UYUŞTURUCU MADDELER VE BAĞIMLILIK EĞİTİM PAKETİ ÖĞRETMEN KİTAPÇIĞI

Transkript

1

2 UYUŞTURUCU MADDELER VE BAĞIMLILIK EĞİTİM PAKETİ ÖĞRETMEN KİTAPÇIĞI ÖZEL OKULLAR DERNEĞİ ^^^^^''^ AMATEM '^^'^ 1997

3 PRIVE LTD. Tel: (0212) Fax: (0212)

4 UYUŞTURUCU MADDELER VE BAĞIMLILIK EĞİTİM PAKETİ ÖĞRETMEN KİTAPÇIĞI BAŞKANLIK Dündar UÇAR Özel Okullar Derneği Başkanı Doç. Dr. Arif VERİMLİ Bakırköy Ruh ve Sinir Hastalıkları Hastanesi Başhekimi Doç. Dr. Duran ÇAKMAK AMATEM,Bakırköy Ruh ve Sinir Hastalıkları Hastanesi PROJE KOORDİNATÖRÜ Dr. Kültekm ÖGEL AMATEM, Bakırköy Ruh ve Sinir Hastalıkları Hastanesi PROJE YÜRÜTME Dr. Defne TAMAR Cem GÜLAN Erkan UÇAR Psk. Jülide ARAL KATKIDA Neylan ÖZDEMİR Nuray ÜLKÜSEL Bayram SAKIN Sibel Bilal KARMAN Mirican KAYA BULUNANLAR Deniz Albayrak KAYMAK Fatma BAUDOUIN Nilgün SAĞLAM VİDEO YAPIM TV ART İLETİŞİM KURULU AMATEM, Bakırköy Ruh ve Sinir Hastalıkları Hastanesi Özel Okullar Derneği Genel Sekreteri Boğaziçi Lisesi Rehberlik Öğretmeni AMATEM, Bakırköy Ruh ve Sinir Hastalıkları Hastanesi ÖZEL OKULLAR DERNEĞİ (0216) AMATEM (0212) (Robert Lisesi rehberlik öğretmeni) (St. Joseph Lisesi rehberlik öğretmeni) (Özel Ortadoğu Lisesi rehberlik öğretmeni) (S & P, Halk Sağlığı Eğitim Kurumu, sosyal çalışmacı, Paris) (DURAK Madde Bağımlılığı Tedavi Merkezi, psikoterapist, Berlin) (Boğaziçi Üniversitesi, Rehberlik ve Danışmanlık Bölümü Öğretim görevlisi) (Ottowa Royal Hospital, Madde Bağımlılığı Uzmanı, Kanada) (St. Benoit Lisesi rehberlik öğretmem) Bütün hakları saklıdır. Bu paket, uygulama konusunda gerekli eğitimi almamış kişilerce kullanılamaz. İzin istendiği takdirde bir kısmı çoğaltılabilinir. Bu eğitim paketi ÜTOPYA (Uyuşturucuya Karşı Toplumsal Yaygın Mücadele) programı ilkeleri doğrultusunda hazırlanmıştır.

5

6 IÇINDEKILER UYUŞTURUCU MADDELER İLE İLGİLİ KAVRAMLAR 7 BAĞIMLILIK VE SONUÇLARI 8 UYUŞTURUCU MADDELER 10 a. SİGARA VE TÜTÜN b. ALKOL c. ESRAR d. UÇUCULAR e. EROİN f. KOKAİN g. ECSTASY h. AMFETAMİNLER 1. İLAÇ OLARAK KULLANILAN ANCAK BAĞIMLILIK YAPABİLECEK MADDELER ERGENLİK DÖNEMİ 20 UYUŞTURUCUYA BAŞLAMADA ETKENLER 22 RİSK ALTINDAKİ GENÇLER 24 MADDE KULLANMAYA GENÇLER DAHA ÇOK NASIL BAŞLIYOR? 26 UYUŞTURUCU MADDE KULLANAN KİŞİLER NASIL ANLAŞILIR? 27 MADDE KULLANDIĞI DÜŞÜNÜLEN GENÇ İLE NE YAPMAK GEREKİR? TEDAVİ UYUŞTURUCU MADDELER İLE İLGİLİ YANLIŞ İNANÇLAR OKULDA UYUŞTURUCU MADDE EĞİTİMİ

7

8 UYUŞTURUCU MADDELER ILE ILGILI KAVRAMLAR Zehirlenme (Entoksîkasyon) Kullanılan uyuşturucu maddenin etkisini göstermesidir. Uygunsuz davranış ya da psikolojik değişiklikler ortaya çıkar. Bir tür sarhoşluk hali olarak tanımlanabilir. Maddenin zararlı kullanımı Kişinin kendine, hayatına ve çevresine zarar verecek tarzda madde kullanmasıdır. Madde kullanımı kişiye zarar verdiği halde madde kullanımı devam etmektedir. Bunlar arasında okul başarısızlığı, ailesel sorunlar sayılabilir. Tolerans Kullanılan madde miktarmm giderek arttırılmasıdır. Her zaman kullanılan ^miktar istenen etkiyi yaratmamakta ve kişi kullandığı madde miktarını aynı etkiyi sağlayabilmek için giderek artırma gereksinimi duymaktadır. Yoksunluk Uzun süre madde kullanımı sonrasında, madde kullanımı bırakıldığı zaman ortaya çıkan fiziksel ve ruhsal sorunlardır. Yoksunluk belirtileri, şiddeti ve süresi kullanılan maddenin cinsine göre değişir. Bağımlılık Kişinin kullandığı maddeyi birçok kez bırakma girişiminde bulunmasına rağmen bırakamaması, giderek madde dozunu artırması, kullanmayı bıraktığında yoksunluk belirtilerinin ortaya çıkması, zararlarını görmesine rağmen madde kullanmayı sürdürmesi, zamanının büyük bölümünü madde arayarak geçirmesi ile tanımlanan belirli bir durumdur. ^4.

