AYDIN EKOLOJİK KOŞULLARINDA ÇİNKO UYGULAMASININ BUĞDAY IN (Triticum aestivum L.) TANE VERİMİ VE KALİTESİ ÜZERİNE ETKİSİ

Transkript

1 iii T.C. ADNAN MENDERES ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI 2014-YL-064 AYDIN EKOLOJİK KOŞULLARINDA ÇİNKO UYGULAMASININ BUĞDAY IN (Triticum estivum L.) TANE VERİMİ VE KALİTESİ ÜZERİNE ETKİSİ Zehr BAYSAL Tez Dnışmnı: Prof. Dr. Osmn EREKUL AYDIN

2 iv

3 iii T.C. ADNAN MENDERES ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE AYDIN Trl Bitkileri Anilim Dlı Yüksek Lisns Progrmı öğrencisi Zehr Bysl trfındn hzırlnn Aydın Ekolojik Koşullrınd Çinko Uygulmsının Buğdy ın (Triticum estivum L.) Tne Verimi ve Klitesi Üzerine Etkisi şlıklı tez, trihinde ypıln svunm sonucund şğıd isimleri ulunn jüri üyelerince kul edilmiştir. Jüri üyeleri trfındn kul edilen u Yüksek Lisns tezi, Enstitü Yönetim Kurulunun Syılı krrıyl.. trihinde onylnmıştır. Prof. Dr. Cengiz ÖZARSLAN Enstitü Müdürü

4 iv

5 v T.C. ADNAN MENDERES ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE AYDIN Bu tezde sunuln tüm ilgi ve sonuçlrın, ilimsel yöntemlerle yürütülen gerçek deney ve gözlemler çerçevesinde trfımdn elde edildiğini, çlışmd n it olmyn tüm veri, düşünce, sonuç ve ilgilere ilimsel etik kurllrın gereği olrk eksiksiz şekilde uygun tıf yptığımı ve kynk göstererek elirttiğimi eyn ederim. 25/11/2014 Zehr BAYSAL

6 vi

7 vii ÖZET AYDIN EKOLOJİK KOŞULLARINDA ÇİNKO UYGULAMASININ BUĞDAY IN (Triticum estivum L.) TANE VERİMİ VE KALİTESİ ÜZERİNE ETKİSİ Zehr BAYSAL Yüksek Lisns Tezi Trl Bitkileri Anilim Dlı Tez Dnışmnı Prof. Dr. Osmn EREKUL 2014, 59 syf Bu çlışm, Adnn Menderes Üniversitesi Zirt Fkültesi Arştırm ve Uygulm Çiftliğinde uğdy üretim sezonund, tesdüf loklrı deneme desenine göre ypılmıştır. Deneme mteryli olrk Sgittrio, Kşifey- 95, Bsriey-95, Cumhuriyet-75, Osmniye ve Anpo çeşitleri kullnılmıştır. Çlışmnın mcı üç frklı çinko uygulm zmnın verim öğeleri (şkt tne verimi, in dne ğırlığı, tne verimi, metrekrede şk syısı, şkt tne syısı, itki oyu) ve klite özellikleri (tnede protein ornı, tnede nişst ornı, tnede lif ornı) üzerine etkilerini rştırmktır. Genel olrk uğdy kültür itkisinde şklnm ve özellikle tne dolum döneminde gerçekleştirilen çinko uygulmsının verim ve protein ornlrı üzerine pozitif etkisinin ulunduğu nck verimi meydn getiren şkt tne verimi, in dne ğırlığı, metrekrede şk syısı, şkt tne syısı, itki oyu ve klite prmetrelerinden tnede nişst ornı ve tnede lif ornınd u etkinin dh z olduğu sonucun ulşılmıştır. Anhtr sözcükler: Buğdy, verim, klite, çinko, çeşit

8 viii

9 ix ABSTRACT EFFECT OF ZN APPLICATION ON YIELD AND QUALİTY OF WHEAT (Triticum estivum L.) UNDER THE ECOLOGICAL CONDITIONS OF AYDIN Zehr BAYSAL Mster's thesis, Deprtmn of Field Crops Supervisor Prof. Dr. Osmn EREKUL 2014,59 pges This study ws conducted t the experimentl field of the Adnn Menderes University Agriculturl Fculty Reserch Frm for the red whet growing period of on the se of completely rndomized lock design experiment. Bred whet vrieties Sgittrio, Kşifey-95, Cumhuriyet-75, Osmniye nd Anpo were used in the experiment. The im of this study ws to determine the effect of three different zinc ppliction times on yield, yield components (plnt height, numer of kernels per er, 1000 grin weight, numer of ers per squre meter) nd some qulity prmeters (protein, strch nd crude fire contents) of five different whet (Triticum estivum L.) vrieties. Zinc pplictions t heding nd t the eginning of the grin filling period hve significntly positive effects on yield nd protein content. However, these effects were lower in yield components nd the other qulity prmeters. Key words: Whet, yield, qulity, zinc, vriety

10

11 xi ÖNSÖZ Buğdy, Düny d olduğu gii ülkemizde de önemli ir kültür itkisidir. Hızl rtn ülke nüfusumuzun eslenme sorunlrının çözümünde, sınırlı oln trım lnlrımızdki itkisel üretimin verimliliğini rtırmk üyük önem tşımktdır. İthlt yoluyl ülkemizde kullnıln uğdyın zltılmsı için ekim lnlrının genişlemesi ve/vey irim lnd verimin rttırılmsı ve ununl irlikte özellikle klitenin rttırılmsı hedeflenmektedir. Yüksek lisns tez konumun elirlenmesinde ve çlışmlrımd değerli ilgileriyle yptığı ktkılrdn dolyı dnışmn hocm Syın Prof. Dr. Osmn EREKUL, tezime yptıklrı ktkılrdn dolyı Syın Prof. Dr. Aydın ÜNAY ve Syın Doç. Dr. Emre İLKER e, tez çlışmlrım ve tez yzımı sırsınd yrdımlrını esirgemeyen Syın Dr. Ykup Onur KOCA ve Arş. Gör. Ali YİĞİT e, eğitim hytım oyunc mddi ve mnevi her zmn ynımd oln ve desteklerini esirgemeyen sevgili ileme, tezimin özellikle trl koşullrındki çlışmlrd yrdımcı oln rkdşlrım teşekkür ederim.

12

13 xiii İÇİNDEKİLER KABUL VE ONAY SAYFASI... iii BİLİMSEL ETİK BİLDİRİM SAYFASI... v ÖZET... vii ABSTRACT... ix ÖNSÖZ... xi KISALMALAR VE SİMGELER DİZİNİ... xv ÇİZELGELER DİZİNİ... xvii 1.GİRİŞ KAYNAK ÖZETLERİ Verim ve Klite Özellikleri ile İlgili Çlışmlr Çinko Güre Uygulmlrı ile İlgili Ypıln Çlışmlr MATERYAL VE YÖNTEM Arştırm Yeri ve Yılı Arştırm Yerinin İklim Özellikleri Arştırm Yerinin Toprk Özellikleri Mteryl Denemede Kullnıln Buğdy Çeşitleri ve Özellikleri Sgittrio Kşifey Bsriey Cumhuriyet Osmniye Anpo Denemede Kullnıln Çinko Güresi ve Özellikleri Kontrol (K) Uygulm Zmnı (U.Z.1) Uygulm Zmnı (U.Z.2) Uygulm Zmnı (U.Z.3) Yöntem... 22

14 xiv Ekim ve Bkım Gözlem ve Ölçümler Verim özellikleri Klite özellikleri Verilerin Değerlendirilmesi BULGULAR VE TARTIŞMA Bşkt Tne Verimi Bin Dne Ağırlığı Tne Verimi Metrekrede Bşk Syısı Bşkt Tne Syısı Bitki Boyu Tnede Protein Ornı Tnede Nişst Ornı Tnede Lif Ornı SONUÇ KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ... 59

15 xv SİMGELER DİZİNİ B C Cu DPT FAO FAOSTAT Fe K Mg Mn N P TARİST TMO TÜİK UHK Zn Bor Klsiyum Bkır Devlet Plnlm Teşkiltı Food nd Agriculture Orgniztion Food nd Agriculture Orgniztion Sttistics Demir Potsyum Mgnezyum Mngn Sodyum Fosfor Trım İsttistik Progrmı Toprk Mhsülleri Ofisi Türkiye İsttistik Kurumu Ulusl Huut Konseyi Çinko

