Osmanlı Devletinin Himayesine Sığınanlar

Transkript

1 Osmanlı Devletinin Himayesine Sığınanlar Hülya Benlisoy Değerli kardeşlerim, Bugün sizlere Osmanlı tarihinde pek bilinmeyen ve ilginizi çekebileceğini düşündüğüm bir konu hakkında kısaca bilgi vermeye çalışacağım. Osmanlı devlet geleneğinde devşirmelerin devlet idaresinde üst makamlara kadar yükselebildiği sır değildir. Ancak ülkeye mülteci olarak sığınmış ve bir kısmı sonradan İslamiyet i seçerek, bir kısmı ise mevcut kimliğini koruyarak imparatorluğun idaresi ve ilerleyişine katkı sunmuş bir kısım Avrupalı aristokratın varlığı herkes tarafından bilinmez. O günün siyasi şartları nedeniyle ülkelerinden uzaklaşmak zorunda kalan bu kişiler ve himayesindekiler Osmanlı şemsiyesi altında, mücadelelerini sürdürmüşlerdir. Bugün bu kişilerden artık aramızda olmayan bazılarının yaşamları, mücadeleleri ve geride bıraktıkları izleri sizlerle paylaşmaya çalışacağım. Elbette her biri ayrı bir araştırma konusu olan bu kişiler hakkında derlediğim kısa bilgiler onları tamamen anlatmaya yetmeyecektir. Niyetim bir amaç uğruna vatanlarından ayrı düşmüş ve yaşamlarını ülkelerinin ve insanlarının özgürlüğüne adamış bu insanlara saygılarımı sunarken üzerinde yaşadığımız bu toprakların sakladığı sırlardan birine bilmeyenlerin dikkatini çekmektir. Bu prenslerden ilki Polonyalı bir Aristokrat olan Prens Adam Jerzy Çartoriski dir yılları arasında yaşayan sürgündeki Polonya Devleti nin başı ve taç giymeyen Polonya Kralı olarak anılan Prens bir yandan ülkesinden ayrılmak zorunda bırakılan Polonyalı mülteciler için Osmanlı topraklarında bir koloni kurmayı başarırken diğer taraftan Avrupa ülkeleri ile ilişkileri sayesinde, o tarihlerde yeni gelişen Türk diplomasisine ve reform hareketlerine de faydalı olmuştur. XVIII. yüzyılın ikinci yarısında gittikçe güçlenen Rusya, Avusturya ve Prusya Devletleri arasında paylaşılan Polonya nın müttefiki olarak kalmaya devam eden Osmanlı Devleti birçok Polonyalıya kucak açtı, XVIII. yy.ın ikinci yarısında İstanbul Polonyalı göçmenlerin sığınak yeri haline geldi. 1

2 Bu günlerle ilgili olarak Polonyalılar arasında ağızdan ağza aktarılarak günümüze ulaşan bir hikâye vardır. Buna göre Polonya nın paylaşılmasını kabullenmemiş olan Sultan, sarayında yapılan resmi törenlerde Lehistan için boş bir koltuk bırakırmış ve her seferinde imalı bir şekilde Lehistan elçisi nerede? diye sorarmış. Bu soruya sadrazam da her seferinde Sultanım Lehistan elçisi önemli engeller yüzünden henüz gelmedi diye cevap verirmiş. Tanzimat döneminde ülkeye akın akın gelen Polonyalı siyasi göçmenler bir taraftan Polonya nın tekrar bağımsızlığa kavuşacağı umudunu içlerinde yaşatırken diğer yandan Osmanlı da başlatılmış olan modernleşme hareketi için gerekli olan teknik ve askeri kalifiye eleman ihtiyacını karşılıyorlardı. Bu dönemde Rusya ve Avusturya, Osmanlı İmparatorluğu na kaçan Macar ve Polonyalıların kendilerine iadesini istiyordu. Bu ülkelerle savaş ihtimalini göze alamayan Osmanlı, kaçakların iade edilmemesinin tek yolu olarak onların İslam dinine geçmelerini önerdi. Bu öneriyi kabul eden yüksek rütbeli askerler paşa sıfatıyla Osmanlı ordusunda önemli mevkilerde görev almışlar, çok sayıda subay ve er de kumandanlarının etkisiyle Müslümanlığı seçmişler ve Türkiye ye yerleşmişlerdir. Ülkelerinde gerçekleşmeyen devrimlerden kaçan Macar ve Polonyalılar aynı zamanda Türkiye ye Avrupa nın o tarihlerde yükselmekte olan kendi milliyetçilik anlayışını getirmiş ve Türkiye de yeni fikirlerin gelişmesinde büyük rol oynamışlardır. İlk gelenlere Polonya ve Macar ayaklanmalarından kaçanlarla Kırım Savaşı nda Osmanlı ile birlikte savaşanların da katıldığı göçmen ordusu sadece askeri ve politik alanlarda hizmet etmekle kalmamışlar, aynı zamanda kara ve tren yolarının yapımında, telgraf santralleri kurulmasında, şehirlerin imarında görev almışlardır. Hastanelerde başhekim ve idareci, üniversitede temel bilimler ve güzel sanatlar alanında profesör olarak hizmet vermişler, Nehirlerin akışının düzenlenmesinde ve sulama alanları kurulmasında görev almışlardır. İlk haritayı çizmişler, kimya ve taş sanayinin temellerini atmışlardır. Bu insanlardan bir kısmı bu işleri sadece yaşamak için yapmış, büyük bir kısmı ise bütün güçleriyle Türkiye nin gelişmesini ve Avrupalılaşmasını istemişlerdir. Zira onlara göre güçlü bir Türkiye bağımsız bir Polonya nın tekrar kurulması için yardımcı olacaktır. XIX. yüzyıl haritasında Polonya Devleti yoktu ve kaçamayan Polonyalılara acımasız zulümler uygulanmaktaydı. Zorla savaşa alınıyorlar, ailelerinden ayrı 2

