ISSN: (Online) (Print) Volume 7 Issue 1, A Tribute to Prof. Dr. İbrahim GÜLER, p , March 2015

Transkript

1 ISSN: (Online) (Print),, p , 1844 (1260 H.) Tarihli Çorum Sancağı Müslüman Nüfus Defterine Göre Çorum Şehrinin Demografik Yapısı Muslim Demographic Structure of Çorum According to 1844 Dated Census Registry of Çorum Kamil ÖZDEMİR Doktora Öğrencisi Yrd. Doç. Dr. Salih AKYEL Gazi Üniversitesi - Ankara Öz: Osmanlı Arşivi Çorum Şehrinin Müslim Nüfus Defteri incelenerek hazırlanan bu çalışma Çorum şehrinin 1844 tarihli Müslüman nüfus yapısını inceleyerek, erkek nüfusu i geçen şehirde takribi olarak in üzerinde Müslümanın yaşadığını ve 20 yaş ve altı nüfusun toplam Müslüman nüfusun %45 ine tekabül ettiğini tespit etmektedir. Keywords: Ottoman Empire, Çorum, Anatolia, Census Abstract: Relying on the Muslim Census Registry of Çorum from the Ottoman archives, this study examines the Muslim democratic structure of Çorum in 1844 and presents that with over 5,000 males in the population, the total Muslim population of the city was over 10,000 and approximately 45 % of this population was under the age of 20. Anahtar Kelimeler: Osmanlı Devleti, Çorum Nüfus Defteri, Anadolu, Nüfus Sayımı Giriş Bütün devletler, iktisadî ve beşerî güç varlıklarını tespit etmek için bilinen en eski çağlardan itibaren tahrirler yapmışlardır. 1 Sözlükte yazma, kaydetme, deftere geçirme anlamına gelmekte olan tahrir sanayi öncesi tarım toplumlarına ait bir uygulama olarak karşımıza çıkmaktadır. Osmanlı maliye sisteminde kullanıldığı anlamı ile tahrir vergileri ve bu vergileri verenlerin isimlerini tespit etmek amacı ile değişik dönemlerde ve farklı şehirlerde gerçekleştirilen sayımları ve bu sayımların kaydedildiği defterleri ifade etmektedir. Osmanlı Devleti de ilk tahririn ne zaman yapıldığı kesin olarak bilinmese de eldeki verilere göre 14. yüzyıldan itibaren fethedilen veya ilhak edilen bölgelerin bütün iktisadî ve beşerî güç unsurlarını tespit etmek, bu yolla asker ve vergi almak amacıyla kayıtlar tutulduğu bilinmektedir. 2 Muhtevası ve amacı itibariyle mufassal, evkaf ve icmal defterleri, tahrir yıllarına göre defter-i köhne, defter-i atik ve defter-i cedid olarak tasnif edilen klâsik tahrir defterleri, tahriri yapılan sancağın hane itibariyle nüfuslarını, nüfusun mahalle, köy ve cemaatlere dağılımını, şehir ve köylerin bütün gelirlerini, vakıfların hudutlarını, gelirlerini ve 1 Süleyman Demirci-Kartal Kazım, 1833/34 (H. 1249) Tarihli Kayseri Sancağı, Karahisar-i Develi (Yeşilhisar) ve Talas Kazası Müslim Nüfus Defteri İncelemesi, History Studies, Volume 6, Issue 4, 2014, s Mehmet Öz, Tahrir, TDVİA, C. 39, İstanbul, 2010, s ; Mehmet Öz, "Tahrir Defterlerinin Osmanlı Tarihi Araştırmalarında Kullanılması Hakkında Bazı Düşünceler", Vakıflar Dergisi, S. XXII, Ankara, 1991, 430; Mehmet Öz, "Tahrir Defterlerindeki Sayısal Veriler", Osmanlılarda Bilgi ve İstatistik, ed. H. İnalcık- Ş. Pamuk, DİE Yayını, Ankara, 2000, s.1.

2 1844 (1260 H.) Tarihli Çorum Sancağı Müslüman Nüfus Defterine Göre Çorum Şehrinin Demografik Yapısı amaçlarını bütün teferruatıyla ihtiva ederdi. Mufassal, icmal ve evkaf defterlerindeki bilgilerin bazen birbirlerini tamamladıkları da bilinmektedir. 3 Osmanlı Devleti'nde ilki fetihten hemen sonra olmak üzere çeşitli dönemlerde ve sebeplerle olmak üzere tahrir yapılırdı. Bazı kaynaklarda otuz yılda bir yapıldığı söylenmesine karşın aslında tahrirlerin yapılması ile ilgili net rakamlar vermek zordur. Bazen yeni fethedilen yerde yapılan tahrir aynı bölgede birkaç yıl sonra tekrarlandığı gibi padişah değişimlerinden sonra da yapıldığı bilinmektedir. Dolayısı ile tahrirler bazen on yıllık ara ile yapıldığı gibi bazen de yirmi beş-otuz beş yıllık aralarla yapılırdı. Buradan tahrirlerin sancağın durumuna göre merkezi hükümetin gerek gördüğü zamanlarda yapıldığını söylemek daha doğru olacaktır. 4 Osmanlıda tahrir, tımar sistemi ile doğrudan bağlantılı olarak sistemin güzel işleyebilmesi adına salyanesiz eyalet ve sancaklarda uygulanmıştır. Tımar rejiminin sağlıklı yönetimi sağlıklı bir ekonomiyi ve askeri teşkilatlanmayı da beraberinde getirmektedir. 16. yüzyılın son çeyreğine kadar muntazam aralıklarla yaptırılmış olan arazi tahrirleri, tımar rejiminin önemini kaybetmesi üzerine yeni veya yeniden fethedilen yerler müstesna olmak üzere terkedilmeye başlandı. 5 Sancak birimleri esas alınarak düzenlenmiş olan tapu tahrirleri Osmanlı iktisat tarihi açısından önemlidir. Zira yapılan bu tahrir çalışmalarına göre dirlik dağıtımı yapılırdı. Tapu tahrir olarak da geçen bu yazım işlemleri ile ülkenin arazi durumu, gelir kaynakları, üretimler, başlıca ürünler, yıllık ortalamalar, kazanç durumları, vergi çeşitleri, vergilendirme sistemi, vergiden muaf olanlar, vakıflar, mülkler, demografik bilgiler ve uygulanan kanunlar hakkında bilgi edinilebilmektedir. 6 İlyazıcı, defter emini, muharrir-i memalik gibi isimler de verilen tahrir emini başkanlığındaki tahrir heyeti, vergi mükellefi reayayı kaydederken eski kayıtlar ile karşılaştırma yaparak verileri güncellerdi. İki tahrir arasında geçen sürede ölenler silinirken buluğ çağına girenler deftere eklenirdi. Ayrıca kişilerin medeni hallerinde ve fiziki yapılarında meydana gelen değişimler de kayıt altına alınırdı. Şehir ve kasabalar ile bunlara bağlı mahallelerin kayıt altına alındığı tahrir defterlerinde, bu mahallerde yaşayan erkek nüfusun adları, baba adları, meslekleri ve medeni halleri yazılırdı. Gayrimüslimler kaydedilirken hane ayrımına göre kayıt altına alınırdı yüzyıl sonlarında meydana gelen iki cepheli savaşlar ve içeride meydana gelen Celali isyanları ülkede bir karmaşaya yol açtı. Bu karmaşa sonucunda tımar sahiplerinin kötü duruma düşmesi ve toprağını eken köylünün toprağını terk etmesi gibi nedenlerle tımar sisteminin önemini kaybetmeye başlaması üzerine 16. yüzyılın sonundan itibaren klasik tahrir usulü terkedildi ve klâsik tahrir defterindeki her husus için ayrı ayrı olmak üzere Cizye için Cizye Muhasebe Defterleri, tımar için Tımar Yoklama Defterleri, avarız için de Avârız Defterleri Mustafa Öztürk, 1844 Tarihli Halep Nüfus Defterine Göre Urfa da Gayr-i Müslim Nüfus ve Sanatları, Harran Üniversitesi Halk Kültüründe İktisat ve Ticaret Uluslararası Sempozyumu, Şanlıurfa, Nisan 2012, s. 2.; Öz, Tahrir, s Geniş bilgi için bkz: Öz, "Tahrir Defterlerinin...", s Öz, Tahrir, s Ömer Lütfi Barkan, Enver Meriçli, Hüdavendigar Livası Tahrir Defterleri, Ankara, 1988, s. 92.; Ömer Lütfi Barkan, "Tımar", İA., C. XII/I., İstanbul, 1979, s. 289.; Öz, Tahrir, s. 426.; Öz, "Tahrir Defterlerinin...", s Erhan Afyoncu, "Osmanlı Devletinde Tahrir Sistemi", Osmanlı, C.6, Ankara, 1999, s , Mehtap Özdeğer, Osmanlı İmparatorluğu nda Miri Arazi Rejimi ve Tahrir Geleneği, Manas Journal of Social Studies (Kırgızistan- Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi), C. 3, sayı. 5, 2003, s Öz, Tahrir, s Afyoncