KASIMPAŞA NIN EN MEŞHUR BİNASI: DİVANHANE

Transkript

1 Hazırlayan: Dr.Öğ, Albay Rasim ÜNLÜ 1 KASIMPAŞA NIN EN MEŞHUR BİNASI: DİVANHANE İstanbul un fethinden günümüze kadar, Kasımpaşa bölgesinde, toplam beş adet Divanhane binası inşa edilmiştir. Bunlardan dört adedinin 1455 ile 1864 tarihleri arasında yapılmış olduğu tespit olunmuştur. Şimdiki, yani beşinci Divanhane nin yapımına ise 1864 te başlanmış ve 1867 yılında tamamlanmıştır. Tarihteki beş Divanhane binası da, Haliç kıyılarının en canlı ve en önemli binalar olmuşlardır. Bu binalar o dönemlerde deniz kuvvetlerinin merkezi olarak kullanılmıştır. Bu gün o binaların sonuncusu olan ve şu anda Kuzey Deniz Saha Komutanlığı Karargâh binası olarak kullanılan yapı, maddi varlığı ile aktif bir şekilde ayakta durmakta ve işlevini sürdürmeye devam etmektedir. Kasımpaşa bölgesinde daha önce konuşlu bulunan diğer dört Divanhane binası hakkında tespit edilen bilgi ve görsel malzemelere de dayanarak burada bazı görsel örnekleri de verilmiştir. Elde edilen bilgi ve belgelerin ışığında Divanhane binaları ile ilgili bazı yorumlara da gidilmiştir. Divan kelimesinden türetilen Divanhane hakkında detaylı bilgi vermeye geçmeden önce, 1655 ve 1656 lı yılları arasında Türkiye de bulunan Fransız seyyah Jean Thévenot ün Voyages de M. de Thévenot en Europe, Asie et Afrique adlı eserinin Voyage du Levant adlı birinci kısmında Divan nedir? sorusuna getirdiği açıklamaya bir göz atmakta fayda vardır. Divan kelimesi sadece, daha önce bahsettiğim gibi salonların bir ucunda yer alan yarım ayak ya da bir ayak yüksekliğinde, bir halı ile örtülmüş seki değil, aynı zamanda bazı günler vezirlerin veya diğer memurların önemli işleri görüşmek için yaptıkları toplantı anlamına gelmektedir. Bu divan düzenli olarak haftanın dört günü toplanır. Sarayın ikinci avlusunda bu iş için ayrılmış bir salonda Cumartesi, Pazar, Pazartesi ve Salı günleri toplanan vezirler ve divanın diğer üyeleri sabahtan itibaren oradan ayrılmazlardı. Divan toplantısına katılanlar: vezirler, kadıleşkerler (kadıaskerler), beylerbeyleri, hükümdarın mührünü taşıyan ve resmi yazıları mühürleyen nişancı, defterdarlar burada görüşülenleri zapta geçiren kâtipler, kapıcıbaşı ve çavuşbaşı Divanhanenin girişini emniyet altına alırlardı. Burada devlet işleri görüşülür ve bütün davalar son olarak görüşülüp hükme bağlanırdı. Çünkü hangi millet ve dinden olursa olsun herkes orada dinlenirdi. En fakir olanı bizzat vezire şikâyetini bildirmek ve ona dilekçesini vermek hakkına sahiptir. Vezir şikâyeti dinler ve adalete uygun kararını verir. Eğer dava borç ile ilgili ise vezir bir çavuş göndererek borçluyu buraya getirtirdi. Borç verenin en az iki şahidi olması gerekirdi. Borçlu orada borcunu ödemek zorundadır, aksi halde hapse atılır ve ödeyinceye kadar hapiste kalır. Eğer bu dava cinayet ile ilgili ise, itham edenlerin sağlam delil ve şahitleri varsa, suçlu ölüme mahkûm edilirdi 1 Deniz Kuvvetleri Komutanlığı Dergisi Ekinde yayınladı. 1