9 BAĞıMLıLıK VE SONUÇLARı Bağımlılığın tanımı bir önceki bölümde verilmişti. Bağımlılık bir anda gelişen bir durum değildir. Gelişmesi belli bir süreç alır. Kişi önce maddeyi merak eder ve kullanır. Kullandığı zaman öncelikle korkusu azalır. Çoğunlukla bir kez kullanan kişi daha sonra tekrar dener. Her denemesinde kendi kendine bir daha denemeyeceğine ilişkin söz verir. Bu denemelerde sürekli madde kullanımını denetleyebileceği inancını taşır. İstediği zaman bırakabileceğini düşünmektedir. Çevresinde gördüğü diğer bağımlıların kendisi gibi olmadığma, onlann zayıf karakterli olduğuna inanmaktadır. Bir süre sonra madde kuuammmm kendisi için bir somn haline geldiğinin farkına varır. Ancak halen bağımlı olmadığı düşüncesinde olduğu için bırakmak yönünde ciddi bir adım atmaz. Bağımlı olduğunun farkına vardığı zaman ise birçok şey için geç kalmıştır. Çevresinde yer alan diğer bağımlılar bu hastalığın düzelmeyeceğine ve hiçbir zaman bu maddeyi bırakamayacağına onu inandırmaya çalışırlar. Bu nedenle tedaviye başvurmakta zorlanır. Genellikle tedaviden beklediği konuştuklarının dinlenmesi, kendisine ileri derecede bir anlayış gösterilmesidir. Bazan aile kişiyi maddeyi bırakması için zorlar, zorla yapılan bu tedavi girişiminin önemli bir yararı yoktur. Bir süre sonra kendisi de kurtulmaya karar verir. Bırakmayı düşündüğü şey sadece kendi kullandığı maddedir. Ancak arkadaş çevresi, yaşam biçimi, alışkanlıklarını değiştirmesinin gerektiğini ve hayatı boyunca bir daha hiçbir madde kullanmama gerçeğini düşünemez veya bilemez. Tedavi tamamlandıktan sonra bir bağımlı için herşey bitmiş değil, aksine birçok şey yeni başlamaktadır. Öncelikle temiz olmaktan mutludur, bir süre sonra eski kötü günleri unutur ve o günleri iyi bir şekilde anmaya başlar. Giderek bir kez daha madde denemeyi düşünmeye başlayabilir. İşte tehlike bu dönemde başlar.

10 Birgün sadece bir kez denemek ister. Ancak bağımlılık hastalığının özelliği gereği madde tekrar bir kez dahi kullanılsa kişi eskisi gibi madde kullanmaya başlar ve çok kısa bir zaman içinde eski bağımlı günlerine döner. Bağımlılık kişiye ciddi sorunlar getirir. Ruhsal sorunlar: Bunların başında kişide gözlenen davranış değişikhkleri gelir. Bağımlılık ve getirdiği sorunlar çaresizlik, yalnızlık, umutsuzluk gibi duygulara yol açarak depresyona neden olur. İçinde yaşadığı ortama bağlı olarak kişilik değişimleri de gözlenir. Bedensel sorunlar: Kullanılan maddeye göre değişir. Ancak bütün maddeler bedensel zararlara yol açar. Kullanan kişilerin sağlıktan bozulur. Bu durum ölümle sonuçlanabilir. Sosyal sorunlar: Madde kullanımı; ekonomik kayıplar, arkadaş ve aile desteğinin kaybı, işsizlik, suç işleme gibi bir çok sosyal sorunlara neden olabilmektedir.

11 UYUŞTURUCU MADDELER Uyuşturucu madde denince akla sadece uyuşturan maddeler değil, kokain, ecstasy gibi uyarıcı maddeler de gelmelidir. Bu maddeler insan beyninde ve sonucunda ruhsal, fiziksel ve davranışa ait çeşitli değişikliklere yolaçan kimyasal maddelerdir. Uyuşturucu maddelerin en büyük özelliği bağımlılık yaratmasıdır. Bu maddeler şu şekilde sınıflandırılabilir. 1. Opiyatlar: Morfin, Eroin, Kodein, Metadon 2. Uyarıcılar: Amfetamin, Ecstasy, Kokain, Kafein 3. Merkezi Sinir Sistemini baskılayanlar: Barbitüratlar, Benzodiazepinler (Diazem, Rohypnol, Xanax), Akineton, Alkol 4. Halüsinojenler: LSD, Meskalin, Psilocybin 5. Uçucu maddeler (Volatile hydrocarbons): Tiner, Benzin, Gazolin, yapıştırıcılar (Bah, UHU v.b.) 6. Esrar ve benzerleri 7. Fensiklidin (PCP) 8. Tütün