16

17 xvii ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 1.1. Dünyd 2002/2012 yıllrı uğdy ekim lnı, üretimi ve verimi... 2 Çizelge yılın it Düny'd en fzl ekim lnı ve üretim miktrın ship 10 ülkenin isttistiksel verileri... 3 Çizelge 1.3. Türkiye yıllrı uğdy ekim lnı, üretimi ve verimi... 4 Çizelge uğdy yetişme dönemine it ortlm sıcklık ( C), toplm yğış (mm) ve uzun yıllr it veriler (Adnn Menderes Üniversitesi Klim İstsyonu) Çizelge 3.2. Deneme trlsının toprk nliz sonuçlrı Çizelge 3.3. Deneme trlsının toprk nliz sonucu mikro esin elementleri Çizelge 4.1. Bşkt tne verimine ilişkin vryns nliz sonuçlrı Çizelge 4.2. Frklı Çinko Uygulm Zmnlrının Buğdy Çeşitlerinde Bşkt Tne Verimine İlişkin Ortlm Değerler Çizelge 4.3. Bin tne ğırlığın ilişkin vryns nliz sonuçlrı Çizelge 4.4. Frklı Çinko Uygulm Zmnlrının Buğdy Çeşitlerinde Bin Tne Ağırlığ İlişkin Ortlm Değerler Çizelge.4.5.Tne verimine ilişkin vryns nliz sonuçlrı Çizelge 4.6. Frklı Çinko Uygulm Zmnlrının Buğdy Çeşitlerin Verimine (kg/d) İlişkin Ortlm Değerler Çizelge 4.7. Metrekrede şk syısın ilişkin vryns nliz sonuçlrı Çizelge 4.8. Frklı Çinko Uygulm Zmnlrının Buğdy Çeşitlerinde Metrekrede Bşk Syısın İlişkin Ortlm Değerler Çizelge 4.9. Bşkt tne syısın ilişkin vryns nliz sonuçlrı Çizelge Frklı Çinko Uygulm Zmnlrının Buğdy Çeşitlerinde Bşkt Tne Syısın İlişkin Ortlm Değerler Çizelge Bitki oyun ilişkin vryns nliz sonuçlrı... 35

18 xviii Çizelge Frklı Çinko Uygulm Zmnlrının Buğdy Çeşitlerinde Bitki Boyun İlişkin Ortlm Değerler Çizelge Tnede protein ornlrın ilişkin vryns nliz sonuçlrı Çizelge Frklı Çinko Uygulm Zmnlrının Buğdy Çeşitlerinde Tnede Protein Ornın İlişkin Ortlm Değerler Çizelge Tnede nişst ornın ilişkin vryns nliz sonuçlrı Çizelge Frklı Çinko Uygulm Zmnlrının Buğdy Çeşitlerinde Tnede Nişst Ornın İlişkin Ortlm Değerler Çizelge Tnede lif ornlrın ilişkin vryns nliz sonuçlrı Çizelge Frklı Çinko Uygulm Zmnlrının Buğdy Çeşitlerinde Tnede Lif Ornın İlişkin Ortlm Değerler... 42

19 1 1.GİRİŞ Buğdy, dünyd ve ülkemizde ekiliş ve üretim lnı kımındn önemli ir yer tutmktdır. Hızl rtn düny nüfusunun eslenmesinde çok önemli ir yere ship oln uğdy itkisi dptsyon kiliyetinin yüksek olmsı ve trımının mkineye dylı olmsı nedeniyle dünynın her trfınd kolylıkl üretileilmektedir. Düny d uğdy kültür itkisine yönelik tlep diğer thıl türlerine göre dh fzldır. FAO (2003) isttistiklerine göre; 2015 yılın kdr uğdy itkisine oln tlep 730 milyon ton (gıd ve yem ürünü) olrk elirlenmiştir. Bu yüzyıld kendini fzlsıyl hissettirmesi eklenen küresel iklim değişikliği rtn uğdy ihtiycının krşılnmsınd en üyük zorluklrdn iri olrk görülmektedir. Zir son verilere göre u yüzyıl içersinde hv sıcklığınd 1.8 C ile 4.0 C rsınd ir rtış eklenmektedir. Bu durum özellikle kurk periyotlrın, kıs sürede şırı yğışlrın ve sert rüzgrlrın oluşmsını ererinde getirmesini sğlycktır (Weigel vd., 2007). Ülkemiz iklim koşullrı ve topogrfik durumu nedeniyle trımsl uğrşlr içerisinde önemli ir yer tutn uğdy, gerek ekim lnı gerekse üretim yönünden şt gelmekte ve irçok ülkenin de temel esinini oluşturmktdır (Anonim, 1987). Dünyd 2002 ile 2012 yıllrı rsın it uğdy ekim lnı, üretimi ve verimi Çizelge 1.1. de gösterilmiştir.

20 2 Çizelge 1.1. Dünyd 2002/2012 yıllrı uğdy ekim lnı, üretimi ve verimi (FAO, 2012). Yıllr Ekim Alnı (milyon h ) Üretim (milyon ton) Verim (kg/d) Düny ort yıllrı rsınd Düny d uğdy ekim lnı kımındn çok fzl değişiklik yşnmmış, üretim kımındn ise yıllr geçtikçe verim rtışın prlel olrk üretim miktrınd d yükselme gerçekleşmiş, 2002 yılındn u yn üretimde %17 ornınd rtış yşnmıştır yılınd yklşık 215 milyon h uğdy ekim lnındn 670 milyon ton ürün elde edilmiş, ortlm verim ise 311 kg/d olrk elirtilmiştir. Çizelge 1.2.'de gösterildiği gii; Düny uğdy ekim lnın kıldığınd en fzl 29 milyon hektr ile Hindistn yer lırken, üretimde Çin'de ki uğdy verim ortlmsının diğer ülkelere göre dh yüksek olmsı nedeniyle 120 milyon ton ile üretimde ilk sırd yer lmktdır. Ülkemiz ise ekim lnı kımındn yklşık 7.5 milyon hektr ekim lnı ile 9. sırd yer lmktdır. Ayrıc ülkemizde elde edilen verim ortlmsı Kzkistn'dn dh yüksek olmsı nedeniyle her ne kdr ekim lnı kımındn ön pln çıks d üretim kımındn ülkemiz Kzkistn'ın yerini lrk 5. sırd yer lmıştır. (FAO, 2012).

21 3 Çizelge yılın it Düny'd en fzl ekim lnı ve üretim miktrın ship 10 ülkenin isttistiksel verileri (FAO, 2012). Ülkeler Ekim Alnı (h) Üretim (ton) Verim (kg/d) Hindistn Çin Rusy ABD Kzkistn Avustrly Pkistn Knd Türkiye* Ukryn Düny (top.) Gelişmekte oln ülkelerde geçmişte olduğu gii günümüzde de üretim rtışındki sıl konu irim lndki verim rtışıdır. Günümüzde verim kımındn ülkeler rsınd üyük frklılıklr ulunmktdır (Çizelge 1.2.) Bunun en önemli nedenlerinden iri ülkeler rsınd ekolojik koşullrın çok frklı olmsıdır. (Şehirli vd., 2000). Özellikle vejetsyon periyodu içerisindeki kritik üyüme ve gelişme dönemlerinde yşnilecek hv şrtlrı uğdyın verim potnsiyelini önemli derecede olumsuz etkileyeilmektedir. Bugün ülkemizde ekili - dikili trım lnlrının yklşık %50 sinde huut, 1/3 ünde ise sdece uğdy üretilmektedir. Son 20 yılın ilk 10 yılınd uğdy ekim lnlrınd fzl ir değişim görülmemekle irlikte, ekili lnlr 9 9,4 milyon hektr civrınd değişim göstermiştir (Demir, 2007). Anck son yıllrd uğdy ekim lnlrınd elirgin zlmlr gözlenerek ekim lnın 8 milyon hektrın ltın düştüğü elirlenmiştir (TÜİK, 2012).

22 4 Çizelge 1.3. Türkiye yıllrı uğdy ekim lnı, üretimi ve verimi (TÜİK,2013). Yıllr Ekim Alnı (milyon h) Üretim (milyon ton) Verim (kg/d) Çizelge 1.3. de son 12 yıl it uğdyın ülkemizde ekim lnı, üretimi ve tne verimine yönelik veriler yer lmktdır. Buğdy üretimi 17.2 milyon ton ile 22.0 milyon ton rsınd değişiklik göstermiştir. Buğdy ekim lnı 2013 yılı itiriyle 7.7 milyon h olup, uğdy üretimi 22.0 milyon ton, uğdy verimi ise 284 kg/d olrk kydedilmiştir (TÜİK, 2013). Düny verim ortlmsının 311 kg/d olmsı seeiyle ülkemizdeki uğdy veriminin düny ortlmsındn düşük kldığı göze çrpmktdır. Ülkemizdeki rtn nüfus prlel olrk uğdy tlei de rtmktdır. Buğdy tüketimimiz ülkemizde kişi şın ortlm 200 kg/yıl civrınddır ve uğdy tleimiz yklşık 16 milyon tondur. Bu miktr mevcut üretimle krşılnmktdır. Türkiye uğdyd kendine yeterli syılilecek ülkelerden iri olmsın rğmen, ynı klite ve stndrtt uğdyın düzenli ve istenilen miktrd yurt içinden temin edilememesi nedeniyle zmn zmn ithlt şvurulmktdır. Türkiye de en fzl uğdy üretimi İç Andolu ve Mrmr Bölgesi nde gerçekleşmektedir. Bu iki ölge üretimin yklşık %47 sini krşılmktdır (Demir, 2007). Türkiye de nds lnlrı hriç toplm trl trımı ypıln ln 19.6 milyon h dır ve unun yklşık %14 lük kısmı Ege Bölgesindedir (TÜİK, 2013). Türkiye uğdy üretiminin de yklşık %10 u Ege Bölgesinden krşılnmktdır. Ege