2 Yukarıda Téhevenot un anlattığı Divan, devletin işleyişindeki en önemli organ olan Divan-ı Hümayun dur. Bu kuruluş devletin pek çok kurumuna da örnek teşkil etmiştir. Bahriye Divanhanesi de böyle bir örnek sonucunda oluşturulmuştur. Buradaki divan toplantılarında da benzer konular işlenirdi. Fakat konular ağırlıklı olarak Bahriye ye yöneliktir. Divan toplantılarında aynı zamanda adli kararlar da alınırdı. Bu konudaki çok sayıdaki karar örnekleri Başbakanlık Arşivinde mevcuttur. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğünün yazarı Mehmet Zeki Pakalın Divanhane konusunda şu bilgileri vermektedir: Eskiden divan kurulan dairelere verilen addır. Odalar arasındaki geniş ve büyük sofalara da Divanhane denilirdi. Eski Türk evlerinde yazın oturmak ve yatmak için yapılan ve sergah dahi denilen bir tarafı açık ve bahçeye bakan sofalara da bu ad verilirdi. Eskiden Bahriye Nezareti Dairesine de Divanhane denilirdi. Kasımpaşa daki bu binaların ismi de buradan gelmektedir. Divanhane adı verilen bina ya da binalar topluluğu genelde Derya Beylerinin, Kaptan Paşaların ya da Bahriye Nazırlarının görevlerini İstanbul da sürdürdükleri sırada bulundukları, icra ve karar yeriydi. Bahriyeye yönelik faaliyetlerin merkez olarak kullanıldığı bu yer, Osmanlı denizciliğinin beyin merkezi olarak da kabul edilebilir. BİRİNCİ DİVANHANE NİN OLUŞTURULMASI Fatih Sultan Mehmet, Türk Donanmasının İstanbul daki ilk temelini, Kasımpaşa daki Dereağzı ile Azapkapı arasındaki arazide attırmıştı. Bu konuya yönelik olarak Evliya Çelebi şu görüşü ileri sürmüştür: " Bu Kasımpaşa eski çağda mamur bir manastır olup kefere arasında Ayalonka adı ile meşhurmuş. Fetihten sonra Müslümanlara mezarlık olması ferman olunur. Zira Abdülmümin in halifeliği döneminde Müslime Ebu Eyyub-ül-Ensari vasıtasıyla ve sonraları Harun-ür Reşit ve Yıldırım Bayezit zamanında İstanbul un bir kısmı ve Galata nın yarısı fethedildiğinde yine bu Kasımpaşa da Tersane arkası tamamen mezarlık olup sahabe-i kiram mezar taşlarında kufi hat ile yazılmış alametler vardır der. Aslında Evliya Çelebi nin dediklerinde doğruluk payı vardır. Bilindiği üzere İstanbul u kuşatmak için daha Emeviler döneminden itibaren gelen Arap askerlerinin, bu şehirde başta savaş olmak üzere çeşitli nedenlerden dolayı ölmüş oldukları düşünülmelidir. Elbette bu ölmüş Arap savaşçılarının cenazelerinin İstanbul ve Galata surlarına yakın ve o zamanlar varoş sayılabilecek yerlerde olması da kaçınılmazdır. Evliya Çelebi nin değerlendirmesine esas olan mezarlık Kasımpaşa nın bugünkü iskele yakınlarından Şişhane yokuşu ve Tepebaşı bölgesiyle Galata Kulesi nin yakınlarına kadar uzanmaktaydı. Bu mezarlık on dokuzuncu yüzyıla kadar belirtilen arazide servi ağaçlarıyla gravürlerde yer alıyordu. Hatta ünlü Evliya Çelebi nin ailesinin mezarı da bu kabristanlıktaydı. Ne yazık ki, bu günkü İngiliz konsolosluğundan itibaren Tünel civarı ve Bankalar Caddesinin oluşmaya başlamasıyla, bu tarihi mezarlık yavaş yavaş ortadan 2

3 kalkmıştır. Cumhuriyet dönemine o mezarlıktan Şişhane yokuşundaki sadece Loğusa Hatun Türbesi intikal edebilmiştir. Kasımpaşa bölgesiyle ilgili çok önemli bilgileri yazan Evliya Çelebi nin yakınlarının mezarlarından da hiçbir iz kalmamıştır. Evliya Çelebi nin, bu mezarlığın civarı için yaptığı tespitini, ne yazık ki bazı tarihçiler, yanlış algılamışlar ve bunun sonucunda da, tersanenin ve bu bağlamda Birinci Divanhane nin kuruluş yeri için yanlış görüşlerin ve tespitlerin oluşmasına da sebep olmuşlardır. Kasımpaşa - Şişhane Bölgesindeki Şu Anda Mevcut Olmayan Mezarlık Bu sebebiyet Evliya Çelebi den kaynaklanmaz. Bilakis onun tespiti bu konuda son derece doğru ve isabetlidir. Sorun Evliya Çelebi nin yazdığı yazıyı içinde bulundukları ortama göre değerlendirenlerden kaynaklanır. Dolayısıyla Evliya Çelebi nin bu konudaki yazılarını okuyanlar, oradaki mezarlık ibaresini ne yazık ki yaşadıkları dönemde gördükleri diğer bir mezarlıkla karıştırıp, Tersaneyi hemen o mezarlığın yanına kuruvermişlerdir. Tersane elbette o mezarlığın yanına doğru yüzyıllar içersinde gelişme göstermiş ve tersanenin sonraki bölümleri bilhassa Taşkızak kısmı, hemen o mezarlığın alt yanında yer almış ve halende almaktadır. O mezarlık olarak nitelediğimiz yer ise, yine Kasımpaşa nın Kulaksız sırtlarına dayanmış olan mezarlıktır. Bu mezarlık, halen varlığını sürdürmektedir. 3

4 Kasımpaşa Kulaksız Bölgesindeki Mezarlık Evliya Çelebi nin anlattığı ve ailesinin ve çok sayıda akrabasının gömüldüğü mezarlık ise, Kasımpaşa nın Azakapı dan Şişhane yokuşuna, Tepebaşı sırtlarından Galata Kulesi yakınlarına kadar yayılan, Kasımpaşa, Tozkoparan, Beyoğlu, Pera gibi isimler verebileceğimiz mezarlıktır. Sonuçta, Evliya Çelebi durumu şöyle bağlar: Kasımpaşa da Tersane arkası tamamen mezarlık olup sahabe-i kiram mezar taşlarında kufi hat ile yazılmış alametler vardır. Bunun için Fatih tamirine himmet sarf edip birkaç göz tersane ve Kaptan Paşa Divanhanesi ve bir Cami inşa etmiştir. " Evliya Çelebi Kasımpaşa ile ilgili bilgilerini sadece kendi gözlemlerine dayanarak da yapmamış burada büyüklerinde bilgiler temin etmiştir. Nitekim o bu konuda şu örneği de vermiştir: Piyale Paşa nın vefatından sonra Haliç temizlenmeyerek yağmur sularından husule gelen selin getirdiği çerçöp ile doldu. Kayıkların girip çıkması imkânsız oldu. Herkes evini ileri yaptığından şimdi Haliç in o tarafı terk olunmuştur. Fakat babamın hikâyesine göre Kasımpaşa nın çarşısı içinde (dört ağızlı) denilen kuyulara kadar deniz gelirmiş. Padişahlar istese, denizin o tarafa akması kolay iştir. Birinci Divanhane nin yerinin tespiti hususunda, özellikle haritalardan büyük ölçüde istifade edilmiştir. Tarihi haritaların incelenmesi sonucunda Kasımpaşa Koyu nun bir kısmının doldurulmuş olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Bu durum tarihi haritalarda bariz bir şekilde görülmektedir. 4