12 a. SIGARA VE TUTUN Tütün dünyada en yaygın kullanılan bağımlılık yapıcı maddedir. Tütün kullanımını bırakanların % 70'i ilk üç ayda tekrar kullanmaya başlamaktadır. Bu oran bize tütünün ne kadar bağımlılık yapıcı bir madde olduğunu göstermektedir. Tütün yandığında kül dışında üç önemli bileşenden oluşur: Katran (birçok kanser yapıcı madde içerir), nikotin (uyarıcı bir maddedir) ve karbon monoksid. Sigara dünyada meydana gelen ölüm nedenlerinin başmda yer almaktadır yümdaa sonra, dünyadaki ölüm nedenlerinin en önemlisi olacağı düşünülmektedir. Bu nedenle üuceler, sigara kullanımım kısıtlama ya da yasaklama eğilimindedirler. Sigaranın bağımlılık dışmda çok belirgin hastalıklara da yolaçtığı gösterilmiştir. Sigara ile iuşkisi olduğu gösterilen hastalıklar aşağıda belirtilmiştir. Kalp ve solunum sistemi üstüne etkileri: Kalp damarlarında tıkanıklık. Kalp hastalarının % 30 unda sigaranın etken olduğu gösterilmiştir. Bronşların daralması ile seyreden akciğer rahatsızlıkları. Beyin damarlarında tıkanma ve buna bağlı felçler. Bacak ve ayak damarlarında tıkanma. Kanser: Akciğer kanserlerinin % 80-90'ı tütün kullananlarda görülür. Akciğer kanseri daha çok katran ile ilişkilidir. Bunun dışında tütün içenlerde mesane kanseri görülme oranı kullanmayanlara göre iki kat daha yüksektir. Gebelik: Gebelikte sigara ya da tütün kullanımı erken doğuma, bebek ölümüne ve düşük doğum ağırlığına neden olmaktadır.

13 b. ALKOL Alkol çok yaygın olarak kullanılan bir maddedir. Bağımlılık yapıcı etkisi yüksektir. Ancak alkol yasal bir madde olduğu için insanlar bu maddeyi kullanmaktan çekinmemektedir. Belirli bir düzeyin üstünde alkol kullanımı kişiye sosyal ve bedensel zararlar verir. Yarattığı en önemli ruhsal sorunlardan birisi bağımlılıktır. Çeşitli alkol türleri satılmaktadır. Genellikle halk arasında alkolün cinsleri arasında bir sınıflandırmaya gidilmektedir. Halbuki her cins alkollü içkinin içinde alkol bulunmakla birlikte, miktarı değişkenlik gösterir. Bu nedenle "standart içki" adı verilen terim oluşturulmuştur. Örneğin bir standart içkinin eşit olduğu alkol cins ve miktarları şunlardır: Bir küçük kutu bira, bir kadeh cin, votka, viski ya da bir kadeh şarap. Bu miktarlardaki içkilerin içerdiği alkol miktarı eşittir. Alkol kullanımı hakkında ciddi yanlış inançlar vardır. Örneğin alkolün uykuyu getirdiğine inanılır. Halbuki alkol, yarattığı gevşekliğin etkisiyle kişiye uyku verebilir. Aslında alkol insanın uyku düzenini ve kalitesini bozar. Yine alkolün cinsel gücü artırdığına ilişkin yanhş bir inanç vardır. Alkol kişi üstündeki sosyal baskıları kaldırdığı için cinsel olarak bir rahatlama verebilir. Aslında alkolün cinsel güç üstüne olumsuz etkisi vardır. Alkolün bedene verdiği zararlar aşağıda belirtilmiştir: Mide barsak sorunları Yutak borusu hastalıkları Gastrit Ülser Pankreas iltihabı Karaciğerde yağlanma Hepatit Siroz Koma Beslenme bozuklukları (vitamin eksiklikleri) Kansızlık Bağışıklık sisteminin baskılanması Sinir sistemi hastalıkları Bunama

14 c. ESRAR Yasadışı uyuşturucular arasında en sık kullanılan madde esrardır. İstanbul liselerinde yapılan bir araştırmada gençlerin % 4.2'sinin lıayatlarmda en az bir kez esrar kullandığı belirlenmiştir (1996). Esrar hint kenevirinden elde edilir Kahverengi, preslenmiş kalıplar halinde satılır. Sigara gibi sarılarak ve sigara tütününe karıştırılarak içilir. Kullanıcılar arasında "joint", "ot", ya da "marihuana" adı ile anılır. İçildikten sonra gevşeme, konuşkanlık, kendini iyi hissetme, müzik ve renk algısında artma gelişir. Esrar alındığı zaman yağ dokusunda birikir. Bunun sonucu esrar alındıktan bir hafta sonra bile, etken maddenin % 50'si bedende bulunur. Esrar kullanımını takiben kişinin refleksleri bozulur, araba kullanamaz, dikkat gerektirecek işleri yapamaz. Eğer bu tür işler yapılmaya kalkışılırsa ciddi sorunlara neden olabihr. Esrarın beden üstünde yarattığı istenmeyen etkiler şunlardır: Beyin ve sinir sistemi: Bellek üstüne etkisi çok fazladır. Unutkanlıklara yol açar. Kişinin düşünme yetisini azaltır. Refleksleri ve koordinasyonu bozar. Bu nedenle esrar kullananların araba kullanması çok sakıncalıdır. Kişinin sorun çözme yetisini bozar. Üreme sistemi: Erkek ve kadın üreme sistemlerine etkisi olduğu bilinmektedir. Ömeğin esrar alındıktan hemen sonra testosteron adı verilen erkekhk hormonunun % oranında azaldığı saptanmıştır. Akciğerler: Sigara ile kanştmldığmda beş kat daha fazla akciğer kanserine neden olduğu bazı araştırmacılar tarafından gösterilmiştir. Uzun süre kullanımı ile bronşit ve karaciğer kanseri gibi solunum yolları hastalıklarına yolaçabilir. GeneUikle bağımlıhk yapıcı bir madde olarak kabul edilmez. Ancak esrar ruhsal bağımlıhk yapar. Esrar bir geçiş maddesidir. Esrar kullanan kişi ileride diğer maddelere alışabilir ve onları kullanmaya başlayabilir.