23 5 Bölgesi 3.2 milyon h trım lnı ve u trım lnlrının yklşık % 60 dolyındki kısmı sulnır olmsı ile çok üyük ir üretim potnsiyeline shiptir (UHK, 2011) yılı içerisinde Aydın ilinin de içerisinde ulunduğu Ege Bölgesi uğdyd yklşık 0.5 milyon hektr ekim lnı, 1.2 milyon ton üretim ve 268 kg/dekr verim elde etmiştir. Aydın ilinden ise uğdyd ynı yıl içerisinde dekr ekim lnı, ton üretim ile ülke ve ölge ortlmsının çok üzerinde ulunn 395 kg/dekr verim lınmıştır (TÜİK, 2013). Ülkemizde irim lndn lınn uğdy verimi 2012 yılı FAO isttistiklerine göre ortlm 267 kg/d iken düny uğdy verim ortlmsı 311 kg/d civrınd kydedilmiştir. Anck 2012 yılı isttistiklerine göre Düny d en fzl verime ship ülkeler oln Yeni Zelnd (892 kg/d), Hollnd (858 kg/d), Belçik (833 kg/d) ve Almny (820 kg/d) ülkelerinde ypıln uğdy trımınd lınn ortlm verimlere göre Türkiye nin verimi çok düşük klmıştır (FAO, 2012). Yukrıd yer ln ülkelerin iklim koşullrı uğdy trımı için ülkemizin irçok ölgesine göre dh vntjlı olmsın krşın rdki uğdy verim frklılıklrın çok yüksek olduğu ve u frkın özellikle verim potnsiyeli yüksek çeşitlerin geliştirilerek, optimum groteknik uygulmlr ve uğdy trımının dh geniş trım rzilerinde gerçekleştirilerek verim ortlmsının rttırılmsı mümkün kılınilinir. Diğer önemli ir konu ise ülkemizde ve özellikle Ege Bölgesinde yetiştirilen uğdy genotiplerinin ekmeklik klitelerine yönelik yeterli çlışmnın ulunmmsıdır. Mevcut rştırmlrın d önemli ir ölümü genotiplerin klite potnsiyellerini orty koymy yeterli değerlidir. Bu nedenlerden dolyı d Türkiye de son yıllrd neredeyse her yıl uğdy ithltı ypılmk zorund klınmktdır. Çeşitlerin klite potnsiyellerinin ve özelliklerinin dh detylı olrk ilinmesi vey klite özellikleri yüksek çeşitlerin geliştirilmesi kliteli un çığının ortdn kldırılmsın yrdımcı olcktır. Ynlış trl trımı uygulmlrı (şırı güre, düzensiz ve şırı sulm, ekim nöeti uygulnmmsı v.) Ege Bölgesindeki trım ypıln lnlrın neredeyse tmmınd yüksek ph ve şırı tuzluluk tehlikesini yrtmıştır. Ayrıc stndrt güreleme uygulmlrı ypılmsın rğmen itkide frklı esin elementi noksnlıklrı orty çıkmktdır. Bu durum ise ürüne ynsımkt, tne verimini ve klitesini olumsuz yönde etkilemektedir (Nzr, 2012).

24 6 Verimin rttırılmsı, ıslh çlışmlrı ile uygulnck kültürel metotlr ğlı ulunmktdır (Ktkt vd., 1987). Verimi rttırck kültürel önlemler rsınd üretim ölgelerine göre dekr tılck güreler ve özellikle güre formu, miktrı ve zmnı önemli uygulmlrı oluşturmktdır. Günümüzde güreleme konusund irçok rştırm ypılmsın krşılık ölgelere dpte olmuş ekmeklik uğdy çeşitlerinde ölge ekolojisi ve toprk özellikleri dikkte lınrk uygun güre dozu ve formlrın yönelik rştırmlrının ypılmsı çiftçilerin optimum ornd güre kullnımının sğlmsı ve öylece girdi ve msrflrın miktrının zlmsı kımındn yrrlı olcktır. Bu nedenle ölgeye uygun çeşitlerin elirlenmesi ile onlrdn lınilecek yüksek verim için en uygun güre formu ile miktrının ilinmesi yetiştiricilik çısındn üyük önem rz etmektedir. Bitkisel üretim çısındn sdece mkro esin elementleri değil onlr kdr önemli işlevleri oln mikro esin elementlerinin de toprkt yeteri kdr ulunmsı yd itkinin ihtiycı kdr uygulnmsı gerekmektedir. Son yıllrd yprktn gürelemenin yygınlşmsı nedeniyle u konud frklı yönlü irçok rştırm ypılmsı ihtiycı doğmuştur. Ypıln çlışmnın yürütüldüğü ölgede rzilerin lkli toprk özelliğinde ve düşük orgnik mdde içeriğine ship olmsı nedeniyle irçok esin elementinin toprkt yryışlılığını yitirmesi söz konusu olmktdır. Ypıln u çlışmd; Büyük Menderes Hvzsı koşullrınd denemeye lınn frklı uğdy çeşitlerinin zı gelişme dönemlerinde uygulnn çinko içerikli yprk güresi uygulmlrının zmnlrı elirlenerek verim ve klite özelliklerine etkileri incelenmiştir. Elde edilen sonuçlrın ekmeklik uğdy üretimlerinde ypılck yprk güresi uygulmlrının dikkte lınrk uygulmlrın ypılmsı, sonuçlrın litertüre kzndırılmsı mçlnmktdır.

25 7 2.KAYNAK ÖZETLERİ 2.1. Verim ve Klite Özellikleri ile İlgili Çlışmlr Buğdyın klitesini tek ir unsur ile tnımlmk oldukç güçtür. Zir uğdy klitesi, çok syıd fktörün etkisi ltınd oluşn ir özelliktir. Buğdy d klite, ilgili meslek y d tüketim gruplrının ulmyı istedikleri özelliklere göre değişiklikler göstermektedir. Tüccr hektolitre ğırlığının, sfiyetin yüksek olmsını ve lıcısının istediği özelliklere ship oln ürünü ister. Çiftçi için verim, değirmenci için un rndımnı önemlidir. Fırıncı için fzl krn, ol su çeken ekmek verimi yüksek oln un tercih edilmektedir (Yürür,1998). Bitki ıslhı çlışmlrınd genelde ekmeklik ve mkrnlık uğdylrd çok değişik klite kriterleri değerlendirilmektedir. Bunlrdn hektolitre ğırlığı, protein ornı, 1000 tne ğırlığı ve gluten içeriği her iki türde de klite unsurlrı olrk dikkte lınmktdır. Bunlr dışınd d mkrnlık uğdylr için cmsılık, pigmentler ve un ğlı renk; ekmeklik uğdylr için ise su sorsiyonu, sedimentsyon değerleri, yumuşm derecesi ve ekmek hcmi gii türlere özgü önemli zı klite özellikleri de ulunmktdır (Art, 1949, Seçkin, 1970, Atlı, 1999). Buğdy üzerinde ypıln çeşitli rştırmlrd sit korelsyon ktsyılrı kullnılrk, tne verimi ile gronomik ve morfolojik krkterler rsındki ilişkiler çıklnmy çlışılmıştır. Her ne kdr sit korelsyon ktsyılrı tne verimini elirleyen n verim öğelerinin orty çıkrılmsınd fydlı ise de, sit korelsyon ktsyılrı irirleriyle krmşık ilişkiler içerisinde oln değişik krkterlerin verim üzerine doğrudn ve dolylı etkilerini tm olrk ifde edememektedir (Bhtt, 1973). Bu durum özellikle thıllr için dh d geçerlidir. Çünkü u itkilerde, verim öğeleri ir sır hlinde oluşmkt ve gelişme dönemi oyunc oluşn verim öğeleri önce oluşn verim öğeleri trfındn etkilenmektedir (Dofing ve Knight, 1992). Gerçekten de tne verimi gii krmşık ir krkter için, seçmelerde ilerlemeyi engelleyen fktörlerden iri de kynk olrk kullnıln temel verim unsurlrı rsınd dinmik ir dengenin meydn gelmesidir (Grfius, 1972). Buğdy d verim ve klite; genotip, çevre ve genotip x çevre interksiyonundn önemli ornd etkilenmektedir (Peterson vd., 1992). Buğdyd yüksek verim elde

