STANBUL EHREMÂNET STANBUL EHREMÂNET (BELED YES )N N KURULU U 1917 YILI BÜTÇES 1917 YILI BÜTÇES

Transkript

1

2 T.C. MAL YE T.C. BAKANLI I Strateji MAL YE Geli tirme BAKANLI I Ba kanl Strateji Say : Geli tirme 2008/386 Ba kanl Say : 2008/386 STANBUL EHREMÂNET STANBUL EHREMÂNET (BELED YES )N N KURULU U (BELED YES )N N KURULU U VE VE 1917 YILI BÜTÇES 1917 YILI BÜTÇES Doç. Dr. Erdo an ÖNER Doç. Dr. Erdo an ÖNER Ankara, 2008 Ankara, 2008

3 T.C. MAL YE BAKANLI I Strateji Geli tirme Ba kanl Yay n No:2008/ sgbyayin@sgb.gov.tr Her hakk Maliye Bakanl Strateji Geli tirme Ba kanl na aittir. Kaynak gösterilerek al nt yap labilir. ISBN: Adet Ankara, 2008 Tasar m: vme Tel: Bask : Ümit Ofset Matbaac l k Tel: ii

4 ÖNSÖZ Günümüz olaylar ve müesseselerini daha iyi anlayabilmek için geçmi i iyi bilmek gerekir. Halen ülkemizde hizmet veren belli ba l kamu idare ve kurumlar n n bir ço u, bat l kurumlar n yerle meye ba lad Tanzimat ve Me rutiyet dönemlerinde kurulmu tur. Mahalli idareler de bunlar aras ndad r. Günümüz mali olaylar n ve müesseselerini daha iyi kavrayabilmek ve nüfuz edebilmek amac yla geçmi dönemlerle ilgili olarak son y llarda Maliye Bakanl nca epeyice yay n yap lm t r. Bununla birlikte bu alanda daha uzunca bir süre çal ma yap lmas na ihtiyaç vard r. deal olan ve ahsen benim de arzulad m husus, Türk Hukuk Tarihi ve ktisat Tarihi gibi; kamu gelirleri, kamu harcamalar, kamu borçlar, kamu mallar, kamu bütçesi ve kamu idaresini de içine alan kapsaml bir Türk Maliye Tarihinin yaz lmas d r. Bunu gerçekle tirmenin güçlü ü ortada olmakla birlikte imkans z de ildir. Önümüzdeki y llarda bunun da gerçekle ece ini ümit etmekteyim. Mali olay ve müesseselerin ayd nlat lmas nda bütçelerin büyük önemi vard r. Bütçeler ait olduklar dönemle ilgili olarak devlet ve di er idarelerin te kilat, kadrolar, faaliyetleri, gelir türleri, harcama kalemleri, finansman araçlar ve varl klar hakk nda önemli bilgiler verir. Osmanl dönemi devlet bütçeleri ve gerçekle meleri ile ilgili olarak bugüne kadar ba ta Maliye Bakanl yay nlar olmak üzere bir hayli belge ve bilgi yay mlanm t r. Ancak kamu maliyesinin önemli bir parças olan mahalli idareler maliyesi ve bütçeleri ile ilgili ara t rma ve belgeler ise yok denecek kadar azd r. Bu bak mdan stanbul belediyesinin 1917 y l bütçesi ile bu yönde bir ad m at lm olaca ve günümüzde önemi giderek artan mahalli idarelerle ilgili bu tür çal malar n devam edece i umulmaktad r. III

5 Kitapla ilgili çal ma s ras nda, stanbul ehremânetinde uzun y llar görev yapm olan Osman Nuri ERG Nin 1922 y l nda yazm oldu u ve 1995 y l nda stanbul Büyük ehir Belediyesince bast r lm olan 8 ciltlik eserden geni ölçüde yararlan lm t r. Maliye Bakanl nca bu alanda yay mlanan ço u kitapda oldu u gibi,1917 y l ehremâneti Bütçesinin yeni harflere çevrilmesi de, Personel Genel Müdürlü ünün de erli mütercimi Fehmi TÜMER taraf ndan yerine getirilmi tir. Maliye Bakanl nca Osmanl dönemi ile ilgili olarak yap lan çok say da yay na emek vermi olan Fehmi TÜMERe bir defa daha te ekkür ediyorum. Ayr ca, her zaman oldu u gibi bu çal mada da uygun ortam sa layan ba ta Maliye Bakan Say n Kemal UNAKITANa, Maliye Bakanl Müste ar Say n Hasan Basri AKTANa, Strateji Geli tirme Ba kan Say n Doç. Dr. Ahmet KES Ke, Personel Genel Müdürü Say n H. Ümit AKSOYa ve Maliye Yüksek E itim Merkezi Ba kan Say n Hasan AH Ne te ekkürlerimi sunuyorum. Di er yandan yaz m çal malar n yapan Veri Haz rlama Kontrol letmeni enay AV AR ve Programc Safiye ATAKO LUna da katk lar için te ekkür ederim. Çal man n kamu görevlilerine ve mali tarih ile ilgilenen ara t rmac lara yararl olmas n diliyorum. Doç. Dr. Erdo an ÖNER IV

