TÜRKİYE HALKININ KÜLTÜR KÖKENLERİ. Teknikleri, Müesseseleri, İnanç ve Adetleri

Transkript

1

2 TÜRKİYE HALKININ KÜLTÜR KÖKENLERİ Teknikleri, Müesseseleri, İnanç ve Adetleri

3 TÜRKİYE HALKININ KÜLTÜR KÖKENLERİ Teknikleri, Müesseseleri, İnanç ve Adetleri 5 Halk Eczacılık ve Sağaltına Teknikleri BURHANOGUZ İSTANBUL 2005

4 Anadolu Aydınlanma Vakfı Yayınlan 17 Kültür Dizisi: 1 O ISBN Basım Eylül Anadolu Aydınlanma Vakfı İktisadi İşletmesi Tüm yayın hakları saklıdır. Anadolu Aydınlanma Vakfı İktisadi İşletmesi 'nin yazılı izni olmaksızın tamamen veya kısmen alıntı yapılamaz, hiçbir şekilde kopya edilemez, çoğaltılamaz ve yayınlanamaz. Tercüme hakkı yazara aittir. Dizgi KazımAksan Baskı Hazırlık Ahmet Y. Özbilen Kapak Tasarım Murat Efe Montaj/İç ve Kapak Baskı Kurtiş Matbaacılık Cilt Güven Mücellithanesi ANADOLU AYDıNLANMA VAKFI YAYINLARI Cağaloğlu Yokuşu No: 40 Kat: 2 Cağaloğlu-İstanbul Tel:

5 Güçlüklerden yılmadan çalışanlara

6 BURHANOGUZ 1 Mart 1335'te (1919) İstanbul'da doğdu. İlk ve ortaokulu College Sainte Jeanne d'arc'ta, liseyi Saint Benoit'da okudu. 1942'de Yüksek Mühendis Mektebi'nden (İTÜ) Makine ve Elektrik Yüksek Mühendisi olarak mezun oldu. 1942'de öğrenciliğinden itibaren çalıştığı Zeytinburnu ve Sütlüce silah ve mühimmat fabrikalannın dökümhane şefliğine atandı sonunda istifa ederek kendi dökümhane ve atölyesinde 1950'ye kadar çeşitli döküm ve makine imal işleriyle uğraştı. Bu arada, 16 Aralık 1946'da kapatılana kadar Türkiye Sosyalist Partisi Merkez İcra Komitesi azahğı ve Türkiye Demir ve Çelik Sanayii İşçileri Sendikası başkanlığı yaptı. 1950'den l963'e kadar elektrik mühendisi sıfatıyla yurdun çok çeşitli yörelerinde proje mühendisi, şantiye şefi ve teknik müdür olarak enerji nakil hatlannın, şehir şebekelerinin projetendirilmesi ve uygulanması, küçük hidro-elektrik santrallerinin inşası ve sair büyük inşaat işlerinin (Çorum Çimento Fabrikası) koordinasyonu, Van - Urfa (875 kın.) Nato IV. Bölge telekomünikasyon hattı şantiye şefliğini yaptı arasında Elyaflı Çimento (Asbestli çimento boru ve levha) Şti.'nin Karta] ve Bolu Kaynaşlı fabrikaları, Doğu Galvaniz Saç, Termoreknik makine ve kazan fabrikası, Brown Boveri elektrik motorlan fabrikası (Wat Elektramekanik Şti.), Hacı Şakir sabun fabrikasının kuruluşlannda temel koordinasyon ve fiili görev yaptı arasında Oerlikon Kaynak Elektrotları ve Makineleri A.Ş.'de genel müdürlük teknik danışmanltğı yaptı arasında Edirne Devlet Mühendislik ve Mimarlık Akademisi ve sonra Trakya Üniversitesi'nde kadrolu öğretim görevliliği yaptı arasında Oerlikon genel müdürlük müşavirliği yaptı ve 1993'te emekliye ayrıldı arasmda Marmara Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi Metalurji Bölümü ve Güzel Sanatlar Fakültesi Endüstri Ürünleri Tasarımı Bölümü'nde yüksek lisans sınıflarında 2000 yılının sonuna dek öğretim görevliliği yaptı.