5 Piri Reis in Kitabı Bahriyesi nde İstanbul Haritası Köprülü Kütüphanesi II / a da Kayıtlı 5

6 Piri Reis in Kitabı Bahriyesi nde İstanbul Haritası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi R.1633, 434 a Divanhane ve Tersane merkezi olarak Haliç in Kasımpaşa kısmının seçilmesi ile ilgili olarak araştırmacı Wolfgang Müller-Wienner, şu görüşleri de ileri sürer: 19.yüzyıla kadar hemen hemen tüm ziyaretçilerin büyük övgüsünü kazanan ideal demirleme yeriydi. Bu koy, iki yanında yükselen tepelerle İstanbul da sık sık fırtınaya 6

7 çeviren güney ve kuzey rüzgârlarından büyük ölçüde korunmuştu. Sadece İstanbul da pek sık görülmeyen doğu rüzgârları, güney kıyısında, yani Sirkeci ya da Eminönü nde bulunan gemiler için tehlikeli olabilirdi. Galata önlerinde demirli gemiler o zaman bile yeterince korunuyordu. Anlaşıldığına göre, Haliç in Galata ve İstanbul surlarının bulunduğu kesimlerdeki iskan yoğunluğu, o civardaki yerleri tersane için müsait kılmamıştır. Kasımpaşa nın Haliç te en önemli koya sahip olması ve yerleşime de müsait bulunması, tersanenin burada kurulmasına vesile olmuştur. Azapkapı semti civarına gelen Galata surlarının bitim noktasından itibaren, Kasımpaşa deresinin denize kavuştuğu bölge, ilk Tersanenin oluşturulduğu yer olarak belirtilebilir. Birinci (Eski) Divanhane ise, bu tersanede bulunan Kadırga gözlerinin ortalarına yakın bir yerde ve sahile daha yakın bir binadaydı. Ayrıca Kasımpaşa koyunun Haliç Tersanesi civarındaki bu bina, bugünkü Kuzey Deniz Saha Komutanlığının bulunduğu yer düşünüldüğünde, tam karşısındaydı. Evliya Çelebi yaşadığı dönemde (16. Yüzyıl ortaları), bütün Divanhanelerin camilerinin görev yaptığını ve bunların Sultan camileri arasında olduğunu söylemektedir: Eski Divanhane de ibtida binası, Ebul Feth Muhammet (Fatih) Han Cami ve mabedi muhtasar bir küçük camidir. Ve Yeni Divanhane de Süleyman Han Camii hâlâ bu iki cami huddamlarının vazifeyi mayyeneleri tarafı padişahaden verilir selatin camileridir. Bu konu da Ermeni yazar Eremya Çelebi Kömürcüyan da, şunları belirtmektedir: Kaptan Paşa nın oturduğu divanhane üç kubbelidir. Kasımpaşa semtindeki ambardan Eski Divanhane nin bulunduğu Meyit iskelesine kadar sekiz kubbe göze çarpmaktadır. Başka bir Ermeni yazar, Sarraf Hovennesyan da konuya yönelik olarak şunları yazmıştır: Kışlanın ötesinde, (XVIII sonları) Meyit iskelesine kadar uzanan buğday ambarları vardır(...) Vaktiyle çekdirilerin ve kadırgaların yapıldığı Eski Divanhane de buradadır. Bilhassa Birinci (Eski) Divanhane için Meyit iskelesi ifadesi dikkate alınır ve o dönemde yapılan bazı haritalar incelenirse, somut olarak Birinci Divanhane nin yeri bulunabilir. Osmanlı tarihinin önemli bir el yazma çalışması olan Hünername, 1584 tarihinde hazırlanmıştır. Dolayısıyla bu eser incelendiğinde, günümüzdeki Kuzey Deniz Saha Komutanlığı binasının yerinde gerçekten bir Divanhane binası görünmektedir. Hem de mescidi ve minaresiyle. Fakat unutulan bir nokta vardır. Bu Fatih in Divanhanesi midir? Ya da kaçıncı Divanhanedir? 7

8 Bize göre bu Divanhane İkinci Divanhane binasıdır. Birinci/Eski Divanhane binası ise, yine oradaki harita iyi incelenirse Kasımpaşa koyunun karşısındaki ve de tam önünde bir kayığın bağlı olduğu küçük bir binadır. Bu kayığın yanında da iki kayık daha vardır. Piri Reis in Kitabı Bahriye kopyalarında da Birinci Divanhaneyi gösteren haritalar vardır. Bunlardan yurt dışındaki bir nüshada bu durum açık olarak görülmektedir. Piri Reis in kopya edilmiş olan bu haritasında, Birinci Divanhane ile İkinci Divanhane karşılıklı olarak görülmekte ve Birinci Divanhane açık olarak ismiyle yazılmış durumdadır. Aynı şekilde, Piri Reis in Köprülü Kütüphanesindeki yazma nüshasında bulunan İstanbul haritasında da Birinci Divanhane nin yeri ismi ile yazılarak gösterilmiştir. Piri Reis in Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesindeki R.1633,s.434a olarak kayıtlı bulunan eserinin diğer bir kopya yazmasında da Birinci Divanhane nin yeri ismi ile gösterilerek açık olarak belirtildiği gibi; aynı zamanda İkinci Divanhane nin yeri de ismi ile yazılmış bir şekilde gösterilmiştir. Evliya Çelebi, Eremya Çelebi ve Sarraf Hovennesyan ın görüşleri ile Hünername, Kitabı Bahriye ve Batılıların bu konudaki harita çalışmalarına göre, Birinci Divanhane nin Kasımpaşa koyunun Galata tarafında şu anki Haliç Tersanesi sınırları içerisinde kalan bir binada bulunduğunu söyleyebiliriz. Hünername nin yapım yılı 1584, diğerleri yani Piri Reis in Kitabı Bahriyesinin kopyaları da bu yıllara yakın bir tarihte yapılmış olmalıdır. Bu haritaların yurt dışı nüshasında da Sokullu Mehmet Paşa nın Azapkapı semtindeki camisi de (1577) de görülmektedir. 8