6 Ç NDEK LER ÖNSÖZ...III G R... 1 B R NC BÖLÜM OSMANLI DEVLET NDE MAHALL DARELER... 3 B R NC KISIM OSMANLI DEVLET NDE MAHALL DARELER N KURULMASI Genel Olarak Mahalli dareler Osmanl Devletinde Mahalli darelerin Kurulmas l Özel darelerinin Kurulmas Köylere li kin Hükümler Belediye darelerinin Kurulmas... 7 K NC KISIM STANBUL EHREMÂNET N N KURULMASI ehremânetinin Kurulmas ndan Önce stanbulda Belediye Hizmetleri stanbul ehremânetinin Kurulmas Me rutiyet Döneminde stanbul ehremâneti le lgili Düzenlemeler ÜÇÜNCÜ KISIM STANBUL EHREMANET N N GEL R VE G DERLER Dönemi Dönemi Dönemi V

7 DÖRDÜNCÜ KISIM TA RA BELED YELER Ta ra ( stanbul D ndaki) Belediye darelerinin Kurulmas Ta ra Belediyelerinin Gelir ve Giderleri K NC BÖLÜM STANBUL EHREMÂNET 1333 SENES BÜTÇES ( STANBUL BELED YES 1917 YILI BÜTÇES ) Yeni Harfler le Metni Eski Harfli Orijinal Metin ÜÇÜNCÜ BÖLÜM STANBUL EHREMÂNET 1917 YILI BÜTÇES N N DE ERLEND R LMES Bütçenin Tabi Oldu u Esaslar Bütçe Haz rlama Esaslar Bütçe Uygulama Esaslar Bütçe Büyüklükleri Genel Büyüklükler Vergi Gelirleri ve Vergid Gelirler Personel, Di er Cari, Yat r m ve Transfer Ödenekleri Personel Ünvan ve Adetleri le PersonelinTabi Oldu u Esaslar Cari ve Yat r m Ödenek Kalemleri Genel De erlendirme KAYNAKÇA VI

8 Doç. Dr. Erdoğan ÖNER 1 G R Bat l anlamda mahalli idareler ülkemizde Tanzimat Ferman n n ilan ndan sonra kurulmaya ba lam t r. lk kurulan mahalli idare birimi de 1855 y l nda ehremâneti ad yla olu turulan stanbul belediyesidir. Osmanl mparatorlu unun 469 y l ba kentli ini yapm olan stanbulun idaresi, ehrin özellikleri ve önemi nedeniyle daima di er vilayetlerden farkl ve genel idari esaslar n d nda olmu tur. Mülki idare ve belediye idaresindeki bu farkl l k, mali idarede de mevcut olmu ve Cumhuriyet döneminde de k smen sürmü tür. stanbulda belediye te kilat 1855 y l nda kurulmu olmakla birlikte, di er vilayetler gibi stanbulda da bir vilayet ve defterdarl k te kilat kurulmas ancak II. Me rutiyetten sonra 1909 y l nda gerçekle mi tir. Yani, 1909 y l na kadar stanbulun mülki hizmetleri ile belediye hizmetleri do rudan merkezi hükümete ba l birimler ile ehremâneti taraf ndan birlikte yürütülmü tür. Bu durum vergi ve di er baz kamu gelirlerinin tahsili, emlâk tahriri, fera ve intikal i leri gibi mali konular için de geçerli olmu tur. stanbul ehri ve yak n çevresindeki mali konularla ilgili i lemler zaman zaman ehremâneti zaman zaman da do rudan Maliye Nezaretine ba l birimlerce yerine getirilmi tir. Bu nedenle stanbul ehremânetinin te kilat, görevleri, yapt hizmetler, gelir ve giderlerinin bilinmesi, merkezi idare ile olan ili kilerinin ö renilmesi bak m ndan da ehremânetinin bütçesi önemli bilgiler ihtiva etmektedir. Kitap üç bölümden olu maktad r. Birinci bölümde ilk olarak Osmanl devletinde bat l anlamda mahalli idarelerin kurulu u hakk nda k sa bir bilgi 1

9 2 İstanbul Şehremâneti (Belediyesi) nin Kuruluşu ve 1917 Yılı Bütçesi verilmi, daha sonra stanbul ehremânetinin 1855 y l nda kurulu undan 1922 y l na kadar geçirdi i geli meler, dönemler itibariyle aç klanmaya çal lm t r.bu arada ehremânetinin te kilat, görevleri, bütçeleri, gelir ve giderleri hakk nda da aç klamalar yap lm t r. Bu aç klamalar takiben, belediyeler hakk nda toplu bir fikir edinilmesi amac yla, stanbul d ndaki belediyelerin kurulu u ve gelir ve giderleri ile ilgili bilgilere de k saca yer verilmi tir Kitab n ikinci bölümünde 1333 (1917) y l ehremâneti bütçesinin yeni harflere çevrilmi metni ile orijinal metni ayr ayr yer alm t r. Üçüncü bölümde ise ehremânetinin 1917 y l bütçesinin haz rlanmas ve uygulanmas na ili kin esaslar ile bütçenin genel büyüklükleri, ba l ca gelir ve ödenek kalemleri de erlendirilerek sözkonusu y l bütçesi hakk nda genel bir fikir verilmeye çal lm t r. 2