7 Burhan Oğuz'un Eserleri: A. Teknik: 1. Asbestli Çimento Tazyikli Boru Döşeme K ılavuzu ve İsale Proje Esasları. 2 cilt İstanbul: Süperlit yay., DökmeDemir Kaynağı El Kitabı (Çeviri). İstanbul Ark Kaynağı El Kitabı. İstanbul Dolgu Kaynağı El Kitabı. İstanbul I Karbonlu ve Alaşımlı Çelikierin Kaynağı Metalurji-Uygulama. Genişletilmiş 2. baskı. İstanbul Elektrik Ark Kaynağı Temel Eğitim Rehberi. İstanbul Sertlehimleme Teori-Uygulama. İstanbul Ark Kaynağı. Genişleti lmiş 2. baskı. İstanbul Malzeme Bilgisine G iriş. İstanbu l Demirdışı Metaller Kaynağı Metalurji- Uygulama. İstanbul lı. Aşınma Sorunları ve Dolgu Kaynağı Teori-Uygulama. İstanbul Çok say ıda makale, bülten vs. (2-12. sıradakiler Oerlikon Yayınlandır.) B. Sosyal Bilimler: 1. Türkiye Halkının Kültür Kökenleri. C.I. Giriş: Beslenme Teknikleri. İstanbul C.II. Tarım Hayvancılık Meteoroloji. Bölüm I: inançlar. İstanbull982 (Sedat Simavi Sosyal bilimler Ödülü) C.II. Bölüm 2: Müesseseler. İstanbul C.ll. Bölüm 3: Teknikler. Aile Üretim İlişkileri. İstanbul C.III. İnşa, Isıtma ve Aydınlatma Teknikleri. İstanbul C.IV. - Dokuma ve Giyim Teknikleri, İstanbul Yüzyıllar Boyunca Alman Gerçeğ i ve Türkler. İstanbul Mezartaşında Simgeleşen inançlar. İstanbul Çevre Üzerine Düşünceler. Ankara: Türkiye Çevre Vakfı yay., Anadolu Aleviliğinin Kökenleri. "Alevilik Üstüne Ne Dediler" adlı kitaptan ayrıbasım. Ant. yay. 6. Türk ve Yahudi Kültürlerine Bir Mukayeseli Bakış. 2 cilt. İstanbul Çok sayıda Türkçe ve yabancı dilde makale, uluslararası kongre ve sempozyumlara bildiri vs. 8. Tarihsel Gelişimiyle Dünyada ve Türkiye'de Laiklik. İstanbul : Engin yay., Türk Halk Düşüncesi ve Hareketlerinin İdeolojik Kökenieri I-III. İstanbu l: Simurg yay., Bizans'tan Günümüze İstanbul Suları. İstanbul: Simurg yay., ll. Yaşadıklarım, Dinlediklerim. Tarihi ve Toplumsal Anılar Simurg Yay., 2000

8 İÇİNDEKİLER Sunu 13 Önsöz 15 Giriş 17 "Tıbb" Sözcüğü 19 Mesir Macunu 20 Asklepios 22 Ram 23 Yine Asklepios 27 İmhotep 31 Lokman Hekim 32 Ayurveda 38 Çinli Hekim 38 Halk Tababeti 40 Divertimento 43 Kırık ve Çıkıkçılar 43 Sihrl Tedavi 45 % Ot-Otacı 51 Hititler Dönemi Anadolu Florası 54 Bitki Esanslanyla Sağaltına 56 "Kutsal Ot" Adaçay ı 57 Mısır Çarşısı 58 Herbalist Filiz Görgün 63 Çeşitli Şifalı Bitkiler 65 Şeker Hastalığı İlacı 66 Anadolu "M ısır Çarşı"ları 67 Hangi Hastalığa Karşı Hangi Bit~i 85 Hangi Bitkinin Hangi Hastalığa Iyi Geldiğini İnsanoğlu Nasıl Öğrenmişti? 87 Asya Türklerinde Hekimlik 89 Tıp Tarihi_nde Gezinti 93 Nabız ve ldrar ı04 Kan Alma ve Müshil ı 05 Erotikler ı 06 Kadın Hastalıkları ve Ebelik 106 Çocuk Hastalıkları-Göz Hastalıkları - Ateşli ve sair Hastalıklar 107 Veteriner Tıbbı 109 Tıbbi Eğitim ve Hastahaneler 109 Adli Tıp ııo