9 Piri Reis in Kıtabı Bahriyesinin Yurt Dışındaki Bir Nüshasına Göre Renklendirilmiş İstanbul Haritasından Alınmış Olan Kasımpaşa Bölgesi Haritası (Üstte)Birinci Divanhane nin Görüntüsü (Altta Solda), İkinci Divanhane nin Görüntüsü (Altta Sağda) 9

10 Hünrname de İstanbul Haritası (Üstte) İkinci Divanhare (Altta Solda), Birinci Divanhane(Altta Sağda) 10

11 Birinci Divanhane yi bu tarihten daha önce yapılmış bir haritada da görebilmekteyiz lerde yapılan Matrakçı Nasuh un Galata haritasında Birinci Divanhane ve mescidi hemen Azakapısı ndaki surlardan sonra altı adet kadırga gözünden sonra karşımıza çıkmaktadır. Burada, Kasımpaşa koyu Galata yönü başlangıcında görünen Divanhanenin sonrasında dar bir suşeridi olarak Kâğıthane istikametine doğru çizilmiştir. Matrakçı Nasuh un Galata Haritası (Üstte), Galata Haritasındaki Divanhane ve Tersane Ayrıntısı (Altta) 11

12 O yapı gerçekten Birinci Divanhane, yani Fatih Sultan Mehmet döneminden kalan Divanhanedir. İkinci Divanhane ise bu haritada yoktur. Çünkü henüz inşa edilmemiştir. Tersanenin tekrar genişletilmesi, Sokullu Mehmet Paşa nın Kaptan Paşalığına rastladığından, İkinci Divanhane henüz ortalarda yoktur. Sokullu Mehmet Paşa, Barbaros Hayrettin Paşa nın ölümünden sonra bu göreve getirildiğinden ( ), Matrakçı Nasuh un haritası, Sokullu nun Kaptan Paşalığa gelmesinden önce çizilmiştir. İKİNCİ DİVANHANE Yavuz Sultan Selim in tersaneyi genişlettiği yıllarda, Fatih Sultan Mehmet in yaptırmış olduğu Birinci Divanhane binasının yetersiz kaldığı ve yeni bir Divanhane yaptırmak ihtiyacının gerekli olduğunu söyleyenler bulunuyorsa da; yapılan araştırmalar sonucunda varılan tespitlere göre, Birinci Divanhane o yıllarda da varlığını, komutanlığın merkezi olarak sürdürmeye devam etmiştir. Barbaros Hayrettin Paşa nın Kaptan Paşalığı döneminde tamir edilen ve genişletilen Divanhane zaman geçtikçe eskimiş, bazı kısımlarında oturmak güçleşmişti. Bu divanhane Birinci Divanhaneydi. Ancak Kanuni Sultan Süleyman ın Sadrazamlığını da yapmış bulunan Sokullu Mehmet Paşa nın Kaptanı Deryalığı dönemine doğru yeni bir komutanlık merkezi olarak İkinci Divanhane inşa edilmiştir. İkinci Divanhane nin Gravür Görüntüsü Hatta belki de bu inşa faaliyetinin sebebi, bir yangın da olabilir. Örneğin Wolfgang Müller-Wiener in verdiği bilgiler belki de bu konuyu bütünleyecek niteliktedir: 12

13 Buradan çıkarılabilecek sonuç şudur: Tersanede çıkan yangın sonucunda bazı birimlerin yeniden inşasına ihtiyaç duyulmuş olduğundan dolayı; bu bağlamda Yeni/Divanhane nin yapımı da gündeme gelmiş olmalıdır. Dikkat edilecek olursa, inşaat faaliyetlerinin Sokullu Mehmet Paşa nın Kaptanı Deryalığı zamanında tamamlanmış olduğunu söylenebilir. Yine buradan çıkacak ikinci bir sonuç ise, Kanuni Sultan Süleyman dönemindeki Osmanlı ekonomisinin çok güçlü olduğu ve o yıllarda Mimar Sinan ın da çok sayıda esere İstanbul da imza attığını ya da atacağını görebiliriz. Bu da gösteriyor ki, bu eserlerin finansman sorunu önemli ölçüde çözülmüştür. Üçüncü Ahmet zamanında Divanhane ve müştemilatı tamamen yıkılarak yeni bir daire yapılmıştır. Bir harp gemisinin denize indirilişi bu olaya sebep oldu. Şöyle ki; Üçüncü Ahmet tersaneye geldi ve gemi indiriliş törenini izledi törenden sonra Üçüncü Ahmet Divanhaneye gidip bir müddet oturdu ve binanın haraplığını gördü; yeni bir Divanhane yapılmasını emretti. İkinci Divanhane ahşap idi. Değişik tarihteki tamirler sayesinde, 1721 yılına kadar ayakta kalmıştı. Fakat artık iyice harap olmuştu. Durum açıkça görülüyordu. Yeni Divanhane olarak da anılan İkinci Divanhane binası aynı zamanda Kaptan Paşaların bahriye ile ilgili bütün değerlendirme, toplantı ve faaliyetlerini yaptıkları yer idi. Bu bina XVI. yüzyıldan itibaren pek çok denizcimizin hatıralarını taşımaktaydı. Bu tespitlere göre, XVI. yüzyılda Tersaneyi Amire de biri eski olmak üzere iki divanhane mevcuttur. Yeni Divanhane de Kaptan Paşa odası, Eski Divanhane de Tersaneyi Amire Kethüdasının odası bulunmaktaydı. Fakat tersane içerisinde Yeni yani İkinci Divanhane ve mescidinin oluşturulması, Sokullu Mehmet Paşa nın Kaptanı Deryalığı sırasına rast gelmiş olmalıdır. ÜÇÜNCÜ DİVANHANE 1718 ile 1730 yılları arasında Osmanlı tarihinde bazı reformların yürürlüğe konulduğu ve bunların yanı sıra, zevk ve sefaya yönelik faaliyetler içersine girildiği hususu da bilinen bir gerçektir. Bu zevk ve sefanın konuşlanma bölgesi olarak da, genel olarak Haliç kıyılarının Kâğıthane bölgesi gösterilir. O yıllar, sonradan tarihçiler tarafından Lale Devri olarak isimlendirilmiştir. Bundan dolayıdır ki o dönem, tarih kitaplarına bu isimle geçmiştir. Lale Devrinde eğlenceye önem veren Sultan III. Ahmet in, sürekli olarak Topkapı Sarayı bahçesi yoluyla Sirkeci bölgesinden kayıklara binerek Kâğıthane ve civarlarına geçmesi nedeniyle Kasımpaşa daki Dereağzı bölgesindeki yıpranmış olan Eski Divanhane yi görmesi de kaçınılmazdı. Bu kaçınılmaz sonuç Üçüncü Divanhane binasının da habercisi oldu. III. Ahmet in emri üzerine yıktırılma işlemine kısa zamanda geçen ilgililer, peşinden de yeni binaların temelini atmışlar ve bir sene sonra da törenle Üçüncü Divanhaneyi de açmışlardır. 13

