hazırlığı, ekim, bakım, hasat ve harman işlerinin zamanında yapılamaması, bir tarım sisteminde en iyi ürünü veren, zayıf saplı, uzun boylu, kurağa

Transkript

1 1 1. GİRİŞ Dünya ve ülkemiz nüfusunun beslenmesinde tahıllar çok önemli bir yere sahiptir. Tahıllar içerisinde buğdayın dünyadaki ekim alanı milyon ha, üretimi 628 milyon ton ve dekara verimi de 290 kg dır (Anonymous 2005a). Ülkemizde de buğday milyon ha lık ekim alanı, 21.5 milyon ton üretimi ve kg/da verimiyle çok önemli bir yer tutar ( Anonymous 2005b). Ülkemizde lu yıllarda buğdayın ekim alanı yaklaşık 2.9 milyon hektar, üretimi 2.1 milyon ton ve dekara verimi de 75 kg (Anonymous 1988) olup, buğday ıslah çalışmaları ilk olarak Cumhuriyetin ilanından sonra 1925 yılında o zamanki adı Islah-ı Büzür olan ve Eskişehir Tohum Islahı İstasyonu adıyla kurulan Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsünde başlamıştır. Bu çalışmalar bölgede yetiştirilen köy çeşitlerinden seleksiyon ve adaptasyon uygulamalarıyla verimli çeşitlerin geliştirilip üretime aktarılması üzerine olmuştur. Bu yıllarda ekmeklik olarak ak buğdaylar, makarnalık olarak sarı buğdaylar ekilmekteydi. Geleneksel alışkanlıklardan dolayı da geç ekim yapılmakta ve geç ekimden dolayı ekmeklik buğdaylarda istenen sonuçlar alınamamaktaydı. Geleneksel tarıma göre yetiştirilen, yüksek verim veren, gübresiz şartlarda güvenli bir şekilde yetişebilen yerli çeşitler üzerinde durulmuş, kalite ve hastalıklara dayanıklılık geri planda kalmıştır.tane ve saman verimine önem verilmiş, uzun boylu, dövenle harman yapıldığından dolayı da kolay tanelenebilen çeşitler seçilmiştir. Mibzerin kullanılmaya başlanması sonucu tav beklemeden, kuruya erken ekimin gerçekleşmesiyle ekmeklik buğday önem kazanmıştır. Buna göre ıslah amacı, o dönem için mibzerle kuruya ekilip kıştan önce çimlenen, kışa dayanıklı sert buğday ile mayıs yağmurlarından tam yaralanacak derecede yavaş gelişen fakat bambul tehlikesinden önce tane dolduran yumuşak buğday elde etmek olmuştur. Böylece Türkiye çapında toplanan köy çeşitleri içinden seçilen genotipler verim denemelerine alınmış iyi sonuç verenler belirlenmiştir. Yapılan ıslah çalışmalarında, ilk zamanlarda, tarımsal faaliyetlerin hayvan gücü ile yürütülmesinin yanısıra toprak

2 2 hazırlığı, ekim, bakım, hasat ve harman işlerinin zamanında yapılamaması, bir tarım sisteminde en iyi ürünü veren, zayıf saplı, uzun boylu, kurağa mukavim, hastalıklara ilk başta dayanıklı, değişik yıllarda sabit ve düşük verim kapasitesine sahip çeşitlerin geliştirilmesi üzerinde durulmuştur. O dönemin şartları için geliştirilmiş ve yeterli olan Sivas 111/33, 220/39 ve 414/44 gibi yerli ıslah çeşitleri 1970 li yıllara kadar yaygın olarak yetiştirilmiştir. Tane verimi yıllarında 119 kg/da iken 1975 den sonra verim potansiyeli yüksek yeni çeşitlerin üretime alınmasıyla yıllarında verim 181 kg/da a ulaşmıştır. Ankara da 1972 den itibaren merkez kalite laboratuarı kurulmuş ve ıslahın değişik aşamalarındaki çeşitlerden elde edilen materyallerin ekmeklik ve makarnalık kalitesi belirlenmiş ve seleksiyonlarda bu sonuçlar kullanılmıştır (Keser ve ark. 2002). Buğday ekim alanı arası 9.3 milyon hektara, üretim 16.8 milyon tona ve verim 184 kg/da a ulaşmıştır (Baydur 1987). Yeni bilgiler ışığında, yeni tarım tekniklerinin uygulanması, araştırma imkan ve organizasyonlardaki gelişmeler ıslahtaki değişimi hızlandırmıştır. Gelişen toprak işleme ve ekim teknikleri ile yetiştirilecek çeşitlerde erken ekim, kış gelmeden sapa kalkmama, mutlak kışlık olma, geniş bir ekim aralığını kolaylıkla doldurabilmek için yüksek kardeşlenme gibi özelliklerin bulunması gündeme gelmiştir. Tane rengi ve sertliği tüketici isteğine göre yıldan yıla değişmiştir. İlk yıllardaki beyaz tane rengi yerine son yıllarda kırmızı tane rengine doğru bir kayma olmuştur. Protein içeriğinin öneminden dolayı özellikle yüksek lisin içerikli çeşitlerin ıslahına gidilmiştir. Son yıllarda ilaç sanayindeki ilerlemeler ile hastalığa dayanıklılık konusunda ki ıslah çalışmalarında da değişiklikler yapılmıştır (Gerek 1970). Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü (ATAE) nün 1970 li yıllarda üretime geçirdiği çeşitler verim rekorları kırmış, değişik yetiştirme ortamlarında verim güvenirliliği sağlanmış, kurağa, kışa, hastalıklara dayanıklılık ve kalitede arzu edilen seviyeyi tutturmuş ve yüksek verim nedeniyle yatma problemi olmamıştır. Yetiştirme ortamları sınırlandırılmış olmalarına rağmen gösterdikleri geniş adaptasyon yetenekleri nedeniyle Türkiye nin sahil kuşağı hariç hemen her yerine uyabilmeleri nedeniyle üretim alanları hızlı gelişmiş Türkiye ölçüsünde üniversal çeşit haline gelmişlerdir. Bu çeşitler sırasıyla Kıraç-66, Bolal-2973, Bezostaya-1, Porsuk-2800 ve Gerek 79 dur.

3 3 Buğday ekim alanı yılları arasında 19.4 milyon hektar, üretim 18.9 milyon ton ve verim kg/da a yükselmiştir (Anonymous 1988). Ekim alanında 1920'lerden 1987 lere kadar % 224, üretimde % 800 ve verimde % 173 artış olmuştur. Bunun sebebi Türkiye de mevcut agroekolojilerin tespit edilip bu değişik iklim ve toprak gruplarına uygun çeşitlerle yeni kombinasyonlar geliştirilerek tescil edilmesidir. Yörelere uygun buğday çeşitlerinin ekim zamanı, gübre istekleri, zirai ilaç kullanımı kadar bir dizi deneme sonuçları değerlendirilerek yetiştirme tekniklerinin geliştirilip üreticilere ulaştırılmasıdır (Baydur 1987). Buğday veriminin düşük ya da yüksek olması çevre koşulları ve çeşit karakterlerine bağlıdır. Verimi tayin eden unsurlar birim alandaki başak sayısı ve başak başına tane verimidir. Yeni geliştirilen çeşit ve hatların ise buğday yetiştirilen bölgelerde denemeye alınarak verim ve kalite performanslarının belirlenmesi gerekmektedir. Ülkemizde oldukça çok buğday çeşidi olmasına rağmen verim ve kalite sorunları tam olarak çözümlenememiştir. Kuru ve marjinal alanlarda üretim yapılması nedeniyle birim alandan alınan verimin düşük olması, yağışların az olduğu geniş alanlarda ve daha çok kuru tarım uygulanan iç bölgelerimizde buğday-nadas sisteminin uygulanması Türkiye ortalamasını düşürmektedir. Ülkemizin birçok yerinde sürdürülen araştırmalar, ekolojik bölgelerimize uyum sağlayan yüksek verimli çeşitler ve ekim yatağının hazırlanmasından hasat ve harmana kadar uygulanacak uygun yetiştirme teknikleri ile verimi arttırmak mümkündür (Helvacı ve ark. 2005). Ülkemiz tarım alanlarının son sınırına ulaştığı günümüzde buğday üretimini arttırmanın tek yolu birim alan verimini yükseltmektir. Bu ise yüksek verimli, kaliteli, biyotik ve abiyotik stres şartlarına dayanıklı çeşitlerin sertifikalı tohumlarını kullanarak, uygun yetiştirme tekniklerinin uygulanması ile gerçekleştirilebilir. Bu araştırmada, 1960 lı yıllarda başlayan buğday ıslah çalışmalarında elde edilen ekmeklik buğday çeşitleri ile günümüzde ıslah edilen çeşitler arasında bazı özellikler bakımından görülen değişimler araştırılmıştır.