9 Meditasyon 120 Çeşitli Uygarlıklarda Tıp 123 Mısır ve Mesopotamya'da Tıp 123 Grek Tıbb ı 146 İtalya'da Etrüks Tababeti 152 Anadolu' da İlk Türkçe Tıp Eserleri 154 Greko-Arap Tıp Sistemi 157 Rüya Tabiri 159 Hippokrates 161 İslam'ın Hipokrates'i Algılayışı 173 Dioscorides 175 Galenos 177 İbni Sina'dan Söz 180 Roma' da Tıp ve Celcus 182 Homeres Arada Neler Söylemiş 184 Paraeelsus 191 Çin'de Tıp 198 Çin'de Eczacılık, Tıbbi Otlar ve Bilgisi 201 Bozkır Tıbbı 205 Hint Tıbbı 209 Türklerin Hindistan'la Alışverişi 216 İbranilerde Tıp 219 İran Tıbbı 221 Bizans'ta Hastahane ve Tıp 222 İslami Tıp 229 Delilik Üzerine 238 Musiki İle Tedavi 244 Tıbb-ı Nebevi 251 İslam'da Veteriner Tababeti 255 İslam'da Farmakoloji 262 Asyalı Tabipler 272 Razi 272 Biruni 276 ibni sına 285 Musiki İle Çocuk Hastalıklarının Tedavisi 299 Türk-Osmanlı Tababeti 317 Akupuntur 323 Osmanlı Hastahaneleri 335 Yine Musiki İle Tedavi Hakk ında 339 Halk Tıbbında "Otçu-Otacı" 340 Yine Osmanlı Hastahaneleri 343 Türk "Tıp Ekolü" 348 Dişçilik 353

10 Çocuk Hekimliği Tarihi 355 İspençiyari (Farmakoloji) 364 Arı ve Romatizma 398 Halk Tababeti 400 Hava ve Su İle Tedavi 404 Sünnet 407 Kınkçı-Çıkıkçı (Ortopedi) 407 Yine Sünnet 411 Hastalıklarda Sıcak-Soğuk Ayrımı Kan, Hacamat (Kan Alma) Hıfzısıhha Tedbirleri 4 16 Soğan ve Sarmısak Gebeliği Önleme Tedbirleri Halk Tabipliği-Ocaklı'lar 421 Çocuk Bakım ve Tedavisi 422 Cilt Bakımı. 427 Tiryak ~ı Sayrı-Sayru Verem Tıbbt Folklor 441 Dağlama 443 Yine Kan Alma 445 Yılan la Tedavi Macunlar Ş i falı Sular, Çermikler, Kaplıcalar 463 Yörük Bebeklerinin Katatasına Şekil Verme 472 Zehirlt~nmeler 474 Zekeriya Hazretleri Macunu 474 Basur Tedavisinde Kavak Merhemi 476 Doğu ve Güney-Doğu Anadolu'da Halk Tedavi Yöntemleri 476 Sihri Tedavi Yöntemleri 487 Bit Ayıklama 488 Yine Kan Alma (Hacamat) 489 Doğum Kontrolü 490 Müracaat Edilen Eserler 498 İndeks 525 Resimler 527