10 Doç. Dr. Erdoğan ÖNER 3 B R NC BÖLÜM OSMANLI DEVLET NDE MAHALL DARELER B R NC KISIM OSMANLI DEVLET NDE MAHALL DARELER N KURULMASI 1. Genel Olarak Mahalli dareler: Siyasi rejimi ne olursa olsun, günümüzde, üniter sistemdeki bütün devletlerin idari yap s, u iki birimden olu maktad r: Bu idareler merkezi idare ve mahalli idarelerdir. Federal devletlerde merkezi idare deyimi yerini federal idare deyimine b rakmakta ve federal idare ile mahalli idareler aras na bir de üye devletler girmektedir. Üye (federe) devletler ABDde state (eyalet), Almanyada land, sviçrede kanton gibi de i ik adlarla an lmaktad r. Toplumlar n genel nitelikteki ortak ihtiyaçlar n n kar lanmas, devletin görevidir. Mahalli nitelikteki ortak ihtiyaçlar n kar lanmas n n da merkezi idareye verilmesinin sak ncalar nedeniyle, bütün ülkelerde bu hizmetlerin yönetimi, 19. yüzy ldan itibaren merkezi idarenin gözetimi alt nda köy, kasaba ve ehirler ile vilayetlerin halk na veya onlar n seçece i temsilcilerden kurulan mahalli meclislere b rak lm t r. Bunlar, komün ve vilayet meclisleridir. Mahalli meclisler ile icra organlar ve memurlardan meydana gelen bu mahalli kurulu lar, merkezi idarenin hiyerar isinden ayr bir hiyerar i olu turur. Bunlara genel bir ifade ile mahalli idareler denilir. 3

11 4 İstanbul Şehremâneti (Belediyesi) nin Kuruluşu ve 1917 Yılı Bütçesi Mahalli idareler, merkezi idareden ayr tüzel ki ili e ve ayr bir malvarl na sahiptir. Devlet bütçesinden ayr bütçeleri ve ayr gelir kaynaklar vard r. Kendi çevreleri içinde ikamet eden ki iler taraf ndan seçilmi olan mahalli meclisler, o çevrenin alan içinde hüküm ifade eden icrai kararlar almak ve bunlar organlar vas tas yla uygulamak yetkisine sahiptir. Mahalli idareler her eyden önce özerktir. Karar ve yürütme organlar seçimle i ba na gelir. dari özerkliklerinin simgesi olan tüzel ki ilikleri, mali özerkliklerinin simgesi olan kendilerine ait bütçeleri vard r. Mahalli idarelerin ayr tüzel ki ilikle idari ve mali alanlarda sahip olduklar karar ve hareket serbestli ine mahalli idare özerkli i denilir. Mahalli idareler, kurulu amaçlar na ters dü meyecek bir biçimde ve kanunlarda öngörülen s n rlar içinde merkezi idarenin denetimine tabi tutulur. Bu denetime de idari vesayet türü denetim denilir. Mahalli idareler ba lang çta sosyal ve tarihsel bir olgu olarak komün (idari bak mdan te kilatlanm ehir, kasaba ve köyler) biçiminde ortaya ç km t r. Komünler, belirli bir toprak parças üzerinde toplu ve kom uca ya ayan insanlar n kom uluktan do an maddi ve manevi ihtiyaçlar n kar lamak ve kendi kendilerini idare etmek üzere meydana getirmi olduklar hukuki kurulu lard r. Ülkemizde de komünler belediye ve köy adlar ile an lmaktad r. Yerinden yönetim görü leri pek çok ülkede komünlerin üstünde daha geni alanlar kapsayan ba ka mahalli idare kurulu lar n n kurulmas na da yol açm t r. Bu kurulu lar n yetki ve görev çevreleri komünlerden daha geni olup üzerinde ehir, kasaba ve köyler bulunan alanlar içine al r. Fransada department, Belçika, Hollanda, Almanya ve talyada province, ngiltere ve ABDde county, Türkiyede il özel idaresi denilen ve görev ve yetkileri devletten devlete farkl l k gösteren bu idari kurulu lar bölge idareleri genel terimi ile an l r. 4