4 4 2. KAYNAK ARAŞTIRMASI Ülkemizde ıslahçılar, yüksek verimli yeni çeşitler geliştirerek üretime kazandırmakta ve ıslah konusunda yoğun çalışmalar yapmaktadırlar. Ancak verim artışındaki ilerlemenin nedenlerinin araştırılması ve yıllara göre ne kadar ilerleme sağlandığının belirlenmesi konusunda ülkemizde yapılan çalışmalar sınırlıdır. Islahtaki ilerlemenin belirlenebilmesi için zaman zaman bu konudaki araştırmaların yapılması gerekmektedir. Bu konuda yapılan bazı araştırmalar aşağıda verilmiştir. Gökçora (1954), m 2 de bulunan tane sayısı ve çeşidin bin tane ağırlığına göre hesaplanan verimin biyolojik verim hasat-harman ve diğer işlemler sırasındaki kayıplardan sonra elde edilen verimin de işletme verimi olduğunu bildirmekte ve ikisi arasında % 5 kadar fark bulunabileceğini açıklamaktadır. Vogel ve ark. (1963), bol yağışlı Doğu Washington da yapılan çeşit verim denemelerinde bitki boyları 80 cm dolayında bulunan Selection 101 ve Gaines yarıkısa buğday çeşitlerinin Brevor ve Omar gibi standart çeşitlerden daha verimli olduğunu, söz konusu yarı-kısa çeşitlerde kardeşlenmenin fazla, tane/sap oranının yüksek olduğunu ve yatma görünmediğini bildirmektedirler. Vlach (1965), ekmeklik ve makarnalık buğdaylarla Çekoslavakya da yaptığı çalışmalarda, kardeşlenmesi az çeşitlerde, tane bağlayan başak oranının ve bin tane ağırlığının yüksek bulunduğunu belirtmiştir. Johnson ve ark. (1966), bitki boyları farklı 4 kışlık buğday çeşidinin verim unsurları ve tarımsal karakterleri üzerinde Nebraska ve Colarada da yaptıkları araştırmalarda, kısa boylu C.I ve C.I çeşitlerinin uzun boylu Pawnee ve Cheyene çeşitlerinden daha verimli olduğunu; en yüksek verimli C.I çeşidinde başaktaki tane sayısının fazla, fakat birim alandaki başak sayısının az bulunduğunu; uzun boylu çeşitlerde bin tane ağırlığının fazla, tane/sap ağırlıkları oranının düşük olduğunu ifade etmişlerdir. Thorne (1966), tahıllarda birim alandaki başak sayısını arttırarak verimin de arttırılabileceğini bunun içinde çok kardeşlenen çeşitler yerine az kardeşlenen ama

5 5 tane bağlayan kardeş oranı yüksek çeşitler üzerinde durulması gerektiğini, yüksek verimli yeni ıslah çeşitlerinin çoğunlukla bu özellikleri taşıdığını bildirmektedir. Borojevic ve Cupina (1968), değişik kökenli 9 ekmeklik buğday çeşidinin verim ve verime etkili karakterleri üzerinde Yugoslavya da yaptıkları araştırmalarda; bitki boyunu cm, başak uzunluğunu cm, bir başaktaki başakçık sayısını adet, bin tane ağırlığını g, bir başaktaki tane sayısını adet bulmuşlardır.araştırıcılar ayrıca dekara tane verimi ile başaktaki tane ağırlığı, başaktaki tane sayısı, bin tane ağırlığı ve bitki başına tane verimi arasında olumlu ve önemli ilişkiler saptamışlardır. Donald (1968), tane veriminin fizyolojik esaslarını da dikkate alarak, ideal bir buğday tipinin morfolojik karakterlerini kısa sağlam saplı, az sayıda küçük dik yapraklı, kılçıklı, dik ve büyük başaklı, her bitkide bir tek sap ve yüksek oranda çim kökü şeklinde açıklamıştır. Paquet (1968), değişik ülkelerden sağlanan 80 yarı-kısa buğday çeşidiyle, Fransa da yaptığı araştırmalarda, bitki boyunun başak uzunluğu ve başakçık sayısı ile ilişkisi bulunmadığını; yarı-kısa çeşitlerde standart uzun boylu çeşitlere oranla genellikle bin tane ağırlığının düşük, kardeş sayısının fazla olduğunu bildirmekte ve yarı cüce çeşitlerde bitki boyu ile tane verimini etkileyecek öteki karakterler arasında olumsuz bir ilişki bulunmadığı sonucuna varmaktadır. Gökçora (1969), buğdayda verim kabiliyetinin genetik yapı ve ekolojik koşullara bağlı olduğunu, genetik yapının kardeşlenme, başak uzunluğu ve sıklığı, başakçıkta tane sayısı ve tane büyüklüğü gibi morfolojik özellikler şeklinde ortaya çıktığını bundan dolayı ıslahçının verim faktörlerini tek tek değil hep birlikte değerlendirilmesi gerektiğini belirtmiştir. Tosun (1969), buğday üretimini arttırmada önemli faktörlerden birinin de çeşitlerde sap sağlamlığı olduğunu; Türkiye şartlarına uygun kısa boylu, sağlam saplı, kışlık yeni buğday çeşitleri bulmak için 1964 yılında başladığı melez çalışmaları ile umutlu hatların ortaya konulduğunu bildirmektedir. Tosun (1970), Orta Anadolu ve benzeri ekolojilerde kurağa dayanıklılığın önemli bir çeşit karakteri olduğuna, özellikle kurak alanlarda kılçıklı çeşitlerin kılçıksız çeşitlere göre % fazla verim sağladığına dikkat çekmiştir.

6 6 Nayyar (1971), Ankara da bitki boylar farklı 4 ekmeklik ve 4 makarnalık buğday çeşidiyle yaptığı bir araştırmada; ekmeklik buğdaylarda bitki başına başak veren kardeş sayısının yarı cüce çeşitlerde daha çok ve bir başaktaki başakçık ile tane sayılarının ise makarnalıklara göre az bulunduğunu belirtmiştir. Genç (1974), Ankara şartlarında yerli ve yabancı ekmeklik ve makarnalık buğday çeşitlerinde verim ve verime etkili karakterler üzerinde yaptığı çalışmada iki yıllık ortalama değerlere göre ekmeklik buğdaylarda m 2 de başak sayısını adet arası, bitki başına fertil kardeş sayısını adet, sap uzunluğunu cm arası, başak uzunluğunu cm arası, başakta başakçık sayısını adet arası, başakta tane sayısın adet arası, tane verimini kg/da, bin tane ağırlığını g, hektolitre ağırlıklarını kg arası bulmuştur. Ekmeklik buğday çeşitlerinde; kardeşlenmesi en yüksek olanlarda en düşük tane verimi elde edildiğini, sap uzunluğunun yağışlı geçen 1971 yılında daha yüksek olduğunu, bin tane ağırlığı yüksek çeşitlerde verimin yüksek bulunduğunu, kısa boylu çeşitlerin çok kardeşlendiğini ve kardeş sayısı fazla olanlarda verimin az olduğunu, hektolitre ağırlıkları yüksek olanlarda veriminde yüksek gerçekleştiğini ve çeşitler arası farkların önemli bulmuştur Ünal (1979), buğday protein oranının çeşide ve daha çok çevre koşullarına bağlı olarak % 6-22 arasında değiştiğini bildirmiştir. Austin ve ark. (1980), tarafından yetiştirme sezonunda İngiltere Cambridge de, bu yüzyılın ilk yıllarından itibaren çeşit ıslahına bağlı olarak, kışlık buğdayın verim potansiyelindeki artışı değerlendirmek amacıyla denemeler yürütülmüştür. Yeni çeşitlerin eski çeşitlerden daha kısa boylu ve yüksek verimli olduğu belirlenmiştir. Yeni çeşitlerin m 2 deki sap ağırlığının eski çeşitlerden daha düşük, fakat yaprak alanı indeksi ve metrekaredeki yaprak ağırlıklarının benzer olduğu tespit edilmiştir. Her bir denemede çeşitlerin toplam kuru madde üretimi benzer bulunmuş, çeşit ıslahına bağlı olarak tane verimindeki artış, yüksek hasat indeksi ile ilişkili bulunmuştur. Araştırma sonucunda, biyomas değişmeden bitki boyunu azaltmaya yönelik eğilimin devam etmesi ve ıslahçılar tarafından hasat indeksinin mevcut % 50 civarında olan tavan değerinin % 60 a çıkarılmasıyla, verimde % 25 genetik kazanç elde edilebileceği belirtilmiştir..