11 SUNU Bilindiği gibi, ülkemizde kültür ve tarih araştırmalan çok yetersizdir. Oysa bir toplum kendi tarihi ve kültürel kökenierini araştırmak. yorumlamak, anlamak ve sahiplenmek zorundadır; uygarlığı aniayıp ona şekil verecek insanların yetişmesi buna bağlıdır. Bir toplumun yaşayan tarihjni anlayabilmek için, o toplumun temel ilişkilerinde ne tür gelenek, görenek, adet ve usullerin olduğunu bilmek gerekir. Çünkü toplumlar bir yandan kültürü oluştururken, diğer yandan da kültür içinde yoğrularak şekillenirler. Kültürel yoğrulma, toplum reflekslerini oluşturur. Bir bakıma, kültür, toplum kimliğinin şekillendiği ilişkiler ile üretilip paylaşılan inanç, adet. ortak keder, ortak kıvanç, ortak ülkü, usul, kural ve nesnelerin gelenekleşmiş ortamıdır. İşte bu sahada topluma katkıda bulunan ender şahsiyetlerden biri de Burhan Oğuz' dur. Kendisine ve bi sahada hizmet veren araştırınacılarımıza teşekkür ediyoruz. Sayın Burhan Oğuz'un yayınlamakta olduğumuz toplu eserlerinin "Türkiye Halkının Kültür Kökenleri" serisi içinde dilimizde bir benzeri bulunmayan elinizdeki bu eseri sunmaktan kıvanç duyuyoruz. Burhan Oğuz'un tüm eserlerinde olduğu gibi bu eserde de, içeriğin zenginliği ve yazarın bilimsel tutumu yanında, bir de sunumdaki alçak gönüllülüğü hayranlık vericidir. Kitapların oylumu ilk bakışta korkutucu olsa da, içeriğin ilgi çekiciliği, bilgi düzeyi ile anlatırnın akıcılığı okuru tiryaki yapıyor. Halk Eczacılığı ve Sağaltım Tekniklerinin bu kapsamlı ve detaylı kültürel araştırma ve İncelemenin, konuya ilgi duyan araştırmacılar için bulunmaz bir hazine niteliğindedir kanısındayım. Sayın Burhan Oğuz'un toplu eserlerini yayımlayarak, bu değerli araştırmacı

12 yazarırruzı okurla buluştunnada özveri ile çalışan ve katkıda bulunan Anadolu Aydınlanma Vakfı ' nın tüm değerli üyelerine de bir okur olarak teşekkürü borç biliyorum. Ecz. Metin Bobaroğlu AAV Kurucusu ve Onursal Başkanı İstanbul

13 ÖN SÖZ Ne eczacıyız, ne tabip. Amacımız bu iki bilim dalının tarihini yazmak değil. Kaldı ki biz bu disiplinlerin, söylediğimiz gibi, uzağında bulunuyoruz. Merakımız, kendini birtakım otlarla tedavi eden halkın bunu nereden öğrendiği, yani genel bir deyişle sağaltına kültürünün kökenieri oluyor. Bunun yanıtlarını burada verebilmenin uzağında kaldığımızı biliyoruz. Biz, birçok malzemeyi, bundan sonraki araştıncıların istifadelerine sunduk. Gerçek boşlukları onlar doldursunlar. Biz bu merakımııı tatmin amacıyla ister istemez tıp ve eczacılık tarihleri içinde, yapabi ldiğimiz kadar özetleyerek kısa gezintilere çıktık ve ilginç sorunlar da ortada görünmedi değil. Örneğin, ayrıntılarını göreceğimiz gibi, Dioscorides'ten önce Anadolu'da bitkiler hakkında esaslı bilgilerin bulunduğu. Nereden gelmişti bu bilgiler bu yanmadaya? Zamanıntıbbınas ıl popülarize olmuştu? Büyük ünlü tabipler halktan, yani cari geleneklerden hiçbir şey almamışlar mıydı? Gerçekten, irdeleyeceğimiz hastahanelerdeki uygulan halk görmüyor muydu? Yani bir tabip-halk karşılıklı sembiosisi bahis konu olmuyor muydu? Oluyordu elbette. Bundan önceki bütün çalışmalarımııda da ısrarla belirttiğimiz gibi, ticarı alış verişin beraberinde kültürel alışverişi de kaçınılmaz şekilde sürüklediği gerçeği aşikar oluyor. Bunun aksi de vaki oluyor; Kültürel alışveriş sonunda ot ve deva ithal ve ihracına da tanık oluyoruz. Uluslar arası ticart faaliyetin kökenieri ise, tarihin karanlıkianna kadar geri gidiyor. Çin'den, Hint'ten, tüm Önasya ve Mesopotamya'dan Batı'da Greko-Romen dünyasına kadar mallar da gelip gitmiş, fikirler de. Btruru. İbni Sina, Yunan tabip ve feylosoflarını biliyorlardı, sonradan onların da berikilerini öğrendikleri gibi. Kitabın adındaki "teknikler" sözcüğünün bir zorlama olduğu ortada, şöyle ki "teknik" bir "biliın"in uygulanış şeklidir. O ise ki burada sadece ağızdan kulağa geçme ampirik bilgiler bahis konusu oluyor. İyi de, "uygulanan bilim", halka nereden ulaşmış?..