15 d. UÇUCULAR Uçucu maddeler kolaylıkla bulunabilir. Çünkü bu maddelerin satılması yasaldır. Ucuz olması nedeni ile de kullanımı yaygındır. Yaygın olarak kullanılan uçucu maddeler aşağıda belirtilmiştir: Boyalar ve boyalarda kullanılan tiner Bali, UHU gibi tutkallar Çakmak gazı olarak kullanılan bütan gazı Kuru temizlemede kullanılan maddeler Benzin Yazı yazarken yapılan hataları silmekte kullanılan maddeler (örneğin tipp-ex) Bu maddeler genellikle torba içinde koklanarak kullanılır. Uçucu maddeler kullanıldığında neşe hali veya sakinlik duygusu verebilir, bazı hayaller görülmesine yol açabilir. Beyin üstüne doğrudan toksik etki yaptığı için oldukça zararlıdır. Bağımlılık potansiyeli yüksektir. Uçucu madde koklayanlarda ani ölümler sıklıkla meydana gelir. Ani ölümler beyin ve kalp üstüne olan etkilerinden dolayı ortaya çıkar. Saldırgan ve tehlikeh davranışlar sık olarak gözlenir. Ciddi bir sarhoşluk, denge bozukluğu, yürümekte güçlüğe neden olur.

16 e. EROİN Eroin açık kahverengi toz şekünde satılan bir maddedir. Eroinin saflığı arttıkça rengi beyazlaşır. Küçük torbalar halinde satılır. "Toz", "beyaz", "H (eyç)" adları ile anılır. Afyondan elde edilir. En sık kullanım yolu buruna çekilmesidir. Sigara tütününe karıştırılarak içilmesine "koreks" denir. Sigara jelatini ya da alüminyum folyo üstünde ısıtılarak buharın içe çekilmesine "kaydırma" adı verilir. Kaşık içinde kaynatılıp, enjektör yolu ile damara verilebilir. Bir iki hafta süre ile düzenli kullanıldığında bağımlılık oluşturur. Bazı duyarlı kişilerde ilk bir iki kullanımdan sonra bile bağımlılığa neden olabihr. Çok hızla tolerans gelişir. Bu nedenle doz artırımı çok ileri öldürücü düzeylere kadar varabilir. Hareket ve konuşmada yavaşlama, rahatlama, gevşeme ve sıcaklık hissi, yüzde kırmızüık, göz bebeklerinin küçülmesi eroin alımını takiben ortaya çıkan belirtilerdir. Bu kişilerin beslenmeleri yetersiz olduğu için sağlıkları bozulur. Kabızlık çekerler. En önemli yan etkilerinden biri enjektör paylaşımı ile ortaya çıkan AİDS, Hepatit gibi virüsler kişiden kişiye bulaşır. Eroin etkisi altı sekiz saat içinde sonlanır ve şiddetli yoksunluk belirtileri ortaya çıkar. Bunlar arasında şiddetli kas ağrüarı ve kramplar, uykusuzluk, gözde yaşarma, burun akıntısı, ishal sayılabilir. Yoksunluk belirtilerini gidermek için kişiler 6 saatte bir eroin dozunu yinelemek zorunda kalır. Eroin yüksek dozda alındığında ölüm ile sonuçlanabihr. Göz bebeklerinin toplu iğne başı kadar küçük olması, solunumun yavaşlaması ve koma hali bu durumun belirtileridir.

17 f. KOKAIN Kokain beyaz renkli, toz şeklinde bir maddedir. Çoğunlukla buruna çekilerek kullanılır. Buharın içe çekilmesi, sigara ya da enjeksiyon yoluyla da kullanılabilir. Piyasa fiyatı oldukça yüksek olduğu için, genellikle ekonomik durumu iyi olanların kullandığı bir maddedir. Bağımlılık yapıcı etkisi çok fazladır. Tek bir kullanımdan sonra bile bağımlılık yapabilir. Kokain alındığında kişiyi uyarır, canlandırır, keyif verir. Ancak bu etkileri kısa sürelidir ve bir saat içinde sonlanın Etkileri sonlandıktan sonra saat süreyle yoksunluk belirtileri ortaya çıkar. Yoksunluk belirtileri arasında ruhsal çöküntü, halsizlik, güçsüzlük, çok uyuma, mutsuzluk hali sayılabilir. Eğer bu madde uzun bir süredir kullanılıyorsa bu etkiler bir hafta sürer. Uzun süreli kokain kullanımı ciddi, istenmeyen birçok etkilere neden olabilir. Bunlar; Burun kanamaları Beyin damarlarında tıkanma Beyin kanaması Cinsel ikditarsızlık Migren tipi başağrıları