7 7 Genç ve ark. (1987), Çukurova koşullarında yılları arasında 8 ekmeklik ve 7 makarnalık buğdayın uyum yeteneklerini belirlemek için yaptıkları çalışmada Orso ve Cumhuriyet-75 ekmeklik çeşitlerini, Genç-88 çeşidine göre verimsiz ve stabil olmadığını bulmuşlardır. Altay (1987), Batı Anadolu Geçit Bölgesinde yaptığı bir araştırmada 10 ekmeklik buğday ve 2 makarnalık buğday çeşidi ile yılları arasında kurulan kışlık buğday adaptasyon denemeleri nden, bu bölge için en stabil çeşitlerin Gerek _ 79 ve Bezostaja _ 1 çeşitleri olduğunu bildirmiştir. Poehlman (1987), buğday ıslahını verim potansiyeli, verim stabilitesi ve kalite olmak üzere üç önemli başlık altında toplamıştır. Agronomik özelliklerin yüksek verim potansiyeli ile ilgili olduğunu ve bu özelliklerden en önemlilerinin yatmaya dayanıklılık ve yüksek verimli bir başak olduğunu belirtmiştir. Heyne ve ark.(1987), ekmeklik buğdayda kalitenin kullanım amacına göre değiştiğini, kullanım amacını etkileyen en önemli özelliğin ise tanenin protein oranı olduğunu ifade etmiştir. Cox ve ark. (1988), tarafından Kansas ta yılları arasında, üç farklı lokasyonda kurulan denemelerde 1874 _ 1987 yılları arasında geliştirilen 35 adet sert kırmızı kışlık ekmeklik buğday çeşidi, genetik ilerlemedeki başarının belirlenmesi amacıyla değerlendirmeye alınmıştır. Çeşitlerin ortalaması olarak, tane veriminde 16.2 kg/ha/yıl, hektolitre ağırlığında 0.4 kg/m 3 /yıl artış saptanmış, bin tane ağırlığında ise 0.04 g/yıl lık artış olduğu belirlenmiştir. Başaklanma gün sayısı ve bitki boyu sırasıyla, -0.1 gün/yıl ve -0.5 cm /yıl oranında azalmış, biyomas veriminde önemli bir değişim görülmediği tespit edilmiştir. Perry ve D Antuono (1989), tarafından yılları arasında geliştirilen 38 Avustralya buğday çeşidi Doğu Avustralya da 4 yıl süreyle yirmi tarla denemesinde yetiştirilmiştir.tane verimin 1884 yılında 1022 kg/ha iken 1982 yılında 1588 kg/ha a ulaştığı görülmüştür. Verimdeki artış hızı yılda 5.8 kg/ha (yılda % 0.57) olarak gerçekleşmiştir. Bu bölgede genetik ilerlemenin, m 2 tane sayısı ve hasat indeksindeki artışın birlikte etkisiyle gerçekleştiği sonucuna varılmıştır. Siddique ve ark. (1989), Batı Avustralya Merredin de dönemini temsil eden 10 buğday çeşidi, yüksek tane verimine neden olan morfolojik ve fizyolojik karakterlerin belirlenmesi amacıyla karşılaştırılmıştır. Tane verimi ve hasat

8 8 indeksi, eski çeşitlerden yeni çeşitlere doğru artış göstermiş, en son geliştirilen çeşit olan Kulin, en yüksek verim ve hasat indeksine sahip olmuş, bu değerlerin en eski çeşit olan Purple Straw dan sırasıyla % 63 ve % 48 daha fazla olduğu belirlenmiştir. Yeni çeşitlerde tane verimindeki artışlar, başakçık ve başaktaki tane sayısı artışıyla ilişkili olmuş, ortalama tane ağırlığı modern çeşitlerde biraz azalma göstermiştir. Slafer ve Andrade (1989), Arjantin de 1912 ve 1980 yılları arasında tescil edilen 6 ekmeklik buğday çeşidinde biyolojik verim, hasat indeksi ve tane verimi unsurları üzerine ıslahın etkisini araştırmışlardır. Yüzyılın ilk bölümünde tescil edilen çeşitler arasındaki tane verimi ve hasat indeksi farkları istatistiksel olarak önemli olmamış, fakat daha sonra tescil edilen çeşitlerde her iki karakterde önemli artış görülmüştür. M 2 de tane sayısı ve başakta tane sayısı bitki ıslahından en fazla etkilenen verim unsurları olmuştur. Eski çeşitlere nazaran yeni çeşitlerde m 2 deki tane sayısının yüksek oluşunu başakta tane sayısı artışıyla ilişkili bulmuşlardır. Slafer ve ark. (1990) Arjantin de 1986 ve 1987 yıllarında kurulan tarla denemelerinde 1912 ve 1980 yılları arasında tescil edilen altı adet ekmeklik buğday çeşidinde tane verimindeki genetik ilerleme ile çiçeklenme öncesi fizyolojik özelliklerin ilişkisi araştırılmıştır. Çalışmada bitki ıslahında çiçeklenme öncesi başağa kuru madde birikimi ve çiçeklenmede başak kuru madde ağırlığındaki değişimlere paralel olarak tane verimi ve hasat indeksi değişimlerinin elde edildiği belirtilmiştir. Slafer ve Andrade (1991), bitki ıslahı yoluyla buğdayın tane veriminde elde edilen değişimlerin bilinmesinin gelecekteki seleksiyon kriterlerinin belirlenmesinde faydalı olabileceğini belirterek, farklı ülkelerde yapılan ıslah çalışmalarının buğdayın tane verim potansiyeli ve önemli fizyolojik özellikleri üzerindeki etkisini incelemişler ve genellikle hasat indeksinde önemli artışların meydana geldiği, fakat toplam biyomasta önemli değişiklikler olmadığını belirtmişlerdir. Tane veriminde Hindistan dan Meksika ya kadar sırasıyla 0.58 g/m 2 /yıl dan, 5.84 g/m 2 /yıl a kadar genetik ıslah programları arasındaki önemli farklılıkları yansıtan genetik artışlar meydana gelmiştir. Bununla birlikte, karşılaştırmalar nispi değerlerle yapıldığında artış sırasıyla % 0.16/yıl ile % 0.90/yıl arasında değişim göstermiştir. Birçok bölgede nispi genetik kazancın % 0.45/yıl civarında olduğu görünmüştür.