12 Doç. Dr. Erdoğan ÖNER 5 Türkiyede mahalli idareler, bölge ve komün idareleri olmak üzere iki kademelidir. Merkezi idarenin en büyük birimi olan iller (vilayetler) ayn zamanda ilin mahalli menfaatlerini temsil ve idare eden tüzel ki ili e sahip birer mahalli idare kurulu udur. ldeki bu tüzel ki ili e, l Özel daresi denilir. l özel idaresi bir bölge idaresidir. Buna göre ilde kamu hizmetlerini yerine getiren iki birim vard r. Bunlardan birincisi merkezi idarenin ta ra birimlerinin içinde bulundu u il genel idaresi, ikincisi de bir mahalli idare birimi olan il özel idaresidir. Her iki birimin ba nda da vali bulunur. kinci kademe mahalli idare kurulu u, belediye ve köylerdir. Bunlar tüzel ki ili e sahip komün idareleridir. Türkiyede komünler, bat Avrupa ülkeleri komünlerine verilmi olan bütün görevleri yüklenmi olmad klar gibi yetki ve ihtiyaç bak mlar ndan belediye ve köy ad alt nda ikiye ayr lm ve her birinin görev ve yetkileri ayr kanunlarla tayin edilmi tir. l özel idareleri ile belediye ve köy idareleri biri di erinden tamamen ba ms z olup aralar nda ne hiyerar i ba, ne de baz devletlerde oldu u gibi üst kademedeki mahalli idarelerin alt kademedekiler üzerinde bir denetim yetkisi vard r. Ancak mahalli idareler, belirli bir mahalli hizmeti mü tereken yerine getirmek üzere aralar nda birlikler kurabilir Osmanl Devletinde Mahalli darelerin Kurulmas Bat l anlamda mahalli idareler olan il özel idareleri ile belediyeler Osmanl devletinde de Tanzimattan sonra kurulmaya ba lanm ve oldukça yava bir geli me izlemi tir y l nda iltizam usulü kald r larak muhass l denilen ki ilerin Maliye Nezareti taraf ndan tüm vergi ve resimleri ba kentteki Devlet Hazinesi ad na mahallinde mükelleflerden do rudan tahsili ile görevlendirilmesi ve görevlendirildikleri eyaletlerde müslim ve gayrimüslim halk n da kat l m yla Muhass ll k Meclislerinin kurulmas, 1864 Vilayât 1 MUTLUER, M.Kâmil- ÖNER, Erdo an- KES K, Ahmet: Kamu Maliyesi stanbul Bilgi Üniversitesi Yay n, 2007, s

13 6 İstanbul Şehremâneti (Belediyesi) nin Kuruluşu ve 1917 Yılı Bütçesi Nizamnamesinden önce ülkemizde kurulan mahalli idare kurullar n n s n rl anlamda ilk örne i olmu tur l Özel darelerinin Kurulmas : Ülkemizde il özel idareleri ilk olarak 1864 y l nda Vilayât (Vilayetler) Nizamnamesi ile kurulmu, ancak tüzel ki ili e sahip özerk bir yerinden yönetim birimi olarak kabul edilmesi, 1913 tarihli dare-i Umumiye-i Vilayât Kanun- Muvakkat ile mümkün olmu tur tarihli Vilayât Nizamnamesi ile Osmanl devletinde merkezi idarenin ta ra te kilat merkeziyet esas na dayanan vilayet sistemine göre yeniden kurulurken, bir yandan da mahalli i lerde oy ve görü beyan etmekle yetkili vilayet hususi idarelerine (il özel idarelerine) dair hükümler de konulmu tur. Ancak vilayetlere tüzel ki ilik tan nmad gibi vilayetlerde müslim ve gayrimüslim halk n temsilcilerinden olu turulan Umumi Meclislere icrai kararlar almak yetkisi de verilmemi tir. Bu nedenle bu idareler, özerk bir adem-i merkeziyet idaresinin tüm özelliklerine henüz sahip de ildi. Ülkemizde il özel idarelerinin özerk bir adem-i merkeziyet idaresi haline getirilmeleri 1293 /1876 anayasas ile kabul edilmi, tüzel ki ili e sahip özerk bir kamu idaresi olarak kurulup düzenlenmeleri ise yakla k 40 y l sonra 1329/1913 tarihli dare-i Umumiye-i Vilayât Kanun- Muvakkat ile gerçekle mi tir. l özel idareleri halen 2005/5302 say l l Özel daresi Kanununa göre faaliyetlerini yürütmektedir Köylere li kin Hükümler Kamu hukuku alan nda köylere ili kin hükümler, ilk defa 1281/1864 tarihli Vilayât Nizamnamesinde yer alm t r. Nizamnamede her karyede (köyde) bir belediye meclisi bulunaca, kasaba ve ehirlerde en az elli hanenin bir 2 ÖNER, Erdo an : Osmanl mparatorlu u ve Cumhuriyet Döneminde Mali dare Maliye Bakanl APK Yay n No. 2005/369,s