26 8 etmek için genotipin yüksek verim potnsiyeline ship olmsı ynınd sulnn vey yğışı yüksek ve dengeli dğıln lnlrd yetiştirilmesi gerekmektedir (Cook ve Veseth, 1991). Kışlık uğdyın düşük ve yüksek girdili seleksiyon çevrelerindeki genetik korelsyonlrının tne verimi ve tne zot içeriği kımındn pozitif olduğunu ve tne verimi için genetik korelsyon değerlerinin 0.10 ile 0.95 rsınd tne zot içeriği için de 0.78 ile 0.98 rsınd değiştiğini elirtmişlerdir. İndirekt seleksiyonun direkt seleksiyondn dh etkili olmdığını ve düşük girdili çevreleri hedefleyen ıslh progrmlrının seleksiyon kznçlrını mksimize etmek için seleksiyonun düşük girdili çevrelerde ypılmsı gerektiği vurgulmışlrdır. Su stresi rttığınd verim, genetik vryns ve klıtım derecelerinin zldığı ifde edilmiştir (Tosun vd., 2006). Yüksek verim lınilen ortmlrd rnn önemli özelliklerin şınd ytmy dynıklılık gelirken, kurk lnlrd rnn en önemli özelliğin şınd kurklığ dynıklılıktır (Poehlmn, 1987). Yüksek verim elde edilen lnlrd yüksek protein ornı elde etmek dh zordur (Anonim, 1990). Tne verimi ve protein ornı rsındki ters ilişki irçok rştırıcı trfındn d ildirilmiştir (Tugy 1978; McClung vd., 1986, Cook ve Veseth, 1991, Cost ve Kronstd, 1994). Verimde zlm olmksızın ıslh yoluyl tnenin protein ornının rttırılileceği de ildirilmiştir (Miezn vd.,1977). Protein ornın yetiştirme tekniklerinin de önemli etkisi ulunmktdır (Cook ve Veseth, 1991). Htt tnenin protein ornının çeşitten ziyde toprk, iklim ve güre uygulmlrındn dh fzl etkilendiği ve protein ornının %6 ile %25 rsınd değişeileceği ildirilmiştir (Anonim, 1990). Klite kriterleri için çevresel etkilerin vrynsının genetik fktörlerin vrynsındn dh üyük olduğu sptnmıştır (Peterson vd.,1992). Bununl irlikte hem sulnn hem de kurk lnlrd ekmeğin klite kriterleri üzerinde en elirleyici fktörün çeşit olduğu ildirilmiştir (Souz vd., 2004). Islh çlışmlrınd temel mç verim ve klite özelliklerinin iyileştirilmesidir. Dünyd, son yıld uğdy veriminde sğlnmış oln % 100 lük ir rtışın, % 60 ının yüksek verim potnsiyeline ship yeni ıslh çeşitlerinin, % 40 ının ise kültürel uygulmlrdki gelişmelerin ir ynsımsı olduğu kul

27 9 edilmektedir (Roth vd., 1984; Bll vd., 1987). Buğdy d klite irçok kritere göre değişmekle irlikte snyide kullnım mcın ğlı olrk d değişmektedir. Protein ornı ynınd protein klitesi de kullnım mcını elirleyen önemli ir özelliktir. Protein klitesi; dh çok genetik olrk kontrol edilmektedir ve protein klitesi üzerine yetiştiriciliğin etkisi dh zdır (Anonim, 1990). Glutenin için genotipik komponentlerin etkisinin çevresel fktörlerden dh geniş olduğu ildirilmiştir (Grsosch vd.,1996). Buğdy d protein klitesini elirlemede kullnıln önemli yöntemlerden iri de sedimentsyon değeridir (Zeleny, 1947). Sedimentsyon değerinin, protein klitesi ve ekmeğin krm hcmi potnsiyelini gösterdiğini ildirmişlerdir (Peterson vd., 1992). Kışlık uğdy çeşitleri üzerinde yürütülen ir çlışmd m² deki şk ve şktki tne syılrının tne verimi üzerinde olumlu ve önemli doğrudn etkiye ship olduklrı elirlenmiş, erkencilik ve itki oyunun doğrudn etkileri ise önemsiz ulunmuştur. Aynı rştırmd, verimin en çok irim lndki şk syısı ve şktki tne syısı rsındki önemli ve olumsuz ilişki trfındn sınırlndığı elirlenmiştir (Fonsec ve Ptterson, 1968). Buğdy d tne verimi oluşumund en üyük etkiyi itkideki şklı krdeş syısının yptığını, tne ğırlığı ve şktki tne syısının dh z etkili olduğu elirtilmiştir (Sidwell vd., 1976). Buğdy d şklnm süresi ile tne verimi rsınd olumsuz ir ilişki olduğunu, tne verimine metrekrede şk syısı ve in tne ğırlığının doğrudn etkilerinin yüksek olduğunu, u nedenle seleksiyond metrekredeki şk syısının ve in tne ğırlığının n öğe olrk ele lınmsı gerektiği üzerinde durulmuştur (Bht, 1972). Tne verimine doğrudn etkisi kımındn en yüksek değeri şktki tne syısının gösterdiği ildirilmiştir (Geeyehou vd., 1982). Öte yndn ekmeklik uğdyd tne verimini rtırmk için seleksiyond metrekredeki şk syısının tek şın yeterli olcğını fkt, unu etkileyen fizyolojik ve gronomik etkileri de irlikte düşünmek gerektiği ildirilmektedirler (Demir ve Tosun, 1991).

28 10 Tne verimi, vejetsyon periyodu içerisinde iririni izleyen frklı fenolojik dönemler ile u dönemlerdeki fizyolojik ve morfolojik krkterlerin krşılıklı etkileşimleri sonucu oluşmktdır. Bu fktörlerin verimi nsıl etkilediğinin ilinmesi gerekmektedir (Öztürk ve Akten, 1999) Tnedeki protein ornı çevresel fktörlerden önemli ornd etkilenmektedir (Atlı, 1999). Bununl irlikte hem sulnilen hem de kurk lnlrd ekmeğin klite kriterleri üzerinde en elirleyici fktör çeşittir (Grusgruer vd., 2000). Verimde zlm olmksızın ıslh yoluyl tnenin protein ornının rttırılileceği ildirilmiştir (Miezn vd., 1977). Bin tne ğırlığı ve hektolitre değeri uğdyd kullnıln önemli fiziksel klite ölçütlerindendir. Hektolitre ğırlığı un snyicilerinin sık kullndıklrı ve ürünün zı özellikleri hkkınd önemli ipuçlrı veren ir özelliktir. Hektolitre ölçümü ile üründeki cılız tne ve yncı mddeler hkkınd önemli ilgilere ulşılmkt ve hektolitre ğırlığı tnenin dolgun ve sğlıklı olmsı ile doğru orntılı olrk rtmktdır (Nevzt, 2009). Bin tne ğırlığı thıllrd tne verimini etkileyen önemli özelliklerden iridir (Tosun ve Yurtmn,1973; Gençtn ve Sğlm, 1987; Korkut vd., 1993). Bin tne ğırlığı çeşide göre değişmekle irlikte çevresel fktörlerden de etkilenmektedir (Peterson vd., 1992). Hektolitre ğırlığı uğdyın un rndımnını etkileyen önemli ir kriterdir ve çeşit, çevre şrtlrı, kültürel uygulmlr, ytm, hstlık ve zrrlı gii fktörlere ğlı olrk değişmektedir (Atlı vd.,1999; Şener vd., 1997). Ayrıc tnenin şekli, yoğunluğu, üyüklüğü ve homojenliği de hektolitre ğırlığını etkileyen önemli özelliklerdir (Özky ve Khveci, 1990). Kullnım mcını etkileyen en önemli özellikler tnenin protein ornı ve protein klitesidir (Kimer ve Sers, 1987). Bununl irlikte protein klitesi ynı oln üründe protein ornı yüksek oln ürün dh kliteli olrk kul edilmektedir (Bushuk, 1998).