18 g. ECSTASY Ecstasy genellikle tablet ve kapsül şeklinde satılır. Beyaz, kahverengi, pembe, sarı tabletler ya da kapsüllerdir. Bazılarının üstünde kuş, kalp gibi resimler vardır. Oldukça yüksek fiyatlar ile satılır. Etkisi 20 dakika içinde başlar ve birkaç saat sürer. Kullanıldıktan sonra enerji artışı, canlılık, karşı cinse karşı yakınlık hissi, algılamada artma ortaya çıkar. Ecstasy etkisi altında iken araba ya da makine kullanmak tehlikeu olabilir. Etkileri amfetaminlere benzer. Uykusuzluk ve geçici paranoyaya (aşırı kuşkuculuk) neden olabilir. Kalp rahatsızlığı, yüksek tansiyon, sara hastalığı olanların bu maddeyi kullanmaları ciddi sorunlara neden olabilir. Aşırı hareketten dolayı su kaybı, beden ısısında aşırı yükselme ölüme neden olabilir. Böbrek ve karaciğer üzerine yan etkileri olduğu bildirilmiştir.

19 h. AMFETAMINLER Hap ya da beyaz toz halinde bulunur. Ağızdan alınabilir, buruna çekilebilir, damardan verilebilir. Ülkemizde yasal olarak bulunmamakla birlikte halen tıbbi kullanımı olan ilaçlardır. Captagon, Ritalin, Dexedrine bu ilaçlardan bazılarıdır. Amfetaminler uyarıcı, zihin açıcı olarak bilinir. Bunlar genellikle performans artırıcı ve keyif verici etkilerinden dolayı kullanılmaktadır. Sınavlara hazırlanan öğrencilerde, uzun yol şoförlerinde, zamanında yetiştirilmesi gereken işleri olan kişilerde kullanım sık gözlenir. Amfetamin alımını takiben şizofreni benzeri bir tablo gelişebilir. Yoksunluk belirtileri arasında sıkıntı, mutsuzluk ve çöküntü hah, güçsüzlük, hareketsizlik, kabuslar, fazla uyuma, başağrısı, terleme, mide ve kas krampları sayılabilir. Amfetamin kalp damarlarının tıkanmasına, beyin damar hastalıklarına, şiddetli hipertansiyona ve iskemik kolite (barsaklann oksijensiz kalması) neden olur.

20 1. İLAÇ OLARAK KULLANIL AN ANCAK BAĞIMLILIK YAPABİLEN MADDELER Bazı maddeler ilaç olarak kullanılmakta ve eczanelerde satılmaktadır. Bunlar doktor kontrolünde yazılır ve kullanılır. Bu ilaçlar doktor önerisi dışında kullanıldıkları takdirde bağımlılık yapabilir. Bu nedenle dikkat etmek ve uzun süre kullanmamak gerekir. Doktor kontrolü ve önerisi doğrultusunda, tedavi amacı ile kullanıldığı zaman çekinmemelidir. Bu ilaçların büyük çoğunluğu yeşil reçete adı verilen kontrollü bir sistem içinde yazılmaktadır. Kırmızı reçete kapsamında olan ilaçlar ise bağımlılık potansiyeli çok daha yüksek olan ilaçlardır. Sık olarak kötüye kullanılan ilaçların isimleri aşağıda verilmiştir. Diazem, Nervium, Tranxilene, Ativan, Rivotril Akineton Rohypnol (Türkiye'de bulunmamaktadır. Ancak yasal olmayan yollar ile getirilmektedir) Lomotil Bu ilaçlar kullanıldıkları zaman sedasyon adı verilen gevşeme, rahatlama duygusu verirler. Rohypnol yasal olmayan piyasada "roş" adı ile satılmaktadır. Bunlar tek başına kullanıldıkları gibi, diğer uyuşturucu maddeler ile birlikte ek madde olarak da kullanılabilir. Alkol ile kullanıldıkları zaman bu etkileri daha da artar. Refleksleri ileri derecede bozduğu için dikkat gerektiren işlerin (araba kullanmak gibi) yapılması sakıncalar doğurur. Yüksek dozlarda kullanıldıktan sonra aniden kesildikleri zaman sara (epilepsi) nöbetleri ortaya çıkabilir. m