14 16/ Türkiye Halkımn Kültür Kökenieri Tarihi, ekonomik, jeopolitik önemi ne denli vurgulansa az olan Anadolu'nun önemli bir kenarını oluşturduğu Akdeniz kıyılannda, insanlar çok konuşur! Sohbet teatisi olmadan beşeti deney olmaz. Gerçekten çok deney vaki olmuştu Akdeniz havzasında, Küçük Asya- Anadolu'da... Sihrl ve musikl ile psikolojik tedavi yöntemleri, bunların başarı dereceleri de irdelendi bu kitapta. Özellikle, musikl ile tedavi konusunda bazı aşırı "milli" iddiaların tümden yanlışlığı da ortaya kondu. Kitabın sistematiğinin mükemmel olmanın çok uzağında bulunduğunun bilincindeyiz ve okuyucunun hoşgörüsüne sığıruyoruz. Bunca malzemeyi ussal sıralamaya koymanın güçlüğünü okuyucu takdir edecektir. Ama, bu malzemenin, hiç değilse, bundan sonraki araştırıcılara faydalı olabileceğine de inanıyoruz. İstanbul,

15 GİRİŞ Biyolojinin aşamalarının öyküsü, beşeriyetin ilk çağiarına çıkar. İlkel insan, farkında olmadan Doğa'ya karşı kendini korumak ve yaşayabilmek için biyolojist olmak, onu çevreleyen varlıkları gözlernek zorunda kalmıştı, kendini korumak ve beslenmek ve böylece de av, balık tutma, meyve toplama ve az sonra da tarım ve hayvancılık uygulaması için. Bunu yaparken de en genel sorunlar zihnine takıhyordu: Yaşayan varlığı hammaddeyle karşı karşıya getiren, Hayat'ın kökeni, ölümün bilmecesi nedir? Uzak atalarımızın kafasını kurcalayan bütün bu düşünceler izler bırakmış: Mağara resimleri, taşlar, kayalar üzerinde gravürler, kemiğe oydukları ya da ona şekil verdikleri heykelcikler... Sonra da, şüphesiz ampirik olarak, ama yine de deneyiere dayanarak, tedavi amacı ya da zehir olarak hayvani veya bitkisel maddeleri kullanmışlar. Peru' lu Kızılderili! er, XVII.yy 'da Avrupalıların işe el atmalanndan önce, quinkina'nın tedavi ed:ci niteliklerine vakıftılar. Keyfiyet, XIX. yy'da quinin'in, yani alkaloidlerinin istihracına götürecekti. Bütün çağların ve insan topluluklannın bu birikimlerinden yavaş yavaş bilimsel biyoloji ortaya çıkacaktı. Bunun serüveni içinde her kuşağın zamanının düşünce sisteminin tutsağı olduğunu ve en hür düşünenierin dahi bundan tamamen kurtulamadıklarını vurgulamak gerekiyor.<!) Bizim biyolojinin kökenleıini eski Yunanda arayacağız (eğer başka sızıntıları bulabilirsek). Grek feylosoflar, bilhassa tabipler, atadan kalma bilgi yığınından, bu kez gerçek ve yaygın bir bilim teşk i l eden veri ve prensipler kümesini çıkaracaklardı. Bu sentezi damgalayan üç büyük ad vardı: Hippokrat, Aristo ve Galenos. Asclepiades'lerin loncaları tarafından uygulanan iyice hazırlanmış bir Yunan tıbbı vardı ve Esculape tapınakları gerçek hastahaneler oluyordu. Cos (İstanköy)'lü Hippakrat (M.Ö ), selefieri tarafından elde edilmiş bütün bilgileriq sentezini, bir tür tıbbi ansiklopedi içinde yapmıştı. Bunda hadsin (sezginin) feraseti, (1) Maurice Callery.-Les etapes de la biologie. P.U.F.. Paris 1942, s. 5-7.