14 Yeni daire evvelkilerden daha geniş ve daha kullanışlı idi; ancak sağlamlık yönüne o kadar önem verilmemiş özellikle bina edildiği sahil usulü dairesinde sağlamlaştırılmamıştı. Kazıklar yavaş yavaş batıyor ve üzerindeki binalar yavaş yavaş eğriliyordu. Bir asır geçmeden içerisinde ikamet tehlikeye düşmüştü. Nihayet İkinci Mahmut devrinde boşaltılması zaruri oldu. Gayr-ı Mamul Ambarı (Hammadde Ambarı) geçici olarak bahriye dairesi olarak kullanıldı. Hâlbuki bu daire Kaptan paşaların şeref ve şanlarına uygun ve harem halkının sığmasına uygun değildi. Eski ve terk edilmiş dairenin yıkılmasıyla yeni ve sağlam bir Divanhane inşası lüzumu hükümdara sürekli olarak rapor ediliyordu. Üçüncü Divanhanedeki Kaptan Paşa Dairesi, bir ve iki katlı çeşitli ve bağımsız binalardan ibaretti. En önemli kısmı, önünde ahşap iskelesi ile kazıklar üzerine kurulmuş olan deniz cephesiydi. Bu cephenin bir ucunda Kaptan paşalara ait bir köşk, diğer ucunda da padişahlar için yapılmış bir kasır bulunuyordu. İki binayı birbirine bir camekânla bir harem binası bağlamaktaydı. Büyük köşkün sağ tarafında Kâhya Bey dairesi, Tercüman dairesi, Kalem ve Başçavuş odaları bulunuyordu. Sonraları bu binanın nihayetinde hademelere ait bir hamam da yapılmıştı. Sol tarafta ise sergi odası, divan yeri, cami, hazine dairesi ve hademe odaları vardı. Kaptan paşanın dairesinin arkasında ve ayrı binalar dâhilinde sofracıbaşı, baş çuhadar, kahve odaları, dîvân efendisi dairesi ve hepsinin üstünde de gedikli ağalar bölüğü mevcuttu. Üçüncü Divanhane nin Ressam Hüsnü Tengüz Tarafından Yapılmış Olan Resmi Üçüncü Divanhane nin oluşumunda etkili olan kişi, dört kere Derya Kaptanlığı yapan Canım Hoca ve Hacı lakaplı Mehmet Paşa dır. 14

15 Mehmet Paşa, Kaptanı Deryalığı: Birinci defa: Ocak 1713; İkinci olarak:13 Aralık Şubat 1717; Üçüncü defa 25 Ekim Mayıs 1731; Dördüncü defa:7 Mayıs Kasım 1736 tarihleri arasında yapmıştır. Mehmet Paşa tarihlerden de anlaşılacağı üzere Üçüncü Divanhane yapılırken Kaptanı Derya değildir. İyi bir denizci olduğu için bu sırada Tersanede görevlidir. Üçüncü Divanhane inşa olunurken Kaptanı Derya kimdir sorusu hemen akla gelecektir. Bu dönemdeki Kaptanı Derya, Atlamalı ya da Atlamacı olarak tanınan Kaymak Mustafa Paşa dır. Üçüncü Divanhane çeşitli dönemlerde onarılmıştır. Ancak III. Selim devrinde Kaptanpaşalık görevinde bulunan Küçük Hüseyin Paşa tarafından genel bir bakım ve onarımdan geçirilmiştir. Hatta Cezayirli Hasan Paşa konağını da alınıp büyük bir binada meydana getirilmiştir. Sonuç olarak: Yüzyıl geçmeden Divanhane tekrar harap olmuş, özellikle denize çakılı kazıklar zamanla battığından bunlara dayanan binalar da yavaş yavaş eğrilmişti. Bu sebeple bina boşaltıldı Üçüncü Divanhane binası yapımından yaklaşık yüz sene sonra yıktırılmış ve II. Mahmut döneminde Dördüncü Divanhane yaptırılmıştır. DÖRDÜNCÜ DİVANHANE Dördüncü divanhane ile ilgili olarak elimizde çok sayıda görüntü vardır. İkinci Mahmut devrinde, 1234 ( ) te Kaptanı Deryalık makamına getirilen Çengelköylü Deli Abdullah Paşa döneminde Divanhane nin inşasına doğru daha ciddi adımlar atıldı ve Kirkor, Komyanoz, Nikoli ve Marki kalfalardan bir heyet oluşturularak terk edilen Daire muayene edildi ve bunların yıkılmasıyla yeni bir Divanhane inşasına karar verildi. Tersane Emini Ahmet Edip Efendi, inşaatı kendi hesabına deruhde etti; işe başlandı. Her şeyden önce, deniz tarafında İznik ten getirtilen demir külahlı, katraniı ve meşe bozmasından kaplamalı 98 i on üç, 52 si on altı, 20 si on sekiz ve 30 u yirmi arşın uzunluğunda 200 adet kazık çakılmış, Kasrı Kebir ile Kethüda Bey ve Sergi Daireleri bunlar üzerine kurulmuştu. Kasrı Kebir in altı beden biçmesinden kirişli ve Bartın koğuşu kaplı, etrafı Selimî kabartmalı, üç tarafı dahilinde yirmi beşiik ayna camlar bulunan sürme çerçeveli büyük pencerelerle aydınlanıp tavanları muşamba kaplı ve mücessem nakış işlemeli, oymacıkârî göbekli ve oyma mahalleri som tezhipli son derece süslü ve bir sanat eseri olarak meydana getirilmişti. Kethüda Bey Dairesi yine eski yerine yapılmıştı; Divanhane bunun bitişiğinde bulunuyordu. Etrafında odalar bulunan bir altıgeni muntazam şeklinde ve üst katta idi. Çatısının etrafındaki odaların tavanları yüksek ve burada çepeçevre kırklık ayna camlı pencerelerle süslüydü. İçinde gösterişli başlıklı çeşitli sütunlar, tüccar işi koltuklar, minderler ve kerevetler vardı. 15