14 Doç. Dr. Erdoğan ÖNER 7 mahalle itibar edilece i ve her mahallenin bir köy hükmünde say laca belirtilmi tir. Her köyde, dinleri ayr olan her s n f ahali için iki er muhtar ile birer ihtiyar meclisi bulunur. Her karyenin her bir s n f ahalisi y lda bir defa karyede toplanarak s n flar muhtarlar ile ihtiyar meclisi üyelerini seçer. Köy muhtar ve ihtiyar heyetlerinin esas görevleri devlete ait vergilerin köyde oturanlar aras nda da t m ve toplanmas gibi merkezi idareye ait i lerdir. Ancak köylerin tüzel ki ili i yoktur. Alt y l sonra yürürlü e konulan 1286/1871 tarihli dare- Umumiye-i Vilayât Nizamnamesinde köylere yine tüzel ki ilik tan nmam, nahiyeyi de bir idare kademesi haline koyarak kazalar n nahiyelere ve nahiyelerin köylere bölündü ünü aç klam t r. Her iki nizamname ile köyün bir komün idaresi haline getirilmesi dü ünülmü ise de köylerde bir belediye idaresi fiilen ortaya ç kmam t r. 3 Türk toplumunun en küçük insan toplulu u olan köyler Osmanl mparatorlu unun kuruldu u tarihten ve hatta daha önceden beri mevcut olagelmi ler ise de bir kamu idaresi olarak kurulmalar ve tüzel ki ilik kazanmalar, ancak Cumhuriyet döneminde 1924 tarihli anayasan n ve onu tamamlayan 442 say l Köy Kanununun kabul ve uygulamas ile mümkün olmu tur Belediye darelerinin Kurulmas Komün idaresinin gerçek örne i belediyelerdir. Türkiyede ilk belediye te kilat 1855 y l nda K r m Sava sonlar nda ehremâneti ad yla stanbulda kurulmu tur. Ancak hukuki niteliklere sahip gerçek anlamda belediyelerin ortaya ç kabilmesi 1930 y l nda mümkün olabilmi tir. 3 ÜLKMEN, smail Hakk : a.g.e.,s

15 8 İstanbul Şehremâneti (Belediyesi) nin Kuruluşu ve 1917 Yılı Bütçesi K r m sava na kadar Osmanl devletinde belediye te kilat mevcut de ildi. Devletin kurulu undan 19. yüzy la kadar ehir hizmetleri k smen devlet te kilat k smen de vak f kurumu vas tas yla görülmekteydi. Bu nedenle tüm belediye i leri ile me gul olacak ba ms z ve yetkili bir makam ihdas olunmam, Osmanl devleti Avrupa ile ciddi surette temas edinceye kadar buna lüzum dahi görülmemi tir. Di er slam ülkelerinde oldu u gibi Osmanl devletinde de belediye ile ilgili görevler mülki, adli ve zab ta görevleri ile beraber kad lar taraf ndan yerine getirilmi tir. 4 Tanzimattan önce kad lar günümüzde belediye zab tas n n görev konusuna giren esnaf n denetlenmesi, belediye emir ve yasaklar n n uygulanmas ve narh i lerini maiyetlerinde bulunan muhtesip veya ihtisap a as denilen bir icra ve infaz memuru ile beraber çar ve pazarlar kontrol alt nda bulundurarak yerine getirirlerdi. Kad lar n ayn zamanda mahkeme ba kan olmas ve temyizi olmamas nedeniyle verdi i hükümler kesin nitelikteydi. Bu da kararlar n süratle infaz edilebilmesini sa lamakta idi. Di er ehir hizmetlerinden su, mezarl k, hastane, helâlar, sosyal yard m i leri gibi hizmetler, gerek padi ahlar n ve vezirlerin gerekse di er zengin ki ilerin in a ve tesis ettirerek halk n yararlanmas na vakfettikleri çe me ve sebiller, genel su tesisleri, mezarl klar, kütüphaneler, bar nma yurtlar, fakir ve yoksullara yemek da tan imâretler ve hamamlar gibi vak flar ile kar lanm t r. Bununla beraber Osmanl ehir ve kasabalar 19. yüzy l ba lar nda bat ehir ve kasabalar na göre çok bak ms z ve geri durumda bulunmaktayd. Osmanl devletinde ilk belediye te kilat 1857 y l nda stanbulda (Galata semtinde) kurulmu, çe itli de i ikliklerden sonra ancak kinci Me rutiyet döneminde istikrarl bir hale gelerek stanbulun her taraf na yay labilmi tir. stanbuldan ba ka ehirlerde belediye te kilat n n ilk esaslar 1864 tarihli 4 ERG N, Osman Nuri: Mecelle-i Umur- Belediyye Cilt 3, stanbul Büyük ehir Belediyesi Yay n No.21, 1995,s

16 Doç. Dr. Erdoğan ÖNER 9 Vilayât Nizamnamesi ile konulmu ise de buralarda belediye te kilat esasl olarak ancak Birinci Me rutiyet döneminde kabul edilen 1877 tarihli Vilayât Belediye Kanunu ile kurulmaya ba lam t r. 5 5 ÜLKMEN, smail Hakk : a.g.e.,s