9 9 Dotlacil ve Toman (1991), bir buğday çeşidi kalitesinin sadece bu çeşidin belirli özelliklerinin genetik potansiyeline değil, farklı çevre koşulları altındaki performansına ve gerçek üretim potansiyelini ortaya çıkarma yeteneğine dayandığını belirtmiştir. Peterson ve ark. ( 1992), kışlık kırmızı-sert buğdayda, kalite özellikleri üzerine genotip ve çevre interaksiyonunun etkilerini incelemek amacıyla yıllarında Arizona ve Nebraska bölgelerinde 6 lokasyonda gerçekleştirilen bir çalışma yürütmüşlerdir. Bu çalışmada hasat edilen tohumlar öğütülerek protein konsantrasyonu, sedimantasyon değeri ve tohum sertliği değeri belirlenmiştir. Yapılan incelemeler sonucunda; genotip, çevre, genotip ve çevre interaksiyonunun tüm kalite parametreleri üzerine önemli düzeyde etkili olduğu bulunmuştur. Aynı zamanda çevresel etkiler ile ilişkili kalite parametrelerindeki farklılıkların genetik faktörlerden daha etkili olduğu bulunmuştur. Araştırmacılar yaptıkları bu çalışma sonucunda; incelenen kalite özelliklerinin iyileştirilmesinin ve devamlılığının sağlanmasının aynı anda gerçekleştirilmesinin oldukça zor olduğunu açıklamışlardır. Zencirci ve Baran (1992), Orta Anadolu ve Geçit bölgeleri için yılları arasında geliştirilmiş ekmeklik buğday çeşitlerinde sağlanan genetik ilerlemeyi incelemişlerdir. Araştırmada 17 ekmeklik buğday çeşidi kullanılmış ve çeşitler tescil yıllarına ve sırasına göre 3 gruba ayrılmıştır. Çalışma sonucunda 1932 _ 1951 dönemi için ortalama verim ±99.68 kg/da, genetik ilerleme % 17 (38.11 kg/da), dönemi için verim ±90.53 kg/da, genetik ilerleme % 39 (89.38 kg/da), dönemi için verim ± kg/da, genetik ilerleme % 18 (59.47 kg/da) kaydedilmiştir. Islah edilen çeşitlerde yılları arasında toplam % 74 genetik ilerleme sağlanmıştır. A.B.D. de buğday ıslah programlarında bu oranın % olduğu açıklanmıştır. (Frey 1971, Jensen 1978). Bu araştırıcılar ülkemiz kuru tarım alanları için geliştirilen çeşitlerle sağlanan genetik ilerlemenin oldukça yüksek olduğunu belirtmişlerdir. Feil (1992), ele aldığı derlemede son yüzyılda kışlık buğdaylarda tane verimlerinin çarpıcı bir şekilde artış gösterdiğini, bu ilerlemenin çeşit ve yetiştirme tekniklerinin etkileşimi sonucu ortaya çıktığını belirtmiştir. Eski çeşitlerin yatmaya karşı daha az dayanıklı olduklarını, yatmanın verim unsurlarının değişimini etkilediğini, çiçeklenme sonrası meydana gelen yatmanın tane ağırlığını, tane

10 10 sayısından daha fazla azalttığını bildirmiştir. Karşılaştırılabilir iklim ve çevre koşullarında ıslahtaki ilerlemenin farklılıklar gösterdiğini örneğin, İngiltere de kışlık buğdayın tane verimi artışının İskandinavya ve Almanya dan daha fazla olduğunu belirtmiştir. Birkaç çalışma dışında modern çeşitlerin metrekarede daha fazla tane sayısı oluşturduklarını, başakta tane sayısının daha fazla olduğunu ve bu durumun muhtemelen başakçıktaki tane sayısı artışından kaynaklandığını bildirmiştir. Yürür ve Turgut (1992), yıllarında Bursa koşullarında verim potansiyelini belirlemek amacıyla 9 ekmeklik buğday çeşidinin tane verimleri yanında; bitki boyu, başak boyu, başaktaki başakçık sayısı, başaktaki tane ağırlığı, metrekaredeki başak sayısı ve bin tane ağırlığı gibi verim unsurlarını incelenmişlerdir. Bitki boyunun cm, başak boyunun cm, başaktaki başakçık sayısının adet, başaktaki tane sayısının adet, başaktaki tane ağırlığının g, metrekaredeki başak sayısının adet, 1000 tane ağırlığının g ve tane veriminin kg/da arasında değiştiği tespit edilmiştir. Berzonsky ve Lafever (1993), Amerika da 1871 ile 1987 yılları arasında geliştirilmiş çeşitlerle birlikte kışlık yumuşak kırmızı buğdayların yer aldığı tarla denemelerini 4 yıl süre ile yürütmüşlerdir. Araştırmada tane verimindeki ilerleme 15.5 kg/ha/yıl olarak belirlenmiş ve başaklanma zamanı, bitki boyu ve yatmaya dayanıklılık ile tescil yılları arasında önemli doğrusal ilişki olduğu tespit etmiştir. Başaklanma zamanındaki değişim gün/yıl, bitki boyunda -0.4 cm/yıl, yatmanın azalması ise % _ 0.7/ yıl düzeyinde olmuştur. Yılmaz ve Dokuyucu (1994), Kahramanmaraş koşullarında 25 ekmeklik buğday çeşit ve hattında; bitki boyu, başakta tane sayısı, başakta tane ağırlığı, hektolitre ağırlığı ve tane verimi gibi özellikleri incelemişlerdir. İki yıllık verilerin ortalama sonuçlarına göre; bitki boyu 100 cm, başakta tane sayısı 44 adet başaktaki tane ağırlığı 1.7 g, bin tane ağırlığı 41.4 g, hektolitre ağırlığı 81.1 kg, tane verimi 598 kg/da olarak belirlenmiştir. Atlı ve Eser (1995), ekmeklik buğdaylarda, kalite karakterlerinin diğer tüm karakterler gibi çeşidin genetik yapısı ile ilgili olduğunu vurgulamışlardır. Araştırıcılar, bir çok kalite özelliğinin çok gen tarafından idare edilmekte olduğunu ve kalıtımlarının oldukça kompleks yapı gösterdiğini bildirmişlerdir. En önemli

11 11 kalite kriteri olan protein oranı çok gen tarafından idare edilmekte olup, bu genlerin sayısı konusunda henüz kesin bir açıklama olmadığını vurgulamışlardır. Fakat bu genler çeşitten çeşide fark etmekle birlikte çoğunluğunun küçük etkili genler olduğunu ve kalıtım oranının düşük olmasından dolayı bu karakterin dölden döle aktarılmasının zor olduğunu bildirmişlerdir. Ayrıca kalite özelliklerinin çevreden çok fazla etkilenmesinden dolayı genetik yapının tam olarak ortaya çıkma ihtimalinin tamamen yetiştirme şartları ve iklime bağlı olduğunu vurgulamışlardır. Mccaig ve Depauw (1995), Kanada batı kırmızı yazlık ekmeklik buğday sınıflarının eski verileri ile, son zamanlarda tescil edilen yüksek verimli erkenci çeşitlerin tane verimlerindeki değişimler karşılaştırmışlardır. Kanada çeşitlerinin maksimum verim potansiyelleri 90 yıllık periyot boyunca yaklaşık olarak 6-9 kg/ha/yıl olarak artmıştır. Bu artışı başak büyüklüğündeki artıştan ziyade, tane sayısındaki artışa bağlamışlardır. Bitki boyu, olgunlaşma zamanı ve hektolitre ağırlığının yılları arasında istatistiki olarak önemli bir değişim göstermediği saptanmıştır. Budak ve ark. (1997), Kahramanmaraş bölgesinde yaptıkları çalışmada protein oranı bakımından çeşitler arasında önemli farklılıklar olduğunu, protein oranı % 10.5 ile % 12.2 arasında değişirken, Seri-82 çeşidinin en yüksek protein oranına sahip olduğunu belirtmişlerdir. İki yıl süreyle yetiştirdikleri 16 ekmeklik buğday çeşidinden oluşan populasyonda ortalama bin tane ağırlığını 33.8 g olarak bulmuşlardır. Genç ve ark (1997), tescile sundukları iki ekmeklik buğday hattından Çukurova koşullarında yetiştirme yılında elde ettikleri örneklerde bazı fiziksel, kimyasal ve teknolojik kalite özelliklerini belirlemek amacıyla yaptıkları çalışmada; hektolitre ağırlığını 76.3 ile 79.2 kg, bin tane ağırlığını 36.2 ile 39.7 g arası değiştiğini belirlemişlerdir. Avçin ve ark. (1997), Orta Anadolu şartlarında yılları arasında geliştirilmiş 13 ekmeklik buğday çeşidi ve 1 hat üzerinde yaptıkları araştırmada ortalama verimi 268 kg/da bulmuşlardır. Araştırmada en düşük verim Sivas-111/33 çeşidinden, en yüksek verim Gerek-79 çeşidinden elde edilmiştir. Araştırıcılar bu çalışmada genetik ilerlemeyi (yıllık verim artışı) 1.61 kg/da olarak tespit etmişlerdir. Araştırmada ilk tescil edilen çeşitlerin boyları en yüksek iken yeni çeşitlere