16 Dördüncü Divanhane Binanın iki katlı kısmı 3148 ve bir katlı tarafı 2207 murabba arşın arazi kaplıyordu. Yine bu daire bitişiğinde bina edilen Camii Şerif, son cemaat yeri ile beraber 42 arşın genişliğindeydi; kargir olarak yapılmış çatısına kiremit örtülmüş ve çatının ortası tezhip edilerek buraya gayet güzel bir âlem yerleştirilmişti. Mihrabın iki tarafında şamdanlık bölmeleri, üstte olan müezzin mahfeli ve altında bir maksuresi, selimî ve oymacıkârî mermer taklidi bir minberi, müzehhep kafesli bir mahfel-i hümayunu vardı. Camii şerifin içi mermer sıvanmış ve çepeçevre ayetler ve esma-i şerife yazılmıştı. Asıl cami 22X21 ve son cemaat yeri 20X14 ebadında idi. Etrafına 92 zira uzunluğunda ve 1 zira genişliğinde kiremit örtülü sade bir saçak çevrilmişti. Bitişiğinde 5 zira genişliğinde ve 25 zira yüksekliğinde bir rıhtım yapılmıştı. Divan yeri buna hemen bitişik gibiydi. Bu mahal 26X29 zira ebadında gösterişli bir salondu. Tavanı tamamen eğricik kanatlığı ile kaplanmış ve bunun ortasına oymacıkârî yaldızlı bir göbek yapılmıştı. Etrafı kitabeliydi. Üç tarafa açılır üç kapısı vardı. 16

17 Hazine Dairesi yanında 14x11 ebadında kargir bir hamam inşa edilmişti. Nihayet binaların önünde 10X5 ebadında boyalı, güzel bir iskele denize doğru uzanıyordu. İlk keşfinde bütün masrafları 644,715 kuruşa ulaşmış ve feshedilen binanın enkazı bedeli de ayrıca 45,879 kuruş tutmuştu. O halde toplam masrafları 598,836 kuruş yani 1197 kese-i rûmîden 336 kuruş fazla olacaktı. Sonradan yapılan bazı tadilat ve düzenlemeler hesaplanarak inşaatın sonunda yapılan hesapların kapatılmasında bu miktardan biraz daha inmiştir. Böylece, 1818 yılında metruk Divanhane yıkılarak yerine ön cephesi tekrar kazıklar üzerine oturtulan yeni bir Divanhane yapıldı. Bu bina da aynı kısımları kapsıyordu. Padişaha mahsus kasrın etrafı selimî kabartmalarla süslenmiş, tavanlara muşamba kaplanarak üzerleri gösterişli nakışlarla işlenmişti. Tavan göbekleri ve oyma mahalleri son derece süslü ve bir sanat eseri olarak yapılmıştı. II. Mahmut devrinin son Divanhanesi 1834 yılında inşa edilmişti. Ampir üslubun bütün hususiyetlerini taşıyan bu binada bahriyenin daireleri bir araya toplanmış bulunuyordu. Yeni bina deniz kıyısında iki kat olmak üzere yapılmıştı. Cephelerin orta kısımları çatılı birer çıkıntı teşkil ediyor ve çatı kısımları oyma şekillerle süslenmiş bulunuyordu. Binanın her cephesinde yirmi, ayrıca giriş sahanlıklarına da açılan olmak üzere on dört kadar pencere mevcuttu. Bu son binanın inşasında Kaptanı Derya Çengeloğlu Tahir Paşa nın büyük hizmetleri görülmüştü.1250 yılı zilkadesinin üçüncü cuma günü 20 Zilkade 1250 (20 Mart 1835) İkinci Mahmud selamlık törenini Divanhane Cami nde yapmış, sonra yeni binayı gezmiş ve şerefine tertip edilen ziyafette bulunmuştu. Zaman zaman yapılan tamirlere rağmen bu bina ancak bir asır kadar dayandı da tekrar yıkılarak daha sağlam ve derli toplu bir (Kaptan Paşa kapısı) inşa edildi. Yeni divanhane kasrı kebir, kahya bey dairesi, divan yeri, sergi dairesi hazine dairesiyle bir cami ve bir hamamdan kuruludur. Kasrı kebir ve divan yeri eskilerine nispetle pek süslü ve modern yapılardı. Bu Divanhane nin açılışı münasebetiyle Pertev Paşa şu tarihi söylemişti: Pertev hitamın güzeldi Tarih-i tamın söyledi Sultanı Bahreyn eyledi -İhya bu Divanhaneyi Yeni Divanhanede daireler de yeni baştan döşenmişti. Kaptan Paşaya mahsus üst kattaki köşke zemini Mertebanî. Üsküdar çatması yastıklar, ibrişim saçaklı çuha maketler, çuha kapı perdeleri konulmuştu. II. Mahmut devrinin ampir Divanhanesi de zamanla harap olmuş ve Sultan Abdülaziz döneminde yetersiz bulunmuş ve günümüzdeki Divanhane, yani beşincisi yapılmıştır. Zamanında buraya 1864 yılında başlamak üzere Anastas Kalfa tarafından bugünkü Divanhane binası inşa edilmişti. 17