21 ERGENLIK DONEMI Ergenlik onüç yaşlarında başlayan ve yirmi yaşlarına kadar devam ettiği kabul edilen cinsel, fizyolojik ve bilişsel yönden olgunlaşma süreci olarak adlandırılabilir. Ergenlik öncesi dönemde, kız veya erkek çocukta birtakım değişiklikler başlar. Bunlar bazı bölgelerin kıuanması, göğüslerin çıkması, erkek çocuklarda ses değişikliği, boyun uzaması, kilo almak gibidir. Kız çocuklarmm "ay" hali, erkek çocuklarmm "gece boşalması" cinsel yönden olgunlaştıklarının ifadesidir. îlkel toplumlarda çocukluktan ergenliğe, yetişkinliğe geçiş törenler ile yapılır. Bu törenden sonra genç, yetişkinin tüm hak ve sorumluluklarını alır. Toplumumuzda ergeni çeşith açılardan ele alırsak, bu döneme şöyle yaklaşabiliriz. Ergen hızla değişen, gelişen vücuduyla tanışıp onu kabullenmek durumundadır. Bilindiği gibi eller ayaklar diğer organlara göre daha önce büyüyen organlardır. Genç elini ayağını kullanmayı beceremez. Olmadık sakarlıklar yapar, beceriksiz duruma düşer, mahcup olur. Kızlar büyüyen göğüslerini kapatmaya çalışıp, kambur yürümeye başlarlar. Erkekler konuşurken, aniden çatallaşan sesleri ile başetmeye çalışırlar. Günümüzde özellikle medya tarafından "ideal kadın ve erkek tipleri" sunulduğundan benuk algısında sorunlar çıkabiur. Ergenlikte genç kendisini spot lambalarının altında hisseder. İzlendiğini, hakkında konuşulduğunu varsayar. Bu konuda kendini yeterince güzel, yakışıklı, ince uzun bulmayabihr. Bu durum onda kaygı yaratabilir. Endişe kaynağı olabilir.. Gelişen ve olgunlaşan cinsel gelişimin toplumsal olarak kendilerine verilen rolü taşımaları beklenir. Ergenin içinde yaşadığı aile ortamında annenin kız evlada, babanın da oğula model olması görülür.. Ergenük bilişsel olarak da gehşme dönemidir. Bu dönemde soyut düşünceler ön plana çıkar. Genç kendi varoluşunu sorgular. "Ben

22 kimim, neyim, ne için varım..." gibi. Ergenlikte arkadaşlık ve dostluk ön plana çıkar. Genç arkadaş çevresi içinde varolur. Kendi değer yargılarını oluşturmak ister. Grup değerleri, grubun içinde lider olan kişinin, kişilerin etkisi büyüktür. Kendini gruba kabul ettirmek, oraya ait olduğunu hissetmek için grup değerlerini savunur. Dostu arkadaşı için fedakarlıkların ön planda olduğu bir dönemdir. Grubun içinde, arkadaş çevresinde kendisini rahat hisseden genç, toplum tarafından anlaşılmadığını, yargılandığını kabul görmediğini varsayar. Kıyafetinin, dinlediği müziğin, kullandığı kelimelerin, değerlerinin sürekli eleştirildiğini ileri sürer, böyle hisseder. Bundan dolayı ailetoplum çatışmaları bu dönemin en belirgin özelliklerindendir. Yine bu dönemde genç kendine bir müzik grubunu, üyesini, bir film oyuncusunu, bazen bir pohtikacıyı model olarak alabilir. Onlar gibi giyinip, davranmaya çalışır. Bu kahramanların gencin davranışları, tavır ahşları üzerinde etkisi büyüktür. Ergenlikte genellikle duygulanımda değişmeler görülür. Genç heyecanlarını kontrol altında tutmaya çalışır, ancak bunda pek başarılı olamaz. Engel olunamayan bir gerilim ve korku buna bağlı öfke ya da neşe patlamaları yaratır. Bu gerilim gencin içinde yaşadığı ortamların sonucudur. Ana babanın çok sert, otoriter oluşu, başarısızlıklar, grup içinde yetersizlikler, ana babanın beklentilerinin yoğun bir şekilde yansıtıldığı durumlarda ortaya çıkabilir. Gençlerde bu heyecanların sonucunda ortaya çıkan korkuları sınıflandıracak olursak: Gelecek korkusu, bir yakınını kaybetme korkusu, yeni ortamlara girme, yeni insanlarla tanışıp, kendini ifadede yetersizlik, yalnızlık, karanlık gibi korkular diye sıralayabiliriz. Ergen bütün "korkular", "zalim dünya", "anlamayan dünya" ile düş kurma yoluyla başa çıkmaya çalışır. Bazı psikologlar bunun uyumu güçleştirdiğini ileri sürerken, bazıları da çözümsüzlüğü görmekte yardımcı olacağını ileri sürerler.

23 UYUŞTURUCUYA BAŞLAMADA ETKENLER Madde kullanmaya başlama etkenleri çok çeşitlidir. Tek bir etken bulunabilmiş değildir. Aynı anda birden fazla etken de rol alıyor olabilir. 1. Psikolojik etkenler Uyum sağlama çabası: Kişi çevresine uyum sağlayabilmek ve bu yolda çektiği sıkıntıları azaltabilmek için madde almaktadır. Çevrede olanları veya zihinde olanları değişime uğratarak kendini rahat hissetme çabasıdır. Kişilik Özellikleri: 2. Kültürel etkenler: Yeterli sosyal ilişkiler kuramamak Engellenme eşiğinin düşük olması Ödüllendirmenin gecikmesine dayanamama Sorunları çözebilme yetisinin yetersiz olması Riski göze alabilen davranış biçiminin varolması İnsan kültürüne ait birçok etken madde kullanmaya başlamayı etkileyebilir. Kültürün içinde belh bazı törenlerde geleneksel olarak çeşitli maddelerin kuuamlması (ömeğin bir partide alkol kullanılması gibi) sayılabilir. 3. Aile ilişkileri: Aile ile çeşitli sorunlar yaşayan çocuklarda, madde kullanma yaygınlığı daha fazla bulunmuştur (bir sonraki bölüme bakınız).