17 10 İstanbul Şehremâneti (Belediyesi) nin Kuruluşu ve 1917 Yılı Bütçesi K NC KISIM STANBUL EHREMÂNET N N KURULMASI 1. ehremânetinin Kurulmas ndan Önce stanbulda Belediye Hizmetleri stanbulun fethinden Tanzimata kadar belediye hizmetlerinin görülmesi için stanbul, Dersaadet ve Bilâd- Selâse (Üsküdar, Galata, Eyüp) olarak dört kazaya ve bu dört kaza da k rk mahkemeye ( ubeye) ayr lm t. Bunlar n içinde en üst yetki sahibi olan ki i stanbul Efendisi (kad s ) do rudan sadrazama ba l yd. stanbul Efendisi ehrin valisi, hakimi ve belediye ba kan konumundayd. Üsküdar, Galata ve Eyüp kad lar da bulunduklar mahallerin mutasarr flar veya daire müdürleri hükmünde idiler. htisab emin ve a alar da, belediye hizmetleri ile ilgili olup kad lar n maiyetinde icra memurlu u ve belediye zab ta müfetti li i görevlerini ifa ederlerdi. 6 Tanzimat öncesi bat l la ma hareketlerinin ba lad 1826 y l nda yeniçerili in kald r lmas ve Asâkir-i Mansûre-i Muhammediyye ad yla yeni bir ordu kurulmas üzerine bu ordunun giderlerini kar lamak üzere ihtisab resmi (esnaftan al nan çe itli vergi ve resimler) yeniden düzenlenmi ve ihtisab eminli i te kilat ve görevleri geni letilerek htisab Nezareti kurulmu tur. htisab Nezaretinin kurulmas yla birlikte kad lar n tüccar ve esnaf ile ilgili baz yetkileri ile ihtisap resmini toplama yetkisi bu daireye devredilmi tir. Bunun sonucunda kad lar n belediye hizmetleri ile ilgili yetkileri azalm t r. Toplanan ihtisab resmi has lat y llar aras nda önce merkezi idareye ba l 6 ERG N, Osman Nuri: Mecelle-i Umur- Belediyye, Cilt 3, s

18 Doç. Dr. Erdoğan ÖNER 11 Mukataat ve daha sonra Asâkir-i Mansûre Hazineleri, 1840 y l ndan itibaren de Maliye Hazinesi gelirleri aras na dahil edilmi tir stanbul ehremânetinin Kurulmas K r m sava ndan sonra Avrupa ile ili kiler artt ve devlet daireleri te kilat ve i lemleri bat l medeni ülkelere benzetilmeye u ra ld bir s rada münhas ran stanbulda belediye i leriyle me gul olmak üzere ayr ca bir daire kurulmas na gerek görülmü tür. 8 Bu amaçla 27 Ramazan 1271 (13 Haziran 1855) tarihli Meclis-i Âli-i Tanzimat karar yla htisap Nezareti kald r l p yerine stanbulda ehremâneti nam yla yeni bir memuriyet ile bu memuriyete ehremîni nam yla atanacak ki iye ba l bir ehir meclisi kurulmu tur. ehir meclisi, Dersaâdetin ( stanbulun) halk ve muteber esnaf aras ndan seçilen ki ilerden olu mu tur. ehrin temizlik, ayd nlatma, g da maddeleri tedariki, esnafl n düzenlenmesi ve narh gibi hizmetlerini yürütmekle görevli olan stanbul ehremâneti 9, gördü ü i e göre Maliye, Umûr- Nafia Nezaretleri ve Zaptiye Mü irli i ile uyum içerisinde çal acakt. ehremâneti, Dersaâdette ( stanbulda) tahsil olunacak vergi ve resimleri tahsil edip Maliye hazinesine teslimle görevli k l nm t r. Kald r mlar n in a ve tamiri Maliye Hazinesince üstlenilmi tir. ehremânetinin kurulmas ndan önce kald r m i leri mimarba lar n, tanzifat (temizlik) i leri zab ta memurlar n n görevleri aras nda idi. 10 ehremânetinin kurulmas n müteakip 1857 y l nda stanbul ve Bilâd- Selâsenin Bo aziçi ve Adalar ile beraber 14 belediye dairesine ayr lmas tasarlanm t r. Ancak belediye dairelerinin tamam hemen kurulmam, ÖNER, Erdo an: a.g.e., Cilt 3,s ERG N, Osman Nuri: a.g.e., Cilt 3, s y l nda kurulan ehremânetinin ba na getirilen ehremininin, stanbulun fethedildi i 1453 y l ndan 1831 y l na kadar sarayla ilgili tamirat ve malzeme teminiyle görevli olan ve mimarba l k ile birle tirilerek kald r ld 1831 y l nda görevleri Ebniye-i Hassa Müdiriyetine tevdi olunan ehreminli i ile bir ilgisi bulunmamaktad r. ERG N, Osman Nuri: s ERG N, Osman Nuri: a.g.e., Cilt 3, s