18 BEŞİNCİ DİVANHANE 3 Kasım 1839 tarihinde Tanzimat Fermanı nın ilanı ile Osmanlı İmparatorluğunda başlayan idarî, malî, mülkî ve askerî reformlar, Avrupa da geçerli olan esaslara dayanan bir yenilik getirmişti. Fakat bu reformların uygulanması her yerde aynı oranda ve aynı şekilde mümkün olamıyordu. Tamamen teknik bilgiye ve malî güce dayanan denizcilik sahasında da bazı güçlüklerle karşılaşılması kaçınılmazdı. Bu nedenle Bahriye de yeni bir teşkilat kurmak zorunluluğu kendini göstermeye başladı. Reformların planlanması ve yürütülmesi ile görevli Bahriye Meclisi 1840 yılında faaliyete geçti. Osmanlı donanmasını dönemi içersinde dünyanın sayılı donanmaları arasına sokan Sultan Abdülaziz ( ) denizcilik işlerinin yürütüldüğü Divanhane binasını da yetersiz bularak, daha büyük ve görkemli bir binanın yapılmasına karar verdi. Günümüzde Kuzey Deniz Saha Komutanlığı karargâhı olarak kullanılan binanın temeli 10 Temmuz 1864 tarihinde atıldı. Beşinci Divanhane Bina çağdaşı olduğu oryantalist akımın öğelerini taşımakta olup eklektik üslup yani karma bir üsluba sahiptir. Binanın en dikkat çeken mimarî unsurları sütun gruplamalarıdır. Birinci kattaki tek sütunlar aynı mekân içinde bir üst seviyedeki dörtlü sütun gruplarını taşımaktadır. Bina iki katlı olup, uzun kenarı Haliç kıyısına paralel yerleştirilmiş, dikdörtgen bir kütleye sahiptir. Ortasında uzun ekseni ana kütlenin uzun eksenini dik kesen, camla örtülü dikdörtgen bir iç avlu yer alır. Binanın yapımı 1868 yılında tamamlanmıştır. 18

19 Beşinci Divanhanenin son defa olarak inşasında tersanenin Kasımpaşa Kapısı şimdiki Parmakkapı mevkiine çekildi ve Divanhane bahçesi halen mevcut olan duvar ile sınırlandırıldı. Eski kapı, derenin sağ sahilinde yıkık ve terk edilmiş kaldı; sonra büsbütün yıkıldı. Daha önce Divanhane bahçesi dahilinde bulunan saha şimdi bir meydan ile geniş ve kısa bir cadde teşkil etmektedir. Haluk Şehsuvaroğlu bu konuda şu bilgileri verir: Bu Divanhane binasında dört cephenin mermer sütunlu giriş kısımları değiştirilerek yerinde bırakılıyor, ortaya üstü camlı alt ve üst tarafları büyük mermer sütunlarla süslü bir taşlık, bir şadırvan konuluyordu. Eski Divanhane Mescidi de, yeni bina içinde ve sokağa bakan cephenin ikinci katında tesis ediliyordu. Ayrıca yeni bina, deniz kıyısından çekilmiş ve dört tarafından da, toprak üstünde temellere dayandırılmıştı. Yeni Divanhane nin üst katı deniz cephesi baştanbaşa Hünkar Dairesi olarak ayrılmış, burası hamamı ve geniş salonları ile ayrıca süslü bir şekilde bezenmişti. Duvarlar, tavanlar kalemkâr Saksonya gibi yıldız telli ve Arabî yollu ve pasoları som yaldız olarak işlenmişti. Salonların bir tezyinatı da, mermerden yapılmış şömineler, kırmızı bohem avizeler ve zevkle seçilmiş möbleler teşkil ediyordu. Hünkâr merdiveni de deniz cephesinde bulunuyor ve genellikle Sultan Aziz, filika ile yahut saltanat kayığı ile rıhtıma yanaşıp buradan kendisine mahsus kapıdan girerek dairesine çıkıyordu. Binanın diğer odaları da harem işiyle süslenmiş ve iyi eşya ile döşenmişti. Alt katta deniz üstünde Kasımpaşa köşesindeki odada bahriye nazırları otururdu. Diğer odalar bahriye daire reisleri ve alakadar memurlar tarafından işgal edilmişti. Divanhane binasının inşaatını üzerine alan Anastas Kalfa, taahhütlerini tamamen yerine getirememiş ve bu yüzden mahkemeye verilmiş ve evi de rehin edilmişti. Bu binanın inşası ile beraber eski meydanın düzenlenmesine de teşebbüs olunmuş, bina civarında bulunan dükkânların ve diğer yapıların Şehremaneti marifetiyle gösterilecek yerlere kaldırılması teşebbüsüne geçilmişti yılında iskele meydanında, birçok dükkânlardan başka bir han ve değirmen de bulunuyordu. Türkiye Cumhuriyeti yurttaşı ve Ermeni kökenli araştırmacı Pars Tuğlacı, Osmanlı Mimarlığında Balyan Ailesinin Rolü, adlı kitabında, bu binanın mimarının Serkis Balyan olduğunu iddia etmektedir. Son dönem Osmanlı tarihi ve İstanbul üzerine çok önemli çalışmaları bulunan ve Topkapı Müzesi ile Deniz Müzesi Müdürlüğü de yapmış bulunan Haluk Şehsuvaroğlu ndan farklı olarak Pars Tuğlacı, bu konuda şunları yazmıştır: Ne var ki, II. Mahmud devrinin ampir Divanhanesi de zamanla harp olunca, donanmaya önem veren Sultan Abdülaziz i, bu Divanhaneyi yetersiz bularak daha büyük ve daha görkemli bir binanın yapılmasını kararlaştırmış ve Serkis Bey Balyan mimar olarak atanmıştı. Temeli 28 Haziran 1864 günü atılmış olan bina, 1868 yılında tamamlanmıştı. 19