12 12 gidildikçe boyun kısaldığını gözlemlemişlerdir. Eski çeşitlerdeki verim düşüklüğünün sebeplerinden birini bunların yüksek verim potansiyellerinde yani yağışlı yıllardaki yatmalara bağlamışlardır. Yatmaya eğilim boyu 90 cm nin üzerinde olan çeşitlerde görülmüştür. Başaktaki tane sayısı eski çeşitlerde düşük, yeni çeşitlerde daha fazla bulunmuştur. İlk beş buğday çeşidinde başakta tane sayısını adet, diğer çeşitlerde adet arası tespit etmişlerdir. Başakta tane sayısının verim üzerine olan doğrudan etkisi olumlu ve yüksek (1.0936) olmuş, ancak başaktaki tane sayısının m 2 de başak sayısından ileri gelen dolaylı etkisinden ( ) dolayı bu etki azalmış ve verim ile başakta tane sayısı arasındaki toplam korelasyon da kalmıştır. Başaktaki tane sayısı üzerine, hasat indeksinin doğrudan etkisi (0.7966) olumlu ve yüksek olmuş, biyolojik verimin doğrudan etkisi ise orta olmuş (0.247), buğday verimini artırmak için biyolojik verimi düşürmeden başaktaki tane sayısı ve hasat indeksinin artırılması, bunun sağlanması için de bitki boyunun kısaltılması gerektiği sonucuna varılmıştır. Araştırıcılar tane verimini arttırmak için önce başakta tane sayısının arttırılmasının, başak tane sayısının artışı için ise hasat indeksinin arttırılmasının bunun da boyun kısa tutularak arttırılabileceğini bildirmişlerdir. Austin (1999), İngiltere de 1948 ten günümüze kadar ekmeklik buğday veriminin yılda 110 kg/ha artış gösterdiğini, kısa boylu çeşitlerin ıslahı ile daha yüksek verimler elde edildiğini saptamıştır. Modern çeşitlerin verimi fazla N kullanımı, fungisit ve herbisitlerin etkin bir şekilde uygulanmasına bağlı olmuştur. Uzun dönemde, ıslahçılar tarafından biyomas ve büyüme hızının arttırılması sayesinde genetik ilerleme başarılmıştır. Demir ve ark. (1999), Bornova, Menemen, Aydın lokasyonlarında verim performansları incelenen 11 adet ileri ekmeklik buğday hattı ve 4 standart çeşidin bin tane ağırlığı ve hektolitre ağırlığı gibi fiziksel özellikleri ile gluten, gluten indeks, sedimentasyon değeri, düşme sayısı ve protein miktarı gibi teknolojik kalite özelliklerini araştırmışlardır. Araştırıcılar, bin tane ağırlığını g, hektolitre ağırlığını kg, protein oranını ise % arasında bulmuşlardır. Bu çalışmada mevcut hatların bin tane ağırlığı bakımından istenilen düzeyde olmadıkları, diğer özelliklerce standartlara yakın veya daha yüksek düzeyde oldukları bulunmuş ve uygun melezleme çalışmaları ile tane iriliklerinin arttırılarak

13 13 un sanayi açısından arzu edilen çeşitler haline getirilmesi gerektiği sonucuna varılmıştır. Dokuyucu ve ark. (1999), Kahramanmaraş merkez ovası koşullarında, yılları arasında, 13 ekmeklik buğday çeşidinde yaptıkları araştırmada incelenen tüm özellikler yönünden, yıllar ve çeşitler arasındaki farklar önemli bulunmuştur. Çeşitlerin başaktaki tane sayıları adet, başaktaki tane ağırlıkları g, bin tane ağırlıkları g, hektolitre ağırlıkları kg, tane verimleri ise kg/da arasında değişmiştir. En fazla tane verimi Seyhan-95 çeşidinden 705 kg/da olarak elde edilmiştir. Tane verimi ile başaktaki tane sayısı (r=0.472**), tane ağırlığı (r=0.483**), bin tane ağırlığı(r=0.214*), hektolitre ağırlığı( r=0.315**) arasında olumlu ve önemli ilişki olduğu saptanmıştır. Tane verimi yönünden yıl x çeşit interaksiyonu önemli çıkmasına rağmen, belirtilen çeşitler her iki yılda da verim yönünden üst sıralarda yer almışlardır. Buna göre, Seyhan-95, Marmara-86, Doğankent-1, Aria ve Gönen çeşitlerinin Kahramanmaraş merkez koşulları için uygun olduğunu belirtmişlerdir. Akman ve ark. (1999), 1996 _ 1998 yıllarında Isparta ekolojik koşulları için bölgeye uygun yüksek verimli ekmeklik buğday çeşit ve hatlarının belirlenmesi amacıyla yürüttükleri çalışmada, bitki boyunun 63.5 _ 95.8 cm, başak uzunluğunun cm, fertil kardeş sayısının adet, başakta tane sayısının adet, bin tane ağırlıklarının g, tane veriminin kg/da, ham protein oranının % arasında değiştiğini belirtmişlerdir. Ayrıca, genotipler arasında incelenen özellikler bakımından önemli farklılıkların olduğunu ve bu genotiplerin performanslarının yıllara göre farklılık gösterdiğini açıklanmışlardır. Bu çalışma sonucunda Dağdaş-94 ve Gerek-79 ekmeklik buğday çeşitlerinin yüksek verimli olduğunu ve bölge için önerilebilecek çeşitler olduğu tespit edilmiştir. Partigöç ve Olgun (1999), Doğu Anadolu da üç lokasyonda (Ilıca, Pasinler, Erzincan) yaptıkları ekmeklik buğday çeşitleri ile ilgili 3 yıllık araştırma sonucunda; ortalama verimi kg/da olarak bulmuşlardır. Bölgelere göre ekilecek çeşidin belirlenmesinde farklı ekolojik koşullarda kurulan verim denemelerinde çok yıllık yapılacak stabilite parametrelerinin değerlendirilmesine göre yapılmasının doğru bir işlem olduğunu belirtmişlerdir.

14 14 Yalvaç ve ark. (1999), Ankara da Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü tarafından geliştirilen 5 ekmeklik buğday çeşidi ile 4 standart çeşit üzerinde yaptıkları araştırmalar sonucunda; ortalama verimi kg/da, bin tane ağırlığını g, hektolitre ağırlığını kg arası bulmuşlardır. Dönmez ve ark. (2001), Kansas da, yılları arasında geliştirilen 12 kışlık buğday çeşidi ve 1 hattı, Turkey çeşidi ile karşılaştırmışlardır. Tane verimi Turkey için 2718 kg/ha dan, deneme hattında 4987 kg/ha a kadar değişmiş, genetik ilerleme eski çeşitler için yıllık % 0.16 ve yeni çeşitler için yıllık % 0.63 olarak belirlenmiştir. En yüksek korelasyon (r=0.97**) birim alandaki tane sayısı ile tane verimi arasında saptanmış, genetik ilerlemeye en fazla tane sayısı etki etmiştir. Araştırmada tane verimi ile; erken başaklanma (r=-0.66**), bitki boyunun azalması (-0.62**), yatmanın azalması (-0.67**) ve pas hastalığının azalması (-0.62**) arasında korelasyonlar bulunmuştur. Mellado (2001) tarafından 10 kışlık buğday genotipi ile alternatif çeşitlerden oluşan 1.grup ve 11 yazlık buğday varyetesinden meydana gelen 2. grup buğday genotiplerinin sedimentasyon değeri, tohum üretimi ve tanede protein içeriğini belirlemek amacıyla 1995 yılından 1998 yılına kadar G. Amerika Chillan, Chile, Santa Rosa deneme alanlarında yapılan araştırmalarda, 1. grupta ve 2. grupta bulunan çeşitlerin ortalama protein oranının % 9.6 ve % 10.8 arası değiştiği, 1. grupta ve 2. grupta ortalama protein veriminin sırasıyla kg/da ve kg/da olduğu tespit edilmiştir. Bilgin ve Korkut (2001), Tekirdağ da 20 ekmeklik buğday çeşit ve hattını incelemişlerdir. Tane verimlerini kg/da, bitki boylarını cm, başak uzunluğunu cm, başakta tane sayısını adet arası bulmuşlardır. İncelenen tüm özellilerde varyans analiz sonuçlarına göre genotipler arası farklılıkların önemli olduğunu ve başakta tane ağırlığının tane verimini arttırabileceğini belirtmişlerdir. Araştırıcılar kısa boylu, erken başaklanan, başaklanma- erme süresi uzun, başakta tane sayısı ile ağırlığı ve verimi yüksek genotiplerin üzerinde durulması gerektiğini belirtmişlerdir. Toklu ve ark. (2001), Çukurova koşullarında yılları arasında yetiştirilen ekmeklik buğday genotiplerinin tane verimindeki değişimi 4 dönem içinde incelenmiştir. I. Dönemde 4 ekmeklik buğday genotipi 7 yıl süreyle (1980-

