarsız durumu, Tablo 12 daha da çıkmaza sokmaktadır: Bireylerin en çok izlediği televizyon kanallarını belirten bu tabloda 2099 kişinin TRT tv kanallarını seyrettiği ve bunların 1418 inin TRT1 olduğu belirtilmektedir. Tablolarda dağılımın

32 172 Ampirik araştırmalarda sorunlar nasıl hesaplandığı ile ilgili ya gerekli bilgi verilmemiş ya da doğru bilgi verilmemiş. Frekans yüzdelerinin sunumunda yer yer yanlışlıklar yapılmıştır. Örneğin, 2005 Türkiye Geneli araştırmasında tablo 1 kanalların illere göre izlenme durumunun satır yüzdesini vermektedir (s. 49): Bu yüzdelerin çoğu yanlış, çünkü toplamlar ya % 100 ün çok üstünde ya da altındalar. Bir tablo sunumunda N (sayı) farklı şekilde hesaplanacaksa, bu açıkça tabloyu sunarken belirtilmelidir. Çapraz tablolarda, kural olarak etken veya canlı/aktif olarak düşünülen değişken (veya bağımsız değişken) satırda yer alır, etkilenen veya pasif olarak düşünülen de sütunda yer alır. Ama, eğer sütuna konulacak değişken çok fazla kademeli olursa, zorunlu olarak, satıra konur. Fakat bu değiştirme yapılınca, yüzde toplamı sütuna göre yapılır, satıra göre değil. Satıra göre yapılırsa, ciddi bir hata yapılmış olunur. TRT araştırmalarındaki bu tür çapraz tablolar (ki tabloların çoğu böyle) yüzde hesabını satırda yaptığı için yanlıştır ve geçersizdir. Örneğin yerleşim yerine göre bireylerin TRT Telegün yayınlarını izleme durumu başlıklı tabloda, üç kademeli izleme durumu satıra konmuş ve iki göstergeli yerleşim yeri değişkeni sütuna yerleştirilmiş (TRT 2002:75, tablo 43). Bu durumda, konan başlık ile satır ve sütun yerleştirilmesi arasında uyumsuzluk var. Yani, tabloda sunulan bilgi ve bu bilgiye dayanılarak yapılan bulgu sunumu yanlıştır. Yerleşim yerine göre bireylerin TRT Telegün yayınlarını izleme durumu başlığıyla verilen bu yanlış sunum Tablo 10 da gösterilmiştir.

33 Grafik ve tablo kullanımı 173 Tablo 10. Yerleşim yerine göre bireylerin TRT Telegün yayınlarını izleme durumu İzleme durumu Yerleşim Yeri Kent Kır Toplam İzliyorum Sayı Satır % Ara sıra izliyorum Sayı Satır % İzlemiyorum Sayı Satır % Toplam Sayı Satır % Yukarıdaki tabloda Kent değişkeni satırda, izleme durumu sütunda olmalıydı, çünkü araştırmacı Yerleşim yerine göre bireylerin TRT Telegün yayınlarını izleme durumu dediğinde, dağılımı yerleşim yerine göre açıklanacağını belirtmektedir. Tablo hem satır ve sütun bağlamında hem de satırlar ve sütunlarda yüzdeleri belirleme bağlamında yanlış hazırlanmış. Bu yanlış tabloya göre, izliyorum diyenlerin % 68 i kentte ve % 32 si kırda yaşıyor. Bu doğru değil, çünkü, yukarıda belirtildiği gibi, tablo başlığında dağılım izlemeye göre değil, yerleşim yerine göre belirlenmiş. Dolayısıyla, kent satıra alınmalıydı. Bu durumda dağılım şöyle sunulur: Kentte yaşayanların % 12.7 si izlemekte, % 20.6 sı ara sıra izlemekte ve % 66.7 si izlememektedir Tablo 43 yanlış biçimlendirildiği için, bu