16 18 1 Türkiye Halkının Kültür Kökenieri pratik olarak müspet bilgilerin yerini doldurmuştu. Sıhhat, hıltların arasındaki bir denge, hastalık da bunların bozulması olarak telakki ediliyordu. Adı, antik çağda tabiiye bilimine hakim olan Aristo (M.Ö ) dahi, bir Asclepiades ailesine mensuptu. Eflatun mektebinde itkisabedilmiş tasavvurl bilgilerle gözlemlerin sonucu olan müspet verilerin sentezini yapmıştı. Eseri, kendi öz müşahadelerine dayanıp selefierinin müktesebatını özetlemişti. Çeşitli kitaplan, bütünlükleri içinde, daha şimdiden biyolojiyi oluşturan kısımları sergiliyordu: Bir anatomi vardı bunların arasında. Aristo'nun eseri özellikle zoolojide çok sayıda müspet veri içeriyor, bunlardan birçoğu ancak son yüzyıllarda yeniden iktisabedilmişti. Anatomisi, ve özellikle fizyolojisi günümüzün görüşlerinden ister istemez uzak olacaktı, şöyle ki ne gerçek fiziğin, ne de gerçek kimyanın olmadığı bir çağda, elinde yeterli sağlam esaslar bulunmuyordu ve boşluğu, saf mantık ve etkisi, çok ağır şekilde XVIII. yy'ın sonuna kadar kendini hissettinniş prensip telakkileriyle ve tasavvurlarla doldunıyordu. Hayat' ı gayrimadd1, maddeyi ve Doğa'yı, bir ereke yönelik olarak harekete geçiren, bir en üstün ak ıl tarafından tertibedilmiş prensip olarak tasavvur ediyordu. Bunlardan nihai sebepterin esasi, temel rolü ortaya çıkıyor. Canhcılık (animism) ve erekçilik (finalism) onun biyolojik tela.kkilerinin temelini oluşturup en modem Biyoloji'nin tarihi, işbu iki temel telakkiin tedricl ifnaı (yok edilmesi) şeklinde özetlenebilir. Antik bilimin mimarlan hep çeşitli eğilimli olmuşlar, kimi büyük ölçüde mistik düşüncelere saplanmış, kimi Demokrites ve Epikurus gibi daha müspet fikirli ve modem görüşe çok daha fazla yaklaşan feylozoflar olmuştu. Antik bilim, özellikle biyoloji, Aristo ile dunnayacaktı. İskender'den sonra Yunan entellektüalismi İskenderiye'ye nakledilmiş olup her türlü müktesep bilgi hazinesini içeren büyük kitaplığı herkesçe bilinmiştir. Ancak bu kitaplık elimize varmadı. Marnafih İskenderiye'de Grek düşüncesi, Doğu'lu mistiklerle temasta iyice sulandı (tağşiş edildi). Bununla birlikte bir özel alanda, tıbbınkinde, terakki, gerçekten bilimsel bir yolla birkaç kuşak boyunca devam etti. İskenderiye'li tabipler, insan kadavrasına diseksiyon- teşrih uygulayıp anatomiye, özellikle sinir ile deveran (dolaşım) sistemleri üzerinde büyük terakki kaydettirmişlerdi. Hatta canlı insan üzerinde bile deneyler yaptıklan sanılıyor. Eserleri kayboldu: Onları sadece imalardan, özellikle Galenos'unkilerden biliyoruz.<ıa) Üzerinde uzunca durmak üzere döneceğiz bu Bergamalı Galenos'a. *** Temmuz 751 'de, Talas civarında Batı Türklerle Arapların Çin ordusunu bozma- (la) ibd., s. 8-11