15 ), II. Dönemde 5 ekmeklik buğday genotipi 5 yıl süreyle ( ), III. Dönemde 3 ekmeklik buğday genotipi 5 yıl süreyle ( ) ve IV. Dönemde 6 ekmeklik buğday genotipi de 4 yıl süreyle ( ) kontrol çeşidi ya da ileri hat olarak denenmiş ve bunlara ilişkin veriler değerlendirilmiştir. Elde edilen verilere göre, toplam 18 genotip içerisinde en yüksek tane verimi (856 kg/da) IV. Dönemde yer alan Balattila (2000 yılı tescilli) çeşidinde saptanmış, en düşük verim (384 kg/da) ise yılları arasında (I. Dönem) denemelerde yer alan Orso çeşidinde saptanmıştır. Ayrıca, belirtilen 4 dönem kendi arasında gruplandırılmış ve en yüksek verim ortalaması IV. Dönemde (794 kg/da) belirlenirken, bunu sırasıyla III. II. ve I. Dönemler (622 kg/da, 629 kg/da, 453 kg/da) izlemiştir. Araştırmada 21 yıllık dönemde ortalama verim artış hızı 21.4 kg/da/yıl ve nispi verim artışı ise % 3.37/yıl olarak bulunmuştur. Sonuç olarak, Çukurova Bölgesinde 1980 li yıllarda yetiştirilen ekmeklik buğday genotiplerine göre izleyen dönemlerde yetiştirilen çeşitlerde tane verimi bakımından önemli artışlar sağlandığı ortaya konmuştur. Soylu ve ark. (2001), Konya sulu koşullarda 9 makarnalık ve 15 ekmeklik buğday genotipinin verim ve kalite özelliklerinin belirlenmesi üzerine yaptıkları araştırmada, ekmeklik buğday çeşitlerinde ortalama protein oranlarının % % 15.16, hektolitre ağırlıklarının kg, bin tane ağırlıklarının g, tane verimlerinin de kg/da arasında değiştiğini, verim ve kalite kriterleri birlikte ele alındığında ekmeklik buğday çeşitleri arasında Dağdaş-94 ün ön plana çıktığını belirtmişlerdir. Şahin ve ark. (2003), Konya da 8 ekmeklik buğday çeşidi üzerinde üç alt bölgede (Konya-Merkez, Çumra, Obruk) yaptıkları araştırmada, ortalama verimi kg/da, protein oranını % , bin tane ağırlıklarını g, hektolitre ağırlıklarını kg arası açıklamışlar ve Karahan _ 99 ekmeklik buğday çeşidinin Gerek _ 79 çeşidine göre tüm alt bölgelerde verim ile kalite yönünden yüksek performans gösterdiğini bildirmişlerdir. Topal ve ark. (2003) tarafından Konya kuru şartlarında yapılan iki yıllık bir araştırmada, uygulamalar ve yılların ortalaması olarak Gerek-79 ekmeklik buğday çeşidinde tane veriminin 207 kg/da, protein oranının % ve bin tane ağırlığının da g olduğu belirtilmiştir.

16 16 Aydın ve ark. (2005), Samsun ve Amasya koşullarında bazı ekmeklik buğday hatlarının verim ve bazı kalite özellikleri bakımından farklılıklar gösterdiğini belirlemişlerdir. Samsun lokasyonunda tane veriminin kg/da ile kg/da arasında, Amasya koşullarında kg/da ile kg/da arasında değiştiğini tespit etmişlerdir. Aynı araştırıcılar en yüksek verimin Amasya lokasyonunda yer alan hatlardan elde edildiğini açıklamışlardır. Bunun yanı sıra, bin tane ağırlığı, hektolitre değerleri ve sedimentasyon değerleri bakımından Amasya lokasyonunda bulunan hatların, Samsun lokasyonunda bulunan ekmeklik buğday hatlarından daha yüksek değerlere sahip olduğunu ayrıca Samsun lokasyonunda yetiştirme sezonu boyunca düşen yağış sonucu, bitkilerde yatma ve hastalık epidemisi görünmesi nedeniyle düşük değerler elde edildiğini belirtmişlerdir. Tayyar (2005), 26 ekmeklik çeşidi ve 8 ekmeklik buğday hattı üzerinde yaptıkları araştırmada genotiplerin verimlerini kg/da arası tespit etmiştir. İncelenen tüm özellikler yönünden genotipler arasındaki farklılık % 1 düzeyinde önemli bulunmuştur. Sonuç olarak Flamura, Dropia, Gelibolu çeşitleri yöredeki yetiştiriciler için yeni çeşitler olarak önerilmiştir. Erekul ve ark. (2005), Aydın ili koşullarına uyumlu yüksek verimli ileri ıslah hatlarının ekmeklik kalitelerinin belirlenmesi amacıyla yürüttükleri çalışmada, yılları arasında verim ve görsel kalite özelliklerine göre geliştirilen ileri ekmeklik buğday hatlarını verim ve kalite yönünden karşılaştırmışlardır. Araştırmada tane veriminin kg/ da, hektolitre ağırlığının kg, protein oranının % arasında değiştiğini kaydetmişlerdir. Yapılan bu çalışma sonucunda, tane verimi ve kalite özellikleri standart çeşitlerden yüksek olan hatlar belirlenmiştir. Tulukcu ve Sade (2005), Konya da yaygın olarak ekilen 6 ekmeklik buğday çeşidi üzerinde bazı verim öğelerinin kalıtımını diallel melezleme yöntemiyle incelemişlerdir. Çalışmada, ebeveynlerin genel kombinasyon kabiliyetlerine göre Gün 91: kısa boyluluk,başakta tane ağırlığı, Kınacı-97: kısa boyluluk, başakta tane sayısı, Bezostaja-1: başakta başakçık sayısı için; özel kombinasyon yeteneklerine göre ise Bezostaja-1 x Dağdaş-94: başak boyu ve başakta tane ağırlığı, Bolal-2973 x Kınacı-97: başakta başakçık sayısı, başakta tane sayısı, başakta tane ağırlığı, Bolal x Gerek-79 başakta tane ağırlığı, Bezostaja-1 x Kınacı-97: başakta tane ağırlığı,