29 11 Tne verimindeki vrysyonun genel olrk şkt tne syısı ile metrekredeki şk syısındn kynklndığını ve yüksek verim için irim lndki tne syısını rttırmy yönelik çlrın tne ğırlığın göre dh etkili olcğı elirtilmiştir (Öztürk ve Akten, 1999). Bitki oyu çevresel fktörlerden etkilense de, dh çok genotipe ğlı ir özelliktir. Nitekim genotipler rsınd itki oyu kımındn görülen frklılıklr ess olrk genotiplerin genetik ypılrındn ileri gelmektedir. Anck ypıln rştırmlrın irçoğund itki oyunun genotiplere ve çevre şrtlrın ğlı olrk değiştiği ildirilmektedir (Whitmn vd., 1985). Buğdy üzerinde ülkemizin frklı ölgelerinde ypıln çlışmlrd, (Kr vd., 2008) itki oy uzunluğunun cm, (Konk vd., 1999), cm, (Doğn, 2004), cm, (Ky ve Şnlı, 2009), cm, (Kendl vd., 2011) ve cm rsınd değiştiğini ildirmektedirler. Bitki oyu, thıllrd verim, verim unsurlrı ve klite özellikleri ynınd üzerinde en fzl duruln morfolojik özelliklerden irisidir (Kırtok vd.., 1987; Genç vd., 1993; Kün, 1996). Buğdyd itki oyu çeşidin genetik ypısı, ekim sıklığı, ekim zmnı, güreleme, yğış durumu ve toprk özelliklerine ğlı olrk değişmektedir (Gençtn ve Sğlm, 1987; Doğn ve Yürür, 1992; Çölkesen vd., 1993; Kün, 1996). Hektolitre ğırlığının çeşit özelliğine, çevre fktörlerine, tne özelliklerine (tnede tekdüzelik, krın oşluğu, endosperm ypısı) ğlı olrk değiştiği zı rştırıcılr trfındn ildirilmektedir. Nitekim konu ile ilgili ypıln çlışmlrd hektolitre ğırlığının çeşitlerin genetik ypılrındki değişikliklere göre değiştiği elirtilmektedir (Genç vd., 1993). Buğdy üzerinde ülkemizin frklı ölgelerinde ypıln çlışmlrd (Kendl vd., 2011) hektolitre ğırlığının, kg, (Akgün vd., 2011) kg rsınd ulunmuştur. Hektolitre ğırlığının yüksek olmsını tnelerin sıkı ypılı, protein ornın yüksek, kuk yüzeyinin z, un veriminin yüksek olmsı ile ilgilidir ve u özellik yönünden 80 kg ın üzerine çıkn ekmeklik uğdylr extr-extr olrk değerlendirilmiş ve prim ödenmiştir (Yürür,1998).

30 12 Tnenin şekli, yoğunluğu, üyüklüğü ve homojenliği çeşidin hektolitre ğırlığını elirleyen en önemli özelliklerdir (Özky ve Khveci, 1990). Hektolitre ğırlığı çeşit, çevre şrtlrı, kültürel uygulmlr, ytm, hstlık ve zrrlı gii fktörlere ğlı olrk değişmektedir (Şener vd., 1997; Atlı vd., 1999). Ekmeklik uğdy d ypıln rştırmlrd hektolitre ğırlığının kg (Yğdı, 2004) rsınd değiştiği elirtilmiştir. Buğdyd in tne ğırlığının genotiplere ve çevre şrtlrın göre önemli vrysyonlr gösterdiği elirtilmektedir (Akmn vd., 1999). Ülkemizin frklı ölgelerinde ypıln çlışmlrd lınn sonuçlrd (Kendl vd., 2011), in tne ğırlığını g, (Akgün vd., 2011), g rsınd ulmuştur. Büyük ve yoğun tnelerde endospermin tneye ornı, küçük tneli olnlr göre dh üyük olmktdır (Yğdı, 2004). Bu nedenle in tne ğırlığı uğdyd un miktrının thmin edilmesinde iyi ir ölçü olrk ele lınmktdır. Genetik ypı ve ekolojik fktörler in tne ğırlığı üzerine etkili iki önemli fktördür. Bşklnm sonrsı çevre koşullrını dh iyi değerlendiren çeşitlerin in tne ğırlığının dh yüksek olduğu ildirilmektedir (Korkut ve Üny, 1987). Thıllrd tne verimi; metrekrede şk syısı, şkt tne syısı ve tne ğırlığı trfındn elirlenir (Geeyehou vd., 1982) Anck u verim öğeleri, krşılıklı ilişkide olduklrı gii, öteki krkterlerle de dolylı ilişki içerisindedir (Grci del Morl vd., 1991). Bin tne ğırlığı thıllrd tne verimini etkileyen önemli özelliklerden iridir (Tosun ve Yurtmn, 1973; Gençtn ve Sğlm, 1987; Korkut vd., 1993). Buğdyd protein miktrının tür, çeşit, çevre koşullrı ve üretim tekniğine ğlı olrk %6-22 rsınd değiştiğini ve yurdumuzd protein miktrının topşlrd %9-13, ekmeklik uğdylrd %10-15, mkrnlık uğdylrd %11-17 rsınd değiştiği ildirilmektedir (Ünl, 2002). Protein ornı kımındn genotipler rsınd önemli frklrın olduğu irçok rştırıcı trfındn d ildirilmiştir (Gökmen ve Sencr, 1989; Budk vd., 1997; Atlı, 1999). Çeşidin dışınd yğış miktrı, yğışın ylr göre dğılımı, sıcklık, toprk özellikleri, kültürel uygulmlr ve süne-kımıl gii zrrlılr d protein ornı ve klitesini etkilemektedir (Bushuk, 1982; Atlı, 1999; Çğlyn ve Elgün, 1999).

31 13 Tne verimi kımındn ilk sırlrd yer ln genotipler protein ornı kımındn son sırlrd yer lmıştır. Tne verimi ve protein ornı rsındki u tip ir ters ilişki irçok rştırıcı trfındn d ildirilmiştir (Tugy, 1978; McClung vd., 1986; Cook ve Veseth, 1991; Cost ve Kronstd, 1994). Verim itkinin genetik potnsiyeli, çevre fktörleri ve yetiştirme tekniklerinin irlikte etkileri sonucu orty çıkmktdır. Örneğin, frklı güreleme dozlrı (Kettlewell vd.,1998), yıl içindeki yğışın dğılımı ve yetiştirme periyodundki sıcklık (Smith ve Googing, 1999) ile genotip, ekim zmnı, hstlık ve zrrlılrl mücdele gii fktörler verim ve kliteyi elirlerler. Dh önce u konud ypıln çlışmlrd uğdy d verim ve klitenin kullnıln çeşide, ölgenin ekolojik ypısın ve uygulnn kültürel işlemlere göre değiştiğini göstermektedir (Kırtok vd.,1988; Öztürk ve Akky, 1996; Ağdğ vd., 1997; Dokuyucu vd., 1997; Anıl, 2000; Aydın vd., 2005; Mut vd., 2005). Buğdyın klitesi toprk, iklim ve tne özellikleri trfındn elirlenmektedir. Klite, ir ürünün elli stndrtlr içinde olmsındn çok değişik kullnım mçlrın uygunluğunun ifdesidir. Buğdyd klitenin meydn gelmesinde irinci derecede rol oynyn fktör protein miktrı ve klitesidir (Sde, 1997). Buğdy protein ornının, çeşide ve dh çok çevre koşullrın ğlı olrk % 6-22 rsınd değiştiğini ildirilmiştir (Ünl, 2002). Öte yndn protein ornı uğdyın kullnım lnını elirleyen en önemli özelliktir (Willims vd., 1986; Kn ve Sde, 2002). Erken şklnn genotiplerde şklnm-olgunlşm süresi dh uzun olduğundn (Simne vd., 1993), tnede dh fzl similnt irikmekte ve verim rtmktdır (Shrm, 1994). Aynı zmnd erkencilik şklnm-olgunlşm döneminde yüksek sıcklr, kurklık ve kuru rüzgrlrın verimde ciddi zlmlr neden olduğu ölgelerde önemli vntjlr sğlmktdır (Kltt, 1973). Bşklnm süresinin genotip ynınd çevre şrtlrının d etkisi ltınd olduğu ildirilmektedir (Geeyehou, 1982).

32 Çinko Güre Uygulmlrı ile İlgili Ypıln Çlışmlr Genellikle Türkiye gii thıl ğırlıklı eslenmenin yygın olduğu ülkelerde çinko noksnlığın sık sık rstlnılmktdır. Besinlerdeki fitin sidi / çinko ornı cnlılrd çinkonun iyolojik yryışlılığını etkilemekte olup, insn ve hyvn eslenmesinde kullnıln thıl gruu itkilerde tnenin fitin sidince zengin olduğu ilinmektedir (Erdl vd., 1997). Bu orn güreleme ile ilişkili olup, çinko gürelemesi ile thıllrın hem çinko içerikleri hem de çinkonun iyolojik yryışlılığı rttırılilir (Brohi vd.,2000). Ort Andolu d geniş lnlrd üretilen uğdyd, şt iz elementler olmk üzere çeşitli esin mddelerinin eksikliği ile krşılşılmktdır. Bu esin mddelerinin eksikliği ise verim ve klite düşüklüklerine neden olmktdır. Üreticiler, dh ucuz ml oln, su ile verildiği için cil yğış ihtiyç duymyn, yncı ot ilcı ile krıştırılrk kullndığınd ilcın itkilerde neden olduğu durgunluğu koly tltmsını sğlyn ve tne iriliğini olumlu etkileyen yprk gürelerine yönelmektedir (Kıncı ve Kıncı, 2004). Bitkiler için gereken esin elementlerinden irini y d irkçını ulundurn u güreler, sıvı hlde yprklr püskürtülerek uygulnmktdır (Aktş, 1996). Ort Andolu d thıllr üzerinde ypıln çeşitli çlışmlrd çinko sülftın en iyi sonuçlrı veren ve en ekonomik ürünler içinde olduğu ildirilmiştir (Torun vd., 1999; Gültekin vd., 1999). Çinko uygulmsının verim üzerine etkisi ütün çeşit ve htlrd olumlu olmuştur. Bu durum, özellikle tne veriminde yşnn rtışt göze çrpmktdır (Ülker vd., 1999). Diğer çeşitlerde de elli ornlrd verim rtışlrı kydedilmiştir. Artn itki Zn içeriğinin doğrudn verim üzerine etkisi ynınd, uğdy kökenli gıdlrın Zn içeriğinin de rtmış olmsı, insnlrın Zn ile eslenmesini de olumlu etkileyecektir (Erdl vd., 1997; Tn vd., 1997). Yprk gürelerinin uğdyın çeşitli özelliklerine etkileri, irçok rştırıcı trfındn incelenmiştir. Ypıln çlışmlrın ir kısmı, yprk güresi uygulmsı ile thıllrd verim ve verim komponentlerinde vey kuru mdde miktrınd rtışlr sğlndığını göstermektedir (Ceyln vd., 1998; Tn vd., 1997; Gültekin vd., 1998; Özek ve Özgümüş, 1998; Özcn ve Brohi, 2000).