17 Halk Eczacı/ık ve Sağa/tma Teknikleri 1 19 larından sonra Oıta ve Batı Asya'ya Çin etkisinin kesildiği çoğu kez ileri sürülmüşsedebu varsayının gözden geçirilmesi gerekiyor. Ortaçağlar'da Çin ile Müslüman halkların arasında başlıca iki temas yolu bulunuyordu. Bunlardan ilki ve en önemlisi, Kuzey- Batı Çin'den Batı'ya doğru sürekli giden "İpek Yolu" idi. Öbürü de, "Okyanus İpek Yolu" olup Çin'in Güney - Batı kıyılarını Hindistan ve İran'a bağlıyordu. Bu sonuncu yol, özellikle her iki taraftan bitkisel ihiç ve tıbbi bilgilerin karşılıklı mübadelesine hizmet ediyordu. Çin kaynaklan İran ve sair Müslüman ülkelerden ithal edilen otlarla bu ülkelere ihrac edilen Çin otlannı kaydediyor. Çin otacılığının Müslüman hekimlerce geniş ölçüde kullanıldığına el-kindl'nin pharmacopeia'sı belge oluşturuyor. Çin tıbbı kısa sürede aıtanetki kazanmış. İbni Sina, Kanun'unda onyedi tıbbi otu tavsiye edip bunların "Çin'den ithal edildikleri"ni ekliyor. Müslüman hekimler genellikle Galenos (Djalinüs)'un peşinden giderlerken İbni Sina'nın nabız teorisi ve nabız teşhisi, Çin nabız teşhisini daha yakından takibetmiş. İbni Sina'nın Kanun u< 2 > ile Çin tıbbi teorileri arasında birçok benzerlikler bulunuyor; özellikle insan bedeninin holistik anlayışı,(3) yani bitkisel formülleri terkibetme prensipleri, yaşianma süreci ve beden sıvılarının rolü, beslenme tedavisi vs. bu benzer Iikierin başlıcalanndan oluyor. Çin tıbbınm tetkiki özellikle büyük tarihçi ve üç İlhanlı hükümdarının vezir-i azaını ve kendisi dahi tabip olan Reşideddin Fazlullah ( ) tarafından teşvik edilmişti. O, Çin tıbbına ilgi duyuyordu. Çinli hekimlerle temas kuruyordu ve öğrencilerinden birine Çin'e gidip Çin tıp kitaplarını toplamasım emretınişti. Bunları Farsça'ya tercüme ettirip yayınlıyor, bunlara "Tansuk-name", "Değerli bilgi kitabı" adını ve~ip geniş bir önsöz yazıyot. Reıideddin'in verd iği alt kitap adı "Çin bilimlerinin Dhanh hazinesi kitabı" olmuş.< ) Tek nüshası İstanbul'da bulunan Tansuk-name yazınası aynı zamanda iç uzuvlan, hayat-enerji devresini açıklayan yüksek değerde birçok resirole astronomik hesaplar içeriyor. *** "Tıbb" sözcüğünün aslı Arapça değildir. Eski Mısır'da tıp mektebi ve tıbb1 papirüsleriyle ünlü Thebes-Teb kentinin adı Araplara geçerek bundan "tıbb" ve işti' kakları (türevleri) çıkmış. (2) Bu eser hakkında ilerde ayrıntılı bilgi verilecektir. (3) Evrenin temel prensipini bütünler teşkil etmektir, yani evrimle atom ve hücrelerden herşeyi içeren sistemler, hayat ve ak lın en tamam şeklini yaratmaktır; kuramsal fiziği n varsayım l armdan herbirini. bu bilimin dayanacağı öteki ön koşullardan ayırıp tek başına gözlemin denetiminden geçirmeye kalkışmak hayal peşinde koşmaktan ibarettir.= (4) F. Klein - Franke and Zhu M ing. - Tıbb. Medical exchange~ beıween China and the Islamic World.