17 17 Gün-91 x Gerek-79: başakta tane ağırlığı ön plana çıkmış ve ümitvar melez kombinasyoları olarak saptanmıştır. Kuşçu (2006) tarafından Çukurova'da 1976 yılından 2002 yılına kadar tescil edilen 15 yazlık ekmeklik buğday çeşidi ile Türkiye ICARDA Ofisi tarafından önerilen bir çeşit (Cham 8) ele alınarak iki azot dozunda ekmeklik buğdayda gerçekleşmiş olan verimdeki ilerlemeler ve buna esas oluşturan morfolojik ve fizyolojik özellikler incelenmiştir. Azot dozunun 80 kg/ha 'dan 160 kg/ha'a çıkarılması tane verimini sadece 2. yılda 418 g/m 2 'den 553 g/m 2 'ye artırmıştır. Ortalama verim 464 g/m 2 ile (Cumhuriyet-75) 596 g/m 2 (Sagittario) arasında değişim göstermiştir. İlk generasyon olan Cumhuriyet-75'e göre 2. generasyonda (Çukurova- 86) yıllık % 0.74'lük bir düşüş gerçekleşmiştir. Daha sonra 2000 yılında geliştirilen Balattila çeşidine kadar artış (% 0.79/yıl) söz konusu olmuştur. Pandas çeşidi hariç son yıllarda geliştirilen çeşitlerde 2002 yılına kadar verim ilerlemesinin stabil olduğu görülmüştür. Ortalama ilerleme hızı % 0.64/yıl (3.22 g m²/yıl) olmuştur. Verim artışları hasat indeksinin artışıyla sonuçlanmış ve bitki boyu, özellikle başak başına daha fazla tane oluşumuyla ilişkili bulunmuştur. İncelenen agronomik ve fizyolojik özelliklerin tamamında önemli çeşit farklılıkları kaydedilmiştir. Bu özellikler üzerine azotun etkisi ve uygulanan azota çeşitlerin tepkisi ve fizyolojik özelliklerin yıllara göre değişim eğilimleri de çoğunlukla kararlı olmamıştır.

18 18 3. MATERYAL VE METOT 3.1. Materyal Bu araştırmada, 1960 yılından günümüze kadar tescil edilen her 10 yıla ait iki çeşit olmak üzere toplam 10 ekmeklik buğday çeşidi materyal olarak kullanılmıştır. Materyaller Tarım Bakanlığı, Tohum Tescil ve Sertifikasyon Müdürlüğünden ve Bahri Dağdaş Milletler Arası Kışlık Hububat Araştırma Merkezi nden temin edilmiştir. Denemede kullanılan ekmeklik buğday çeşitleri ve özelikleri aşağıda verilmiştir (Anonymous 2007, Kün 1996). Kıraç 66: Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü tarafından 1970 yılında tescil edilmiştir. Sap uzunluğu cm dir. Başakları kılçıklı, çıplak beyaz-krem kavuzlu, tanesi yarı sert, beyaz, oval, orta uzunluktadır tane ağırlığı g, hektolitre ağırlığı kg, protein oranı % arasıdır. Verimi kuruda 300 kg/da, suluda 500 kg/da dır. Kışlık gelişir, kışa dayanması çok iyi, kurağa dayanması iyidir. Yatmaya dayanması orta, orta-erkenci, gübreye reaksiyonu iyi, tane dökmez ve harman olma kabiliyeti çok iyidir. Sürmeye dayanıklı, paslara orta hassastır. Çok geniş bir adaptasyon kabiliyeti göstermesi nedeniyle Orta Anadolu nun kır, bayır ve yarı-taban topraklarına tavsiye edilir. Bolal 2973: Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü tarafından 1970 yılında tescil edilmiştir. Sap uzunluğu cm dir. Başakları kılçıklı, çıplak beyaz kavuzlu, taneleri yarı sert, kırmızı, oval, orta uzunlukta, 1000 tane ağırlığı 38.9 g dır. Alternatif gelişme tabiatlıdır. Kışa, kurağa ve yatmaya dayanıklı, erkenci, gübreye reaksiyonu iyi ve yüksek verimlidir. Tane dökmez, harman olma kabiliyeti iyidir. Tarla şartlarında sarı, kara ve kahverengi paslara toleranslı, sürmeye hassastır. Orta Anadolu nun taban ve yarı taban toprakları için tavsiye edilir.

19 19 Lancer: Doğu Anadolu Zirai Araştırma Enstitüsünce 1977 yılında tescil edilmiştir. Kışa, kurağa, yatmaya, sürme ve rastığa dayanıklı, paslara toleranslı, verimli, bin tane ağırlığı 25 g civarıdır. Kırmızı-sert tanelidir. Verimi kg/da dır. Hektolitre ağırlığı 74.3 kg dır. Protein oranı % 12.1 dir. Gerek 79: Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsü tarafından kuru koşullar için geliştirilerek 1979 yılında tescil edilmiştir. Kılçıklı, kahverengi başaklı, beyaz taneli, 110 cm boyundadır tane ağırlığı gr, hektolitre ağırlığı kg dır. Geniş adaptasyona sahip, kurağa dayanıklı, orta erkencidir. Doğu Anadolu'da çok sert kışların hakim olduğu yerler hariç, yağışa bağımlı kışlık buğday ekim alanlarında ekilebilir. Ayrıca takviye sulamaya iyi karşılık verir. Verim ortalama 300 kg/da olmakla birlikte kg/da arası değişir. Tanede ortalama protein % 12, ekmeklik kalitesi ortadır. Tarla şartlarında kahverengi pasa dayanıklı, diğer paslara ve rastığa hassas, sürmeye orta dayanıklıdır. Doğu 88: Doğu Anadolu Bölge Zirai Araştırma Enstitüsünce 1988 yılında tescil edilmiştir. Sap orta uzunlukta olup, başakları kılçıklı ve beyazdır. Taneler kırmızı renkli, oval yapıda ve camsıdır tane ağırlığı 42 g, hektolitre ağırlığı 76.6 kg, protein oranı % 12.3 dür. Verimi kg/da dır. Sürme, rastık ve paslara karşı mukavemeti iyi kırmızı ekmeklik buğday çeşididir. Karasu 90: Doğu Anadolu Tarımsal Araştırma Enstitüsünce 1990 yılında tescil edilmiştir. Sap uzunluğu orta-uzun, başakları sarımsı-beyaz renkli, kılçıksızdır. Daneleri kırmızı renkli, orta uzunlukta olup, 1000 tane ağırlığı 48 g, hektolitre ağırlığı 77.2 kg dır. Verimi kıraç şartlarda kg/da, sulu şartlarda ortalama kg/da, protein oranı % 12.5 gelmektedir. Kışlık karakterlidir. Yatmaya mukavemeti iyidir. Sürme, rastık ve paslara karşı mukavemeti iyi ekmeklik kırmızı sert buğday çeşididir. Dağdaş 94: Bahri Dağdaş Milletler Arası Kışlık Hububat Araştırma Merkezi tarafından 1994 yılında tescil edilmiştir. Beyaz, uzun, kılçıklı, bitki boyu : cm, yatmaya dayanıklı, tane verimi: kg/da, taban, yarı taban, yüksek alanlar da kışlık gelişen, kurağa-soğuğa dayanıklı, protein oranı % 10-14, bin tane ağırlığı g, hektolitre ağırlığı kg, sert taneli, rastığa hassas, sarı pasa orta, kahve ve kara pasa dayanıklı, sürmeye dayanıklı, kök ve kök boğazı hastalıklarına dayanıklı, Süne ve kımıl zararı düşük bir ekmeklik çeşittir.

20 20 Karahan 99: Bahri Dağdaş Milletler Arası Kışlık Hububat Araştırma Merkezi tarafından 1999 yılında tescil edilmiştir. Kuru alanlar için geliştirilen çeşidin genel özellikleri; beyaz, uzun, kılçıklı başaklı, boyu cm, yatmaya dayanıklı, tane verimi kg/da, taban, yarı taban, yüksek alanlar da kışlık gelişen, kurağasoğuğa dayanıklı, protein oranı % 11-14, bin tane ağırlığı g, hektolitre ağırlığı kg, orta sert taneli, paslara, rastığa, sürmeye ve kök çürüklüğüne orta dayanıklı bir ekmeklik çeşittir. Demir 2000: Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsünce 2000 yılında tescil edilmiştir.kılçıklı ve beyaz başaklı, kırmızı sert taneli, orta boyludur. Alternatif gelişme tabiatlı ve orta erkenci, soğuğa, kurağa ve yatmaya dayanıklı, gübreye reaksiyonu yüksek, İç Anadolu ve Geçit Bölgelerinin tamamına adapte olabilmektedir. Tane dökmeyen ve harman olma kabiliyeti iyi olan bir çeşittir. Verimi kg/da arası değişmektedir.yapay epidemi altında sarı pasa dayanıklıdır tane ağırlığı 35.5 g, hektolitre ağırlığı 79.6 kg, protein oranı % 13.9 dur. Orta Anadolu ve Geçit bölgelerinin buğday tarımı yapılan taban alanlarına tavsiye edilmektedir. Bağcı 2002: Bahri Dağdaş Uluslararası Tarımsal Araştırma Enstitüsün tarafından 2002 yılında tescil edilmiştir. İç Anadolu ve Geçit bölgelerinin kuru-taban ve bir kere sulanabilen alanları için tavsiye edilmektedir. Bu çeşit cm boyunda, beyaz başaklı, kılçıklı, kırmızı taneli, alternatif gelişme tabiatlı bir çeşittir. Kışa dayanıklı, kurağa orta dayanıklı olup normal şartlarda yatmaya dayanıklıdır. Verimi dekara kg arasında değişir. Hektolitre ağırlığı kg, bin tane ağırlığı g arasındadır. Sürme, rastık ve paslara tarla şartlarında dayanıklı, kök çürüklüğüne karşı orta dayanıklıdır.