33 15 Bzı yprk güresi uygulmlrı ise trl itkilerinde olumsuz sonuçlr vermiştir. Buğdyd tne verimini zlttığı, sp verimini etkilemediği, ir kısmı klite özelliklerinde herhngi ir değişmeye neden olmdığı, zılrını ise olumsuz etkilediği ildirilmiştir (Alp, 2010). Frklı loksyonlrd ve dozlrd yprktn uygulm şeklinde ypıln çinko gürelemesi denemesinde, ekmeklik uğdyd çinko dozlrının tne verimi üzerine etkisinin isttistiki yönden önemli olmdığı; ununl irlikte 10 kg/d hesıyl ZnSO 4 formundki çinko güresinin yprktn uygulnmsı ile tüm loksyonlrd tne veriminin elirli ir rtış gösterdiği elirlenmiştir (Sde vd., 1996). Çinko uygulmsı ile en fzl rtış irim lnd şk syısı ve itki oyund görülmüş olup, şkt tne syısı ve ğırlığı d kontrol uygulmsın göre rtmıştır. Buğdyd çinko uygulmsı ile şkt tne syısı ve şkt tne ğırlığı önemli düzeyde rtmmış, in tne ğırlığı ise değişmemiştir (Syed vd., 1988). Değişik çinko uygulmlrının uğdyın tne verimi ve in tne ğırlığın etkilerini elirleyeilmek mcıyl Ankr koşullrınd yürütülen çlışmd; tüm çinko uygulmlrının tne verimi ve in tne ğırlığını rttırdığı sptnmıştır (Tn vd., 1997). Ypıln ir çlışmd, çinko noksnlığının görüldüğü toprklrd ekim öncesi uğdy tohumlrın uygulnn % 10, 25 ve 40 ornlrındki ZnSO 4 7H 2 O çözeltisinin kontrole göre tne verimini ilk yıl sırsıyl % 48, % 69 ve % 52, ikinci yıl ise % 7, % 17 ve % 21 ornınd rttırdığı vurgulnmıştır (Tn vd., 1997) yıllrınd Hindistn d yürütülen trl denemelerinde, 3 ekmeklik uğdy çeşidinde toprğ ve yprğ uygulnn frklı çinko ile zot dozlrının etkileri rştırılmış ve çeşitlerin uygulmlr frklı tepki gösterdiği, zot ve toprğ uygulnn çinko dozlrının rtmsıyl en yüksek kuru mdde, smn ve tohum veriminin elde edildiği görülmüştür (Srinivs vd., 1997). Bngldeş te lüvyl toprklrd yılınd Knch ekmeklik uğdy çeşidi ile ypıln çlışmd; 20 kg kükürt/h, 4 kg çinko/h ve 2 kg or /h uygulmlrı tek tek ve mümkün oln tüm kominsyonlrl denenmiştir. Tüm u uygulmlr sonucund verim ve verim komponentlerinde rtışlr gözlenmiş, en yüksek tne

34 16 verimi sırsıyl kükürt, or ve çinko uygulmsındn elde edilmiş ve unlrın üçünün irlikte uygulndığı yöntem izlenilmiştir (Islm vd., 1999). Mısır d kumlu, kireçli ve 0.24 ppm çinko içeren trllrd yıllrınd 3 ekmeklik ve 1 mkrnlık uğdy çeşidi kullnılrk, tohum, toprğ ve yprğ çinko uygulmlrı gerçekleştirilmiştir. Verim ve tnenin çinko içeriğine etkilerinin rştırıldığı çlışm sonuçlrın göre, çinko uygulmlrı ile verim rtmış ve ekmeklik uğdy çeşitleri dh iyi performns göstermişlerdir. Tnede en yüksek çinko içeriği ise tohum ve toprğ çinko uygulmlrındn elde edilmiştir (Atti ve Ghll, 1998). Hindistn ın yğışlı ölgelerinde ypıln ir çlışmd d NPK ve hır güresiyle irlikte uygulnn çinkonun çeltik ve ekmeklik uğdyd verim ve krlılığı rttırdığı ildirilmiştir (Singh ve Verm, 1999). Ort Andolu ölgesinde 37 ekmeklik ve 3 mkrnlık uğdy çeşidi ile ser ve trl koşullrınd yptıln çinko denemesinde; trl ve ser koşullrındn enzer sonuçlr ulşılmıştır, her iki yıld d çinko uygulmsı ile verimler % 30 rtmış ve çeşitler rsınd çinko uygulmsı ile % 8-78 rsınd vrysyon gösteren tne verimi rtışlrı elirlenmiştir (Klycı vd., 1999). Hindistn d hfif lkli (ph 8.2) toprklrd ypıln şk ir rştırmd; fosfor ve çinko uygulmlrının sürekli ekim sistemlerinde çeltik ve ekmeklik uğdyd tne verimlerini rtırdığı ildirilmiştir (Sugreev vd., 1998). Kony ovsınd Gerek 79 uğdy çeşidine N ve P ilve olrk erken ilkhrd yprktn çinko güresi uygulnmıştır. Bu rştırmd ylnızc zot ve fosfor uygulnn prsellere göre N (zot) ve P (fosfor) irlikte çinko uygulmlrının tne verimini % 19 ornınd rttırdığı elirlenmiştir (Byrklı vd., 1995). Ypıln çeşitli çlışmlrd; Türkiye de çinko noksnlığının yygın olduğu elirlenmiştir. Ort Andolu ölgesinden lınn toprk ve itki örnekleri Zn yönünden incelenmiş; toprk örneklerinin yklşık olrk % 90 ının, itki (uğdy) örneklerinin ise % 80 inin çinko konsntrsyonu yönünden kritik (toprk için 0,5 mg/kg; yprk için mg kg -1 ) değerlerden dh düşük seviyelerde ulunduğu nlşılmıştır (Sims ve Johnson, 1991; Dng vd., 1993; Çkmk vd., 1996; Ekiz vd., 1998).

35 17 3.MATERYAL VE YÖNTEM 3.1. Arştırm Yeri ve Yılı Arştırm uğdy yetiştirme döneminde Aydın, Adnn Menderes Üniversitesi Zirt Fkültesi Trl Bitkileri Bölümü Arştırm ve Uygulm Çiftliği deneme lnlrınd, Trl Bitkileri Bölümü lorturınd ve Adnn Menderes Üniversitesi Trımsl Biyoteknoloji ve Gıd Güvenliği Uygulm ve Arştırm Merkezinde yürütülmüştür Arştırm Yerinin İklim Özellikleri Aydın iline it rştırmnın ypıldığı yıllrı rsınd uğdy yetişme dönemine it, ortlm sıcklık ve toplm yğış ile uzun yıllr it değerler Çizelge 3.1. de sunulmuştur. Çizelge uğdy yetişme dönemine it ortlm sıcklık ( C), toplm yğış (mm) ve uzun yıllr it veriler (Adnn Menderes Üniversitesi Klim İstsyonu) AYLAR Ortlm Sıcklık ( C) Toplm Yğış (mm) Ksım Arlık Ock Şut Mrt Nisn Myıs Arştırm Yerinin Toprk Özellikleri Deneme lnındn lınn toprk örneği Adnn Menderes Üniversitesi Zirt Fkültesi Toprk ve Bitki Besleme Bölümü Lorturınd nlizi ypılmıştır. Toprk tekstürü Bouyoucos hidrometre metodu ile elirlenmiştir (Bouyoucos, 1962). Toprk ph sı Richrds (1954) trfındn elirtildiği şekilde ph metre ile