24 4. Kalıtımsal etkenler: Ebeveynleri alkol kullanan çocuklarda alkol kullanım sıklığı daha yüksektir. Diğer uyuşturucu maddeler ile ilgili olarak bu konuda yapılan çalışmalarda kesin bilgiler edinilememekle birlikte, bu yönde bazı veriler saptanmıştır. 5. Sosyal etkenler: Madde kullanımının toplum tarafından kabul görmesi, kullanım oranını daha da arttıracaktır. 6. Uyuşturucu maddeye erişebilirlik: Eğer uyuşturucu madde kolaylıkla bulunup, elde edilebiuyor ise, kullanım oranı yüksektir. Ancak bu etkenin önlenmesi tek başına yeterli değildir.

25 RISK ALTıNDAKI GENÇLER Tüm ergenlerin uyuşturucu madde kullanmaya başlama riski vardır. İradesizlik, kişilik zayıflığı vb. madde kullanmak için mutlak etkenler değildir. Ancak madde kullanmaya başlayan gençlerde ortak bazı özellikler dikkati çekmiştir. Bu özelliklerin saptandığı gençler daha dikkatle izlenmiştir. Uyuşturucu ile ilgili eğitimlerde bu gençlere daha fazla önem verilmelidir. Risk altında bulunduğu varsayılan ergenlerin özellikleri aşağıda yeralmıştır. 1. Ani tepkiler veren 2. Saldırgan ya da asi davranışları olan 3. Herşeyi reddeden 4. Davranış bozukluğu gösteren 5. Aykırı davranışlar içinde bulunan 6. Erken yaşlarda davranış problemleri olan 7. Çabuk heyecanlanan 8. İçe dönük olan 9. İtaatkar olan 10. Yaşıtlarından aşırı etkilenen

26 Gencin aile yapısı özellikleri de risk etkenlerini belirlemeye yarayabilir. Çünkü uyuşturucu madde kullanan gençlerin ailelerinde benzer bazı özellikler bulunmuştur. Saptanan aile özellikleri şunlardır: \. Parçalanmış, boşanmış aile 2. Ebeveynlerin birinin kaybı 3. Aile içinde uyuşturucu madde kullanan bir üyenin varlığı 4. Aile içi iletişim, eksikliği 5. Baskıcı ve ilgisiz aile 6. Aile içinde gencin özdeşim kurabileceği bir bireyin olmaması 7. Aşırı koruyucu, kollayıcı aile Sigara ve alkol kullanan gençlerin, bu maddeleri kullanmayan gençlere göre daha yüksek oranda uyuşturucu maddeleri kullandığı gözlenmiştir. Çünkü sigara ve alkol kullanan gençler uyuşturucu maddeyi daha düşük oranda tehlikeli olarak değerlendirmekte ve diğer maddeleri kullanmaya daha istekli davranmaktadırlar. Ayrıca bu öğrenciler sigara ve alkol kullandıkları için çevreleri ile daha çok çatışma ve sorun yaşarlar ki, bu da onları diğer maddeleri kullanmaya iten önemli bir etken olarak değerlendirilebilinir. m

27 MADDE KULLANMAYA GENÇLER DAHA ÇOK NASıL BAŞLıYOR Gençler en sık olarak merak nedeni ile madde kullanmaya başlamaktadrriar. Bu nedenle uyuşturucuya karşı özendirici davranışlardan kaçınmak gerekir. Arkadaş baskısı ikinci önemli etkendir. Bir arkadaş ortamında yapılan ısrara çoğunlukla dayanılamamaktadır. Arkadaş grubunun dışında kalmak, onlardan farklı olmak korkusu yaşanmaktadır. Bir de buna merak eklenirse kullanım kaçınılmaz olmaktadır. Bu nedenle gencin kendi hakkını koruması, "hayır" diyebilmesi çok önemlidir. Sorunlarını çözmek için başka yol kalmadığına inandıkları anda kullanım sıklaşır. Bir başka deyişle çaresizlik önemli bir etkendir. Bu nedenle gençlere sorunlar ile başa çıkma yöntemlerinin öğretilmesi önem kazanmaktadır. Bir sorun karşısında nasıl davranmaları gerektiğinin öğretilmesi ve bugüne kadar kullandıkları yanlış davranış biçimlerinin düzeltilmesi gerekir. Bu maddeleri kullanmak gencin kendini kanıtlamasının bir yolu olarak algılanmalıdır. Farklı ve değişik gözükmek, bir tür beğeni toplamak amaçlanmaktadır. Maddenin bulunabilirliği bir başka etkendir. Uyuşturucu maddenin kolayca elde edilebilir olması, onun kullanılma oranını arttıracaktır.

28 UYUŞTURUCU MADDE KULLANAN KIŞILER NASıL ANLAŞıLıR? Uyuşturucu madde kullanan kişilerin farkma varmak kolay değildir. Uzun yıllar kimse tarafından farkedilmeden yaşayan uyuşturucu madde bağımlıları vardır. Ayrıca madde kullanımını gösteren özgün belirtiler çok azdır. Aşağıda sayılan belirtilerin büyük bir kısmı başka nedenlerle de görülebilmektedir. Uyuşturucu madde satın alabilmek için gerekli parayı sağlamak için hırsızlık yapıp yakalanabilirler ve madde kullandıkları anlaşılabilir. Ya da yüksek doz madde aldıktan sonra komaya girer ve hastaneye kaldırıldıkları zaman çevreleri durumun farkına varır. Uyuşturucu madde kullandıklarından kuşkulanılan kişilerde gözlenen davranışlar doğru yorumlanmalıdır. Gözlenen değişikliklerin başka nedenlerden kaynaklanıp kaynaklanmadığı araştırılmalıdır. Özellikle ergenlik dönemine özgü olabilen bir takım değişiklikler gözardı edilmemelidir. Kişi kullanmadığı halde, sadece bazı belirtiler benziyor diye suçlanmamalıdır. Böyle bir suçlama baştan ilişkiyi koparır. Yargılamak ya da etiketlemek tehlikeli sonuçlar doğurabilir. Amacın kişiyi yakalamak değil, ona yardımcı olmak olduğu unutulmamalıdır. Bu maddeleri kullanan kişileri anlamak için başvurulabilecek üç yöntem vardır. a. Kan ve idrar tetkikleri b. Davranış değişiklikleri c. Madde etkisine bağlı değişiklikler