19 12 İstanbul Şehremâneti (Belediyesi) nin Kuruluşu ve 1917 Yılı Bütçesi ehremânetinin temel hizmeti bir süre sadece, gayrimüslim tebaa ile yabanc lar n yo un ya ad stanbulun en mutenâ semtlerinden Galata ve Beyo lundan olu an Alt nc Daireye hasredilmi tir. Bu suretle ilk belediye kurallar n n örnek olarak önce burada uygulanmas ve faydas görüldükten sonra di er dairelere de yayg nla t r lmas kararla t r lm t r. Bunun üzerine stanbulda Alt nc Belediye Dairesine mahsus olmak üzere 11 Cumâdel-ula 1274 (28 Aral k 1857) tarihli Alt nc Daire-i Belediye Nizamnamesi 11 yay mlanm ve Galata - Beyo lu bölgesinde görev yapacak bu belediye dairesi fiilen kurulmu tur. Kurulan dairenin görevi; o yerde bulunan mahalle sokaklar n n düzenlenmesi yani kald r m, suyolu ve la mlar n tesviyesi ve iyi durumda bulundurulmas, temizlenmesi ve ayd nlat lmas ve bunlar için gerekli harcamalar n yap lmas yla kar l nda tahsis olunacak gelirleri tarh ve tahsil etmek olarak tesbit edilmi tir. 12 Örnek daire olarak kurulan Alt nc Daire, stanbulda kurulan belediye daireleri aras nda en faal ve ba ar l olan olmu tur. Alt nc Dairedeki 10 y ll k bir uygulamadan sonra, stanbulun 14 belediye dairesine ayr lmas na ili kin 18 Cumâdel âhir 1285 (6 Ekim 1868) tarihli Dersaâdet dare-i Belediye Nizamnamesi 13 yürürlü e konularak stanbulun di er yerlerinde de belediye dairelerinin kurulmas na ba lanm t r. Ancak kurulan belediye dairelerinin bir k sm gelir yetersizli i nedeniyle ya ayamam ve sadece Beyo lu, Adalar, Tarabya, Yeniköy ve Beykoz belediye daireleri devam edebilmi tir. 3. Me rutiyet Döneminde stanbul ehremâneti le lgili Düzenlemeler 1293/1876 anayasas (md.112) ile belediye i lerinin stanbulda ve vilayetlerde seçimle kurulacak belediye meclisleri vas tas yla idare olunaca ve Maliye Bakanl : Vilayet ve Mahalli dareler Mevzuat ( ),Bümko Say :1997/1, s ERG N, Osman Nuri: a.g.e., Cilt 3, s Maliye Bakanl : a.g.e.,s.81-90; Düstur I. Tertip, Cilt 2, s

20 Doç. Dr. Erdoğan ÖNER 13 bunlar n kurulu ve görevlerinin kanunla tayin olunaca hükme ba lanm t r. Üç ay gibi çok k sa bir süre görev yapan ve Heyet-i Mebûsan ile Heyet-i Âyandan olu an ilk Meclis-i Umûmî, ç kard s n rl say da kanun aras nda 1293/1877 tarihli Dersaâdet Belediye Kanunu 14 ile Vilayât Belediye Kanununu 15 da kabul etmi tir. Dersaâdet Belediye Kanunu, daha önce yürürlükte bulunan 1285/1868 tarihli Dersaâdet dare-i Belediye Nizamnamesi ile 1274/1857 tarihli Alt nc Daire-i Belediye Nizamnamesini de yürürlükten kald rm ve böylece Alt nc Daireye tan nm olan özel yetki ve imkanlara son vermi tir. 23 Eylül 1293/5 Ekim 1877 tarihli Dersaâdet Belediye Kanunu ile stanbul, Paris ehri gibi 20 belediye dairesine ayr lm t r. stanbul belediye ba kan olan ehremîni padi ah taraf ndan tayin edilmekte ve yine padi ahça atanan bir ba kan ile alt üyeden olu an bir ehremâneti Meclisi bulunmaktad r. ehremânetinde ayr ca muhasebecilik, mektupçuluk, hendesehane, su nezareti, vezne birimleri ile lüzumu kadar müfetti ve çavu mevcuttur. ehremânetinden yar ba ms z olarak kurulan belediye daireleri ise; iki y l için halk taraf ndan seçilen ve gayrimuvazzaf 8-12 üyeli bir meclis ve seçilen üyelerden devletçe atanan bir ba kan ile muhasebe, ba katiplik, hendesehane, emlâk ve nüfus ve kontrat kalemi, veznedar birimleri ve lüzumu kadar müfetti ve çavu tan olu ur. Ancak bu kanunda öngörülen görevlerin bir k sm mparatorluk döneminin sonlar nda dahi gere i gibi ifa edilememi ve belediye daireleri ile organlar n kurulmas tam olarak gerçekle tirilememi tir. 16 Emânet, 1306/1890 y l na kadar kendisine tevdi olunan vilayetle ilgili görevleri de ifa etmi ve bu y ldan itibaren vilayete ili kin görevlerin bir k sm ile hesap ve vergi i leri Emânetten al nm t r Maliye Bakanl : a.g.e.,s : Düstur Tertip1, Cilt 4, s Maliye Bakanl : a.g.e., s : Düstur Tertip 1, Cilt 4, s ERG N, Osman Nuri: a.g.e., Cilt 3, s ERG N, Osman Nuri: a.g.e., Cilt 3, s