3 yerlere gönderiliyorlar, kaçmaya teşebbüs edenler ölüm cezasına çarptırılıyorlardı. Birçok Polonyalı ise özellikle Rusya topraklarından gelenler köle olarak satılıp Osmanlı topraklarının dört bir yanına dağılmış bulunmaktaydı. O zaman Fransa ya yerleşmiş olan Prens Adam Çartoriski, İstanbul da kendi olanakları ile bir Polonya temsilciliği kurdu. Prens, Çerkezlerin, İranlıların ve Türklerin elinde köle olan Polonyalı askerlerin satın alınmasıyla işe başladı. Rus ordusundan kaçan asker kaçağı Polonyalıları topladı yılı Ocak ayında Prens Lazarist rahiplerine bir mektup yazarak İstanbul yakınlarındaki arazilerinde bir Polonya kolonisi kurulmasını teklif etti. Teklifin kabul edilmesi ile 3 Mart ta bir anlaşma imzalandı. Bu anlaşma ile Prens Çartoriski Lazarist rahiplere ait toprakların bir kısmını sonsuza kadar kiralıyordu. Bu anlaşma Osmanlı topraklarında Polonya tarım kolonisinin başlangıcını teşkil ediyordu. 19 Mart 1842 de koloniye geleneksel tuz ekmek ayiniyle Adampol adı verildi. Kölelikten kurtarılan Rus ordusu ve Macar ayaklanması kaçağı askerler ve subaylar köyün ilk yerleşimcisi oldular. Vahşi çalı ve dikenlerle kaplı verimsiz araziyi uzun çalışmalar sonunda tarıma elverişli bitek bir arazi haline getirdiler. Koloni bir taraftan Polonyalıların düşmanlarına karşı güvenliklerini garanti eden bir yer niteliği taşırken bir yandan da dünyanın dört bir yanına dağılmış bulunan Polonyalı halk gruplarına yardım amacına dönük sermaye olarak görülüyordu. Kısa bir süre sonra koloni Fransız rahiplerden tamamen ayrıldı. Osmanlı topraklarındaki Polonya kolonisi parçalanmış Polonya sınırları dışında kurulmuş ilk Polonya köyüydü. Belki Avrupa haritasında Polonya Devleti yoktu ama işte Osmanlı sınırları içerisinde bir Polonya köyü vardı. Bu bütün dünyadaki Polonyalılar için çok büyük anlam ifade ediyordu. Zamanla askerler köylü-çiftçi karakterine büründüler. Tereyağı ve süt üretmeye, sebze yetiştirmeye ve bunları Boğaz da ve İstanbul pazarlarında satmaya başladılar. Hayvancılık başlatıldı yılında kolonide yüz Polonyalı aile bulunmaktaydı. Bunlar ikinci kuşak, Polonya asıllı Türk vatandaşlarıydı. Macar ayaklanmasından sonra Vidin ve Şumnu esir kamplarından gelen yeni göçmenlerle bu defa zanaatçılık başlatıldı, demirhane kuruldu. Prens, Polonyalı asilzadeler, özel kişi ve derneklerden sağladığı para yardımları ile köyü ayakta tutmaya çalışıyordu. İstanbullular arasında ise Adampol ün bereketli bir avlak olduğu haberleri yayılmıştı. Zamanla ziyaretçilerin sayısı arttı. Bu ziyaretçilerin arasında Franz Lizst, Gustave Flaubert ve Pierre Loti de 3