18 201 Türkiye Halkının Kültür Kökenieri İsHim dünyasına tıbbi bilgiler, daha sonra ayrıntılarıyla girmiş. Miladi bilgiler, daha sonra ayrıntılarıyla anlatacağımız gibi, önce Hıristiyanlar aracılığıyla girmiş. Miladi 428'de İstanbul'a Patrik olan Nestorius, "Meryem Allah'ın değil, İs~'nın anasıdır" demesi üierine, tilmizleri ve Yahudilerle birlikte sürülmüşler ve gittikleri yerlerde de dini telkinde bulunup tababet uygulamasıyla uğraşmışlar. Nasturiler önce Edessa (Urfa)'da hastaların sağaltılmasıyla meşgul bir kısırola kurdukları tıp mektebinde çalışılırken 489'da orthodox papaz Syrus tarafından kovulduklarında İran'a iltica ediyorlar, Güney'de de Huzistan'da Cündişapur'da tıp mektebini kuruyorlar. Burası, İslam tababetini oluşturacak esasların gerçek bir merkezi oluyor. Arap dilinin gerekçesini serdeden el-blruniısrarla, Arapça yazılmış ya da bu dile çevrilmiş eserlerin müellif veya mütercimlerinin ne Arap, ne de Müslüman olduklarını vurguluyor. Bu sonuncuların arasında Suriyeli (Hıristiyan), Musevt ve İranlı (mecuzt) olanlar var. Bunlar tarafından Süryanlce ve Yunanca eserlerin nakli Arap tababetinin esasını göstermez. Bunları Arap tababetine mal etmek, öbür Doğu uluslanna haksızlık sayılır. İslam tababeti, sadece Araplara değil, Müslüman olan tüm ulusların malıdır.< 5 > Osmanlı tıp tarihi Selçuklu tababetinin devamından ibarettir. Ancak, İstanbul'un fethinden sonra Batı tıbbi bilgileri buna sürekli sızmı~. Nihayet XIX. yy'dan itibaren Osmanlı tıbbı tamamen Batı'ya dönük olmuş.< 6 Bundan sonra Ünver, çok eski geleneklerin günümüze çıkışını anlatan bir örnek veriyor: "Bu Mitbir (Mitbridatikum)'u, eski Andromaque'ın 'Theriaquez'i takibeder. Fakat bu da eski asırlardan bize gelen an'anenin kendisi tarafından eskilerden daha farklı ve daha dikkatle hazırlanmış bir şeklidir. Bu, ha.hi panzehir olarak dünya piyasalarında arandığı nispette de bulunur. Hatta memleketimizde İs tanbul'da Mısır Çarşısı Aktarlarında dahi vardır. Buna inananlar alır ve yapılış şekli ile kayıtlıdır. Mesir macunu malilm terkibinede girer. Mitirdates isminin kısaltılmışı olan 'Mithir' rlenmiştir... Bu, bizim devremizde şev k, seyr, sürur ve sevinç anlamına gelen 'mesir'e döndürülmüştür." "Bizim eski 'akrabadin', yani bir nevi bugünkü kocteksler mahiyetinde Pharmacopeia'lerde eski Mısır terkipleri vardır". "Bu tecrübe edinilmiş ve halkın inancını kazanmış formüllere dokunulmamalıdır. Bazı sırf bahi (aphrodisiac) kuvveti artırabilecek bazı tecrübe veyahut rivayet edilmiş yeni formüller aynca yapılıp piyasaya sürmek zaten olagelmiştir...". İşbu formüllerio başında, ünlü "Mesir Macunu" geliyor. Ünver, terkipteki kırk maddenin eski adlarıyla günümüzün bilimsel adianna veriyor.(7) Biz, daha iler- (5) A. Sülıeyl On ver. -Tıp tarihi yıllığı Il, İst. 1983, s.l-4. (6) i bd., s. 10. (7) ibd., s