21 Metod Denemenin Kurulması ve Yürütülmesi Bu araştırma üretim yılında Selçuk Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Abdülkadir Akçin Araştırma ve Uygulama tarlasında yürütülmüştür. Deneme kuru şartlarda, tesadüf blokları deneme desenine göre 4 tekerrürlü olarak kurulmuştur. Ekimde çeşitlerin bin tane ağırlığı esas alınarak 450 tane/m 2 ekim normu kullanılmıştır. Ekim işlemi ekim ayının üçüncü haftasında, 2 m uzunluğunda, 20 cm sıra aralığında 4 sıra halinde elle yapılmıştır. Araştırma parsellerine 7 kg P 2 O 5 /da hesabı ile DAP (Diamonyum fosfat) gübresi ekim öncesi uygulanarak toprakla karıştırılmış, ekimle verilen 2.7 kg/da azota ilaveten kardeşlenme döneminde 5.3 kg/da azot hesabı ile üre serpme olarak ilkbaharda uygulanmıştır. Yabancı ot mücadelesi elle yapılmıştır. Hasat işlemi Temmuz ayının ikinci haftasında parsel başlarından 50 cm ve yanlardan da birer sıra kenar tesiri bırakıldıktan sonra 0.8 m x 2 m = 1.6 m 2 lik parsel alanında (ortadaki iki sıranın) orak ile biçilmesi ve başak harman makinesinde harmanlanması suretiyle yapılmıştır Gözlem ve Ölçümler Hasat döneminde her parselin 0.8 m x 2 m = 1.6 m2 lik alanında (orta kısmındaki iki sırada) aşağıdaki gözlem ve ölçümler yapılmıştır (Genç 1974, Çölkesen ve ark. 1993, Özkaya ve Kahveci 1990).

22 22 Bitki Boyu (cm): Her parseldeki hasat alanı içinden seçilen 10 bitkinin ana sapları toprak seviyesinden, kılçıklar hariç, en üst başakçığın ucuna kadar olan uzunluk cm olarak ölçülmüştür. Metrekarede başak sayısı (adet) : Her parselde hasat alanı içindeki 10 bitkide fertil başaklar sayılmıştır. Başak Uzunluğu (cm): Her parselden alınan 10 bitkinin ana saptaki başağın en alt boğumundan kılçıklar hariç üst başakçık ucuna kadar olan uzunluk cm olarak ölçülmüştür. Başakta Başakçık Sayısı (adet): Uzunlukları ölçülen başaklardaki başakçıklar sayılarak bir başaktaki başakçık sayısı adet olarak bulunmuştur. Başaktaki Tane Sayısı (adet): Tespit edilen 10 başak ayrı ayrı harman edilip, taneler sayılarak adet olarak bulunmuştur. Başakta Tane Ağırlığı (g): Taneleri sayılan 10 basaktan elde edilen tanelerin gram cinsinden değeri g cinsinden belirlenmiştir. Tane Verimi (kg/da): Her parselin kenar tesirleri çıkarıldıktan sonra 0.8 m x 2 m = 1.6 m 2 lik alandan hasat edilen bitkilerden elde edilen ürün tartılarak dekara verimleri hesaplanmıştır. Bin Tane Ağırlığı (g): Her bir parsel ürününden 400 tane sayılıp, tartılıp, 10/4 ile çarpılıp g olarak hesaplanmıştır. Hektolitre Ağırlığı (kg): Elde edilen ürünün yeterli olmaması nedeniyle iki tekerrür halinde ölçüm yapılmıştır. Elde edilen üründen alınan örnekler 250 ml lik hektolitre kabına doldurularak tartılmış, bulunan değer 400 ile çarpılarak buğdayın hektolitresi kg cinsinden hesaplanmıştır. Protein Oranı (%):Elde edilen ürünün yeterli olmaması nedeniyle iki tekerrür halinde ölçüm yapılmıştır. Elde edilen üründen alınan tane örnekleri öğütülerek Kjeldahl metoduna göre azot miktarı tespit edilerek hesaplanmıştır.

23 İstatistiki Analiz ve Verileri Değerlendirme Araştırma sonucunda elde edilen veriler MSTAT-C istatistik programında varyans analizine tabi tutulmuş ve ortalama değerler arasındaki farklılık LSD önem testine göre karşılaştırılmıştır (Düzgüneş ve ark. 1987) Deneme Yerinin Genel Özellikleri Deneme Yerinin İklim Özellikleri Konya ilinin ekim ve hasat dönemini içeren, gözlem ve ölçümlerin yapıldığı yetiştirme sezonuna ait ortalama sıcaklık, toplam yağış ve oransal nem değerleri Çizelge de verilmiştir. Çizelge de sıcaklıkla ilgili veriler incelendiğinde, Eylül, Ekim, Kasım, Aralık, Ocak, Şubat, Temmuz aylarında ortalama sıcaklıkların uzun yıllar ortalamalarının altında, Mart, Nisan, Mayıs, Haziran aylarında ise ortalama sıcaklıkların uzun yıllar ortalamasının üstünde olduğu görünmektedir. Araştırmanın yürütüldüğü yetiştirme sezonuna ait ortalama sıcaklık değeri C olup, uzun yıllar ortalamasının ( C ) altında kalmıştır. Yağış ile ilgili veriler incelendiğinde, deneme yılında ( ) düşen toplam yağış miktarının mm olup, uzun yıllar ortalamasının (352.4 mm) altında, Eylül, Ekim, Kasım, Nisan aylarında düşen yağışın uzun yıllar ortalamasının üstünde, Aralık, Ocak, Şubat, Mart, Mayıs, Haziran ve Temmuz aylarında ise düşen yağışın uzun yıllar ortalamasının altında olduğu görünmektedir.

24 24 Çizelge Eylül-Temmuz Ayları Arasında Ortalama Sıcaklık Toplam Yağış ve Oransal Nem Değerleri (Konya )* Yağış (mm) Sıcaklık ( 0 C ) Oransal Nem (%) Aylar Uzun Yıllar** 2005/ 2006 Uzun Yıllar** 2005/ 2006 Uzun Yıllar*** 2005/ 2006 Eylül Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Top Ort * Konya Meteoroloji Bölge Müdürlüğü **60 yıllık ortalamalar. ***32 yıllık ortalamalar Oransal nem ile ilgili veriler incelendiğinde; Eylül, Mayıs, Haziran, Temmuz aylarında ortalama nem değerlerinin uzun yıllar ortalamasının altında, Ekim, Kasım, Aralık, Ocak, Şubat, Mart, Nisan aylarında uzun yıllar ortalamasının üstünde olduğu görünmektedir. Deneme yılının yetiştirme sezonuna ait ortalama oransal nem değeri % 65.6 olup, uzun yıllar ortalamasın üstünde yer almıştır (Çizelge ) Deneme Yerinin Toprak Özellikleri Araştırma yeri topraklarının S. Ü. Ziraat Fakültesi laboratuvarlarında yapılan analizlerine göre, killi-tınlı bünyeye sahip olan deneme alanı toprakları (0-60 cm de), organik madde bakımından orta (% 2.31) seviyede olup, hafif alkalin