36 18 ölçümü ypılmıştır. Orgnik mdde miktrı; yş ykılrk orgnik kron değeri ulunmuş ve u değer Vn Benmelen fktörü ile çrpılmıştır (Blck, 1965). Fosfor miktrı kolorimetrik olrk hesplnmıştır (Olsen vd., 1954). Potsyum miktrı d Richrds (1954) trfındn elirtildiği şekilde flme fotometre metodu ile nlizi ypılmıştır. Bu yöntemlere dynılrk ypıln nliz sonuçlrı Çizelge 3.2 de verilmiştir. Çizelge 3.2. Deneme trlsının toprk nliz sonuçlrı Toprk Tekstürü (%) ph Orgnik Mdde (%) P (ppm) K (ppm) Kum Kil Mil Kumlu Tın Alkli Düşük Yüksek Düşük Çizelge 3.2. deki toprk nlizi sonuçlrı incelendiğinde deneme lnı toprklrının kumlu-tınlı ünyeye ship, reksiyonu lkli krkterli ve orgnik mdde miktrı kımındn düşük olduğu söyleneilir. Toprğın içerdiği mkro esin elementlerinin miktrın kıldığınd ise P miktrının yüksek, K miktrının düşük olduğu söyleneilir. Mikro esin elementlerinden C, Mg, N, Fe, Mn, Cu, B ve Zn miktrın it nliz sonuçlrı Çizelge 3.3. de verilmiştir. Çizelge 3.3. Deneme trlsının toprk nliz sonucu mikro esin elementleri C (ppm) Mg (ppm) N (ppm) Fe (ppm) Mn (ppm) Cu (ppm) B (ppm) Zn (ppm) Çizelge 3.3. deki toprk nliz sonuçlrınd, toprğın içerdiği mikro esin elementlerinin miktrın kıldığınd C miktrının yüksek, Mg miktrının çok yüksek, N miktrının norml, Fe miktrının yüksek, Zn, Mn, Cu miktrlrının yeterli ve B düzeyinin ise noksn olduğu ifde edileilinir.

37 Mteryl Denemede Kullnıln Buğdy Çeşitleri ve Özellikleri Mteryl olrk 6 frklı ekmeklik uğdy çeşidi kullnılmıştır. (Sgittrio, Kşifey-95, Bsriey-95, Cumhuriyet-75, Osmniye, Anpo). Çeşitlerin özellikleri şğıd kısc tnımlnmıştır Sgittrio İtly orijinli ekmeklik ir çeşit olup, 2001 yılınd Tsco Trım trfındn tescil edilmiştir. Bşk ypısı kılçıklı, şk rengi eyzdır. Hrmn olm kiliyeti iyidir. Dne rengi kırmızı, dne ypısı "Yrı Sert" olmsın rğmen yüksek klitesi seei ile TMO lım remi sınıflndırmsınd A gruu "Andolu Kırmızı-Sert" ekmeklik uğdy sınıfınd yer lmıştır. "Alterntif" gelişme titlı, Ort-Erkenci ir çeşittir. Soğuklr dynıklı oln Sgittrio, shil ölgelerinde zmn zmn meydn gelen don olylrındn etkilenmemektedir. Spı sğlmdır, ytmz sulnn lnlrd performnsı yüksektir. Sgittrio nun krdeşlenmesi yüksektir. Dekr tılck tohumluk miktrı mizer ile ekimlerde kg/d önerilmektedir. Fzl tohum kullnıldığınd krdeş şklrı küçük klır, verim düşer. Akdeniz, Ege, Mrmr, Güney Trky, Krdeniz shil ve Geçit Bölgeleri (Amsy, Tokt), Güney Doğu Andolu Bölgesinin sulnn lnlrınd kolylıkl yetiştirileilir Kşifey-95 Ege Trımsl Arştırm Enstitüsü (ETAE) trfındn 1995 yılınd tescil edilmiştir. Spı cm oyund, sğlm ypılı ve yeşil renklidir. Dik şklı, eyz kılçıklıdır. Dış kvuz rengi srı ve tüysüz olup tne dökmez. Beyz renk ve yrı sert tneli olup, in tne ğırlığı grmdır. Hektolitre kg/hl olup protein ornı %10,4 12,7 dir. Kışlık ve yzlık ir çeşit olup, ort erkenci ir çeşit dir. Soğuğ ve kurklığ dynıklıdır. Krdeşleşmesi çok iyidir, güreye reksiyonu iyidir. Ekenciliği ort olup ytmy dynıklıdır. En iyi sonuç sonhrd 550 kg/dk ile erken çıkış sğlndığınd mksimum 900 kg/dk lınır. İlkhr son donlrındn zrr görmez. Snrı ps, kr ve khverengi ps iyi derecede dynıklıdır. Sürme ve rstığ iyi hssstır.

38 20 Bşt Ege ölgesi, Güneydoğu ve yzlık uğdy ekilen tüm yöreler için tsviye edilen ir çeşittir Bsriey-95 Ege Trımsl Arştırm Enstitüsü (ETAE) trfındn 1995 yılınd tescil edilmiştir. Bitkinin spı ort oylu (yklşık 85 cm), yprklr çık yeşil renkli, tüysüz ve yprk şekli drdır. Bşklr dik duruşlu ve sık ypıddır. Kılçıklı olup kılçık rengi eyzdır. Tneler eyz, yn-sert, ort uzunlukt, in tne ğırlığı grmdır. Sulu lnlr için geliştirilmiş ir çeşittir. Kurğ ve soğuğ hssstır. Ytmy dynıklı, su ve güreye reksiyonu çok iyidir. Verim potnsiyeli yüksektir. Srı ve kr pslr dynıklı, khverengi ps ise hssstır. Yetiştiriciliği çısındn Ege Bölgesi ve shil kuşğı tvsiye edilen şlıc ölgelerdir Cumhuriyet-75 Türkiye Buğdy Arştırm ve Eğitim Projesinin Shil Kuşğınd görev ln kuruluşlrının irlikte çlışmlrı ile geliştirilmiştir ve 1976 yılınd tescil edilmiştir. Melezlemeleri Meksik'd ypılmış ve ht olrk yurdumuz gelmiştir. Sp sğlm ve ort uzunlukt, yeşil-tüysüz ve ort geniş yprklıdır. Kılçıklı, çıplk eyz kvuzludur. Yumuşk ypıd, eyz renkli, eliptik uzun, ort geniş ir tneye shiptir. Bin tne ğırlığı g rsınd olup oldukç iri tnelidir. Hektolitre ğırlığı yklşık 75 kg/hl dır. Tnede protein ornı % rsınd değişmekle irlikte tne unsu ir ypıddır. Yzlık gelişme titlıdır. Kış dynmsı shil ölgeler için iyi, kurğ dynmsı ort, erkenci ve yüksek verimli ir çeşittir. Güreye krşı reksiyonu iyidir. Tne dökmez ve hrmn olm kiliyeti iyidir. Kr ve khverengi ps dynıklı, srı ps hsss, Septori'y ort derecede dynıklı, rstık ve sürmeye krşı ise hssstır. Shil kuşğınd, kır ve tn shlrd ekimi tvsiye edilmektedir Osmniye Beyz kılçıklı, itki oyun ship ytmy dynıklı ir ekmeklik uğdy çeşididir. Tne verimi 600 ile 850 kg/d rsınd değişmektedir. Gelişme titı

39 21 yzlıktır. Kurğ soğuğ dynıklılığı ortdır. Protein ornı %10-14, in tne ğırlığı g rsınd değişim göstermektedir. Hektolitre ğırlığı kg dır. Srı ps ve Septori y dynıklı, khverengi ps ort dynıklıdır. 15 Ksım 15 Arlık trihleri rsınd kg/d tohum hesıyl ekim ypılmlıdır Anpo Bitki oyu cm dir. Spı sğlm ve ytmy dynıklıdır. Bşklrı kılçıklıdır. Tneleri kırmızı, yrı sert ypılıdır. Bin dne ğırlığı değeri g rsınd değişmektedir. Soğuğ ve kurklığ dynıklıdır. Ege ölgesi ve shil kuşğı lnlr için tvsiye edilmektedir. Yüksek verimlidir ve ekmeklik klitesi iyidir Denemede Kullnıln Çinko Güresi ve Özellikleri Mteryl olrk %25 lik sud çözünür çinko (Zn) güresi (ZnSO 4 içerikli) kullnılmıştır. Zn güresi 3 frklı uygulm zmnınd 2000 ppm olrk yprktn uygulnmıştır. Sud tmmen çözüneilir yüksek ornd çinkoy shiptir. Thıllrd itkilerin odur klmsını önler, itki oyunu ve sp klınlığını rtırır. Yprktki srrmlrın, erken dökülmenin ve küçülmenin önüne geçer. Meyve ğçlrınd sürgün syısı ve meyve tutumunu rtırır, meyvede şekil ozukluklrını önler, ürünün pzr değerini yükseltir. Çyır ve merlrd otlrın srrmsını önler, hızlı üyümesini ve ol ot oluşumunu teşvik eder. Verimi önemli ölçüde rtırır Kontrol (K) Denemede yprktn frklı gelişme dönemlerinde uygulnn çinko yprk güreleme uygulmlrının etkilerinin krşılştırılmsı mcıyl çinko uygulnmmış prsellerdir Birinci uygulm zmnı (U.Z.1) %25 lik Zn güresi trihinde uğdy gelişim döneminin sp klkm dönemin şınd (Zdoks 31-39) 2000 ppm olrk yprktn uygulnmıştır.