21 14 İstanbul Şehremâneti (Belediyesi) nin Kuruluşu ve 1917 Yılı Bütçesi 1293/1877 tarihli Kanunla getirilen bu yap, 36 y l sonra ç kar lan 17 Kanun- evvel 1328 (30 Aral k 1912) tarihli Dersaâdet Te kilat- Belediyesi Hakk ndaki Muvakkat Kanuna kadar sürmü tür tarihli kanunda de i iklik yapan bu kanunla Dersaâdet belediye daireleri kald r larak stanbul belediyesi, stanbul ehremâneti ad alt nda tek bir belediye dairesi haline getirilmi tir.bu belediye dairesi de, Adalar ve Makriköy (Bak rköy) dahil oldu u halde devletçe atanan birer müdür idaresinde 9 idari ubeye ayr lm t r. Böylece görev ve yetkilerin tamam Emânet merkezine al nm, ehremininin ba kanl nda her idari ube bölgesinden seçilen ki ilerden olu an bir Cemiyet-i Umumiyye-i Belediyye kurulmu tur. ehremâneti, devletçe atanan ehremîni ve iki muavini ile bir müfetti -i umumi ve heyet-i fenniye ve s hhiye ve hesabiyye ve tahririyye ve umûr- hukukiyye müdürlerinden olu ur. Kanunla, stanbul belediye zab tas i lerinin de devlete ba l polis te kilat taraf ndan yerine getirilmesi kabul edilmi tir. stanbul belediye te kilat bu tarihten Cumhuriyet döneminde 1580 say l Belediye Kanununun uygulanmaya ba land 1930 y l na kadar bu ekilde 1877 ve 1912 tarihli kanunlar ile idare edilmi tir. 19 stanbul ehremâneti 1921 y l nda Dahiliye Nezaretine ba lanm ve 1930 y l nda 1580 say l Belediye Kanunu ile görevlerini stanbul belediyesine devretmi tir say l kanunla stanbul belediyesi ile stanbul vilayeti mahalli idaresi (il özel idaresi) birle tirilmi ve stanbul belediye reisli ini stanbul valisinin ifa etmesi öngörülmü tür. stanbul Birle ik daresi 1955 y l na kadar devam etmi ve 1954/6349 say l kanunla stanbul vilayeti mahalli idaresi (il özel idaresi) ile stanbul belediyesi birbirinden ayr lm t r ERG N, Osman Nuri: a.g.e., Cilt 4, s ÜLKMEN, smail Hakk : a.g.e., s

22 Doç. Dr. Erdoğan ÖNER y l nda 3030 say l kanuna istinaden stanbulda Büyük ehir Belediyesi ile büyük ehir dahilindeki ilçelerde ilçelerin adlar n ta yan lçe Belediyeleri kurulmu ve belediye ubesi uygulamas na son verilmi tir. Halen 2004/5216 say l Büyük ehir Belediyesi Kanunu ile 2005/5393 say l Belediye Kanunu ve ilgili kanunlar n 5216 say l kanuna ayk r olmayan hükümlerine tabi olarak faaliyetlerini yürütmektedir. 15

23 16 İstanbul Şehremâneti (Belediyesi) nin Kuruluşu ve 1917 Yılı Bütçesi ÜÇÜNCÜ KISIM STANBUL EHREMÂNET N N GEL R VE G DERLER stanbul ehremânetinin gelir ve giderleri , ve dönemi olarak üç dönem itibariyle ele al nabilir Dönemi 1855 y l nda kurulan ehremâneti, eskiden htisab Nezaretince toplanmakta olan devlet vergi ve resimlerini toplamakla yükümlüydü. ehremânetinin kendine özgü gelir kaynaklar yoktu. ehremâneti gelirleri 1877 tarihli Dersaadet Belediye Kanununun ne rine kadar merkezi idarenin geliri addedilerek bütçesine dahil edilmekte ve bu nedenle belediyenin bütçe aç her y l hükümetçe kapat lmakta idi. Bu dönemde belediyenin tahsil etti i gelirler istihdam etti i memurlarla bir tak m aciz ve muhtaç ki ilere maa olarak verilmekte oldu undan, belediye gelirleri ehrin temizlik ve bak m ile sokaklar n in a ve tamirat na sarf olunmuyordu. Zira bu görev devletçe üstlenilmi ti. 20 Bu dönemde, 1857de stanbulda kurulan ilk belediye dairesi olan Alt nc Daire ile sonradan kurulan stanbulun di er belediye daireleri halktan biri alelade, di eri fevkalâde iki nevi vergi alabilmekte idi. Alelâde vergiler umum için konulan kandillerden dolay hane ve dükkânlardan tahsil olunan vergiler, sokaklar n idare ve bak m için belediye meclisince icra olunacak her türlü slahat ve imalat için al nacak y ll k vergiler, kontratolardan (kira sözle melerinden) al nacak resimler, her nevi mizan ve ölçü 20 ERG N, Osman Nuri: a.g.e., Cilt 3, s