4 bulunmaktaydı. Başta Mustafa Kemal Atatürk olmak üzere Türk ve Polonyalı birçok devlet adamının da ziyaret ettiği köy aynı zamanda dünyaca ünlü opera sanatçısı Leyla Gencer in annesinin de doğup büyüdüğü yerdir. Halen şirin bir köy olarak turistlerin ilgisini çeken köyde bulunan sayıları gittikçe azalmış Polonya kökenli, Katolik Türk vatandaşları Polonya kültürünü korumaya ve geleneklerini aynen yaşatmaya devam etmektedirler. Zamanla Polonezköy adını alan köyün mezarlığı devrime katılmış ve Kırım da savaşmış askerlerin yattığı bir anıt mezardır ve her sene Polonyalı yetkililerce anma törenleri düzenlenir senesi Türk ve Polonya Devletleri arasındaki dostluğun 650. senesinin kutlanacağı yıl olarak ilan edilmiştir. En önemlisi köy günümüzde dahi dünyanın neresinde olursa olsun her Polonyalı için kendi bağımsızlıkları ve Türkler tarafından uzatılan dostluk elinin simgesidir. XVIII. yüzyıl başlarında Macarların Habsburglara karşı başlattıkları ancak başarısızlığa uğrayan özgürlük savaşları sonrasında üç önemli özgürlük savaşı lideri Osmanlı Devleti ne sığınır ve Macar tarihinde mülteciler dönemi başlar. Türklerin Orta Macar Kralı unvanını verdikleri ve II. Viyana kuşatması sırasında Türklere karşı olumlu yaklaşım sergileyen İmre Thökely yenilginin ardından Osmanlı ya sığınır, önce İstanbul a ardından da 1701 yılında İzmit e yerleşir. Giderken yanında, ömrünü Habsburglara karşı Macar özgürlüğü için direnerek geçirmiş Zrinyi ailesinin dul kalan gelinleri İlona Zrinyi de vardır. İlona 1703 te Thökely ise 1705 te İzmit te vefat ederler. İlona nın külleri bugün Çekoslavakya sınırları içerisinde yer alan Kassa dadır yılına kadar İzmit te istirahat eden Thökely nin naaşı ise bu tarihte büyük törenlerle bugün Romanya sınırları içerisinde yer alan Kesmark ta Evangelist kilisesine defnedilir. Defnedildikleri esnada Macar toprağı sayılan Kassa ve Kesmark 1920 yılında yapılan bir anlaşma ile Macaristan dan ayrılmıştır. Kaderin garip bir cilvesi ile Thökely ve İlona ölümlerinde de Macar topraklarından uzak kalmışlardır yılları arasında yine Habsburglara karşı özgürlük savaşında yenilgiye uğrayan Prens II. Ferenc Rakoczi aynı zamanda İlona Zirinzi nin oğlu, maiyetiyle birlikte 1717 yılında Gelibolu da Osmanlı ya sığınır. Bir müddet İstanbul Yeniköy de oturan prens, Avusturya elçisinin protestosu üzerine Tekirdağ da iskân edilir. Bugünkü Macar sokağında Macar mülteciler için satın alınan 23 evde otururlar. Diğer mültecilerle birlikte aşevinde karnını doyuran prens mültecilerin dini ibadetleri için bir de Latin kilisesi inşa ettirmişti. Sultan 4

5 tarafından kabul edilen ve sadrazamla görüşen Prens in tercümanı sonradan matbaayı Türkiye ye getirecek kişi ve aslen kendiside bir Macar olan İbrahim Müteferrika dır. Rakoczi nin Tekirdağ daki yaşamı, kâtibi Kelemen Mikes tarafından 207 mektuptan oluşan Türkiye mektupları adlı eserinde anlatılır. Bu eser Macar nesir edebiyatının ilk önemli yapıtlarından olup aynı zamanda önemli bir kaynaktır senesinde vefat eden Rakoczi nin naaşı İstanbul da Saint Benoit Kilisesi nde annesinin yanına defnedilir. Ardından külleri annesininkilerle birlikte Kassa ya götürülür. Habsburglar karşısında yenilgiye uğrayan ve Osmanlı ya sığınan bir diğer özgürlük savaşı lideri Lajos Kossut tur. Önce Şumnu ya ardından güvenliği göz önünde bulundurularak Kütahya ya nakledilmiştir. Kossut burada Türkçe öğrenir, Türkçe gramer yazar. Avusturya nın tüm baskılarına karşı iade edilmez. Türkiye de 1,5 yıl yaşar ve tekrar savaşmak üzere Avrupa ya geri döner. Macarlar ne mültecilerini ne de onlara zor zamanlarda kucak açan Türkleri unutmaz. Thökely nin İzmit te Sultan ın kendisine tahsis ettiği ve ömürlerinin sonuna kadar yaşadıkları Kartepe de bir anıt çeşme, eski Seka evlerinin olduğu bölgede bir anı evi bulunur. Radoczi nin Tekirdağ da yaşadığı ve öldüğü ev şimdi müze olmuştur. Türk Macar Dostluk Parkı nda bir anıtı bulunmaktadır. Yine Kossut un Kütahya da 1,5 sene yaşadığı ve bahçesinde anıtı olan ev halen müzedir. İzmitli, Tekirdağlı girişimciler tarafından kurulan Türk Macar Dostluk Dernekleri nin faaliyetleri sayesinde her sene çok sayıda Macar akademisyen, siyasetçi ve sanatçı ve Türkolog buraları ziyaret ederler. 5