20 Denize çakılan yaklaşık 7 bin kazık üzerine oluşturulan dolma alanda mermer bir avlu çevresinde meydana getirilen bölümlerde oluşan Divanhaneyi Amire bodrum, zemin ve birinci kattan ibaret olmak üzere inşa edilmiştir. Bina statik yönden öyle başarılı dengelenmiştir ki geçen yüzyıldan fazla bir zaman içerisinde hiçbir çekme olmamıştır Birinci katta Haliç cephesine bakan bölümde Hünkâr Dairesi oluşturulmuş, geri plandaki bölümler Kaptan Paşaların çalışma daireleri olarak düzenlenmiştir. Binanın aksiyal ve tam simetrik bir plan ve cephe düzeni vardır. Denize dik ve paralel iki eksen üzerinde birbirinin aynı plan ve cephelerden oluşan kareye yakın dikdörtgen bir yapıdır. Avludaki süslemeler dış cepheye aynen yansıtılmıştır. Dış cephe boyalı teknikte yapılmıştır... Beşinci Divanhane binasının inşaatı sürerken, Tanzimat la beraber Bahriye de girişilen reform hareketleri içinde en önemlisi, Kaptan Paşalık makamının isminin değişmesinde olmuştu. 11 Mart 1867 tarihinde, Kaptanlık makamının sadece Donanma Komutanı verilmesine, idarî ve malî yönleri ise Bahriye Nezareti nin yürütmesine karar verildi. Ve 12 Mart 1867 tarihinde Hakkı Paşa, Umûrı Bahriye (Bahriye İşleri) Nazırı unvanı ile Osmanlı Deniz Kuvvetlerinin başına getirildi. Böylece Kaptan Paşalık yerine Bahriye Nezareti kuruldu. Kaptanlık makamının maiyetinde askerî işleri yürütmek için de Kumanda Meclisi kuruldu. Ancak 8 Nisan 1867 tarihinde Kaptanlık makamı yani Donanma Komutanlığı da kaldırılarak donanma işleri Kumanda Meclisi ne havale edildi ve bu meclis direk olarak Bahriye Nazırı na bağlandı. Yeni yapılan Divanhane binası da Bahriye Nazırlığı binası olarak kullanılmaya başlandı. Haluk Şehsuvaroğlu, Beşinci Divanhaneyi şöyle anlatır: Divanhane bahçesinin iyi muhafaza edilmesi için sahil köşelerine 1886 yılında, demir parmaklıklar konulmuştu. Hünkâr Dairesindeki büyük salondaki 134 metre 15 cm. olan halı da son defa 1898 yılında Hereke fabrikasında dokunmuştu. Eski Bahriye Nezareti 31 Ocak 1893 tarihinde soba yolundan sıçrayan bir kıvılcım yüzünden de bir yangın tehlikesi geçirmiş ve derhal söndürülerek vaziyet Mabeyn e bildirilmişti. Eski Divanhane binaları, uzun ve şerefli denizcilik tarihimizin birçok hatıralarıyla doluydu. Son bina da özellikle iki önemli tarihî olaya şahit olunmuştur de toplanan İstanbul Konferansı, müzakerelerini bu binada yapmış, Cumhuriyet devrinde İngilizlerle aramızdaki Musul Meselesi ni halletmek için yapılan toplantı da bu binada olmuştu. Her iki konferans da Hünkâr Dairesi nin Kasımpaşa iskelesi tarafındaki köşe salonunda düzenlenmişti. Ayrıca bu Divanhanede, II. Abdülhamid zamanında birçok yabancı devlet amirallerine ziyafetler çekilmişti. Padişahı ziyarete gelen İngiliz ve Fransız Akdeniz donanmalarının kumandanları ve diğer yabancı amiraller, Divanhane yi de ziyaret ederler ve burada ağırlanırlardı. Meşrutiyet in ilanına kadar Daireyi Hümayun kapalı kalmıştı. Meşrutiyet in ilanından sonra burası açılmış bahriye nazırları, konferansların toplandığını söylediğimiz Hünkâr Dairesi nde üst kat köşe salonda çalışmaya başlamışlardı. 20

21 Divanhanelerin yaklaşık dört yüz yıllık süreçte beş kez yapılmasının ana nedenleri arasında şunlar vardır: Yapılan binaların belirli bir zamandan sonra doğal olarak yıpranmalarıdır. İlk yapılan Divanhane nin gelişen tersanenin konumuna cevap vermemesi, onun yıkılmadan ikincisinin yapılmasına neden olmuştur. Divanhanelerin yapıldığı arazinin yer itibariyle Kasımpaşa Deresi nin etkisi altında kalması da bir diğer olumsuz etken olmuştur. Bilhassa Kuzey Deniz Saha Komutanlığı binası civarında denize kavuşan asıl ismi Kozluca deresi olan Kasımpaşa (Büyükpiyale, Baruthane-İplikçi-Dolapdere) deresinin taşkınlıkları, bu bölgedeki binaların konumunu sürekli olumsuz kılıyordu. 21