40 İkinci uygulm zmnı (U.Z.2) %25 lik Zn güresi trihinde uğdy gelişim döneminin şklnm dönemin şınd (Zdoks 51-59) 2000 ppm olrk yprktn uygulnmıştır Üçüncü uygulm zmnı (U.Z.3) %25 lik Zn güresi trihinde uğdy gelişim döneminin tne dolum dönemin şınd (Zdoks 61-69) 2000 ppm olrk yprktn uygulnmıştır Yöntem Ekim ve Bkım Deneme Aydın Adnn Menderes Üniversitesi Zirt Fkültesi Trl Bitkileri Bölümü Arştırm ve Uygulm Çiftliği Deneme Alnınd yıllrınd tesdüf loklrı deneme desenine uygun ve üç tekerrürlü olrk kurulmuştur. Buğdy ekimi, mizerle trihinde gerçekleşmiştir. Bitkilerin çıkış zmnı olrk elirlenmiştir. Sp klkm trihinden itiren, şklnm trihinden itiren, çiçeklenme trihinden itiren, olgunlşm ise trihine kdr gerçekleşmiştir. Denemedeki uğdylr trihinde hst edilmiştir. Prseller 7 m uzunluğund ve 6 sırdn oluşmktdır. Sırlr rsı mesfe 20 cm olup her ir deneme prseli 8.4 m 2 olrk kurulmuştur. Her ir prsele ekim; m 2 'ye 500 tohum düşecek şekilde deneme mizeri ile ypılmıştır Gözlem ve Ölçümler Ypıln gözlemler verim özellikleri ve klite özellikleri olmk üzere iki şlık ltınd incelenmiştir Verim özellikleri Tne Verimi (kg/d): Kenr tesirleri tıldıktn sonr hst edilen 4 m² lik lndn elde edilen verim dekr çevrilmiştir.

41 23 Bin Tne Ağırlığı (g): Hst edilen 4 m² lik lndn elde edilen tnelerden yrı yrı 4 kez 100 det örnek lınmış ve trtılmıştır. Elde edilen sonuç 2.5 ile çrpılrk değer ulunmuştur. Bitki Boyu (cm): Deneme prsellerini temsilen seçilen 10 det itki toprğın üst yüzeyinden şğın üst noktsının ucun kdr ölçülerek elde edilen değerlerin ortlmsı lınmıştır. Metrekre'de Bşk Syısı (det/m²): Her prselde 1 m² lik lndki şklr syılmış ve toplm değer ulunmuştur. Bşkt Tne Syısı (det/şk) : Deneme prsellerini temsilen seçilen 10 det şk tnelenerek elde edilen tneler syılmış ve ortlmsı lınmıştır. Bşkt Tne Verimi (şk/g): Deneme prsellerini temsilen seçilen 10 det şk tnelenerek elde edilen tneler hsss terzi ile trtılrk ortlmsı lınmıştır Klite özellikleri Tnede Protein Ornı (%) : Hst edilen prselden elde edilen tnelerde NIRS (Ner Infrred Reflectnce Spectroscopy) yöntemine göre protein ornlrı sptnmıştır. Ölçümler Adnn Menderes Üniversitesi Trımsl Biyoteknoloji ve Gıd Güvenliği Arştırm ve Uygulm Merkezi lorturlrınd gerçekleştirilmiştir. Tnede Nişst Ornı (%) : Prselden elde edilen tnelerde NIRS (Ner Infrred Reflectnce Spectroscopy) yöntemine göre nişst ornlrı sptnmıştır. Ölçümler Adnn Menderes Üniversitesi Trımsl Biyoteknoloji ve Gıd Güvenliği Arştırm ve Uygulm Merkezi lorturlrınd ypılmıştır. Tnede Lif Ornı (%): Prselden elde edilen tnelerde NIRS (Ner Infrred Reflectnce Spectroscopy) yöntemine göre lif ornlrı sptnmıştır. Ölçümler Adnn Menderes Üniversitesi Trımsl Biyoteknoloji ve Gıd Güvenliği Arştırm ve Uygulm Merkezi lorturlrınd ypılmıştır.

42 Verilerin Değerlendirilmesi İncelenen özelliklere ilişkin verilerin vryns nlizleri Tesdüf Bloklrı deneme desenine uygun olrk TARİST pket progrmınd değerlendirilmiş (Açıkgöz vd., 1994), isttistiksel çıdn önemli oln frklılıklrı gruplyilmek mcı ile LSD testi uygulnmıştır.

43 25 4. BULGULAR VE TARTIŞMA 4.1. Bşkt Tne Verimi Bşkt tne verimine ilişkin vryns nliz sonuçlrı Çizelge 4.1. de verilmiştir. Çizelge 4.1. Bşkt tne verimine ilişkin vryns nliz sonuçlrı Vrysyon Kynğı Serestlik Derecesi Kreler Ortlmsı Tekerrür 2 0,073 Fktör-A (U.Z.) 3 0,087 Fktör-B (Çeşit) 5 0,128 A*B 15 0,128* HATA 46 0,067 Genel 71 0,085 * 0,05 düzeyinde önemli Denemede uygulm zmnı fktörü ve çeşit fktörü önemsiz, uygulm zmnı*çeşit interksiyonu isttiksel olrk 0,05 seviyesinde önemli ulunmuştur. Uygulm zmnı*çeşit interksiyonun önemli çıkmış olmsı, çeşitlerin frklı zmnlrd uygulnn çinko gürelemesine gösterdikleri tepkinin enzer olmdığını, u çıdn çeşitlere göre uygulm zmnının elirlenmesi gerektiğini orty koymktdır. Tne verimindeki vrysyonun genel olrk şkt tne syısı ile metrekredeki şk syısındn kynklndığını ve yüksek verim için irim lndki tne syısını rttırmy yönelik çlrın tne ğırlığın göre dh etkili olcğını elirtmiştir (Öztürk ve Akten, 1999). Tne verimi, vejetsyon periyodu içerisinde iririni izleyen frklı fenolojik dönemler ile u dönemlerdeki fizyolojik ve morfolojik krkterlerin krşılıklı etkileşimleri sonucu oluşmktdır. Bu fktörlerin verimi nsıl etkilediğinin ilinmesi gerekliliği vrdır (Öztürk ve Akten, 1999). Özellikle verimi meydn getiren verim öğeleri rsındki reket ve kompenssyon özelliklerin iyi incelenmesi gerekmektedir. Çinko uygulm zmnlrın ve çeşitlere ilişkin ortlm şkt tne verimi değerleri Çizelge 4.2. de verilmiştir.

44 26 Çizelge 4.2. Frklı çinko uygulm zmnlrının uğdy çeşitlerinde şkt tne verimine ilişkin ortlm değerler Sgittrio Kşifey Bsriey Cumhuriyet Osmniye Anpo Ort K U.Z U.Z U.Z Ort EKÖF A*B: 0.43 Bşkt tne verimleri incelendiğinde 1.75 g ile en yüksek şkt tne verimi irinci uygulm zmnı ile Osmniye çeşidinde ölçülmüştür. En düşük şk verimi ise 1.05 g ile Kşifey-95 çeşidinden Kontrol uygulmsındn elde edilmiştir. Genel olrk frklı çinko uygulm zmnlrı kontrol uygulmlrın göre dh yüksek şkt tne verimlerine neden olmuştur. İsttistik nliz sonuçlrın göre uygulm zmnlrı rsınd sdece Osmniye çeşidinde önemli ir frk gözlenmiştir. Anck Osmniye çeşidinde ikinci uygulm zmnı ve üçüncü uygulm zmnı uygulmlrınd elde edilen şkt tne verimleri Kontrol uygulmsın göre önemli düzeyde dh düşük şkt tne verimleri vermiştir. Genel olrk Sgittrio, Kşifey-95 ve Bsriey-95 çeşitlerinde gerçekleştirilen çinko uygulmlrı Kontrol uygulmlrın göre dh yüksek şkt tne verimi meydn getirmiştir. Ürün verimini doğrudn etkileyen şkt tne verimi özelliği genel olrk değerlendirildiğinde frklı zmnlrd uygulnn çinkonun şk verimi üzerine etkisinin elirgin olmdığı sonucun vrılmıştır.