29 a. Kan ve idrar tetkikleri: En nesnel yöntem kan ya da idrar tetkikleridir. Bu yöntemler ile yapılan tetkikler doğru sonuç verir. Ancak madde kullandığından kuşku duyulan bir gençten idrar istemenin ne derece doğru olacağı tartışmalıdır. b. Davranış değişiklikleri: Uyuşturucu madde kullanan gençte gözlenen ilk değişiklik çevrelerinde yaptıkları değişikliktir. Yeni arkadaşlar edinirler. Eski arkadaşlıkları biter. Kişi iki nedenle çevresini değiştirmek zorundadır. Birincisi, yeni arkadaş çevresinde daha rahat madde bulabilecektir. İkincisi, bulabildiği maddeyi bu çevre içinde rahat kullanabilecektir. Genelde okul içinde bu tür maddeleri kullandığı düşünülen kişiler ile arkadaşlık etmeye başlamıştır. Kullandığı maddenin etkisine bağlı olarak ruhsal değişimler gösterir. Kimi zaman neşeli, sakin, kimi zaman öfkeli, saldırgan davranışlar gözlenebilir. Madde etkisi bitince davranışları farklılık gösterir. Daha önce okul başarısı iyi olan öğrencinin giderek okul başarısı düşmeye başlar. Okul başarısı düşmesine rağmen, bu başarısızlık onun için ciddi bir sorun olarak algılanmamaktadır. Ancak dikkat edilmesi gereken önemli nokta, bu başarısızlığın altında yatabilecek diğer etkenlerin araştırılmasının gerekliliğidir. Aile içi sorunlar, ruhsal rahatsızlıklar, toplumsal sorunlar, olumsuz yaşam olayları da bu başarısızlıkta etken olabilir. Bu etkenler iyi ayırt edilmelidir. Okula devam azalır. Okul devamsızlığından ailenin haberi yoktur. Genelde arkadaşları ile birlikte dışarıda, arkadaş çevresi tarafından bilinen ortamlarda zaman geçirmeye başlamıştır. Ailesi ile görüşüldüğünde, evde bulunduğu zamanlarda odasında tek başına kalmayı tercih ettiği öğrenilir. Odasından dışarı çıkmaz. Aile ilişkilerini azaltmaya ve evde az bulunmaya özen gösterir. Bu hem içinde bulunduğu durumun anlaşılmasını istemediği için, hem de ailesi ile bir takım çatışmaları olduğu içindir.

30 Her zamankinden daha fazla pı iıarcamaya başlar. Kullandığı maddenin dozunu artırdıkça, gereksinim duyduğu paranın miktarı da artar. Evden para çalmaya başlayabihr. Son dönemde hırsızlık olayları yaşanır.. Kendine olan bakımı azalmıştır. Üstüne başına, giyeceğine para harcamaz. Çünkü para, kullandığı madde için gereklidir. Çevresi ve arkadaşları eski önemini yitirmiştir. Yaşamında değer verdiği tek şey maddedir. c. Madde etkisine bağlı olarak ortaya çıkan değişiklikler: Sınıf içinde dalgınlık, dikkat eksikliği göze çarpar. Derse konsantre olamaz. Hafif uykulu bir hah vardır. Bu durumdan genelde rahatsızlık duymaz. Belirgin bir halsizlik, yorgunluk gözlenebilir. Solgun, bitkin bir hali vardır. Kısa süre sonra okulu terkedebilir. Genel bir isteksizlik olabilir. Bedensel olarak dikkat edildiğinde ise gözlerde kanlanma saptanabilir. Daralmış ya da büyümüş göz bebekleri dikkat çeker. Konuşmasında güçlük farkedilebilir. Peltek ya da mırıltılı bir biçimde konuşmaktadır. Ağızda kuruluk saptanabilir. Aşırı terleme, bulantı, kusma, yürümede güçlük ortaya çıkar. Ailesi ile görüşüldüğünde evde bir uyku bozukluğundan sözedilebihr. Eroin ve benzeri maddeler almadığı zaman şiddetli uykusuzluk ortaya çıkar. Diğer bazı maddeler ile sürekli uyuma isteği belirgindir. Beslenme alışkanlığı da bozulur. Bu nedenle kilo kaybeder. Madde yoksunluğunda eklemlerde ağrılar, kramplar, esneme, kaşıntı, tüylerin ürpermesi gözlenir. Bu amaçla ağrı kesici ilaçlarm kullanımı artmıştır. Vücudunda yara izleri, ciltte renk değişikliği, iltihaplı yara ya da enjektör izleri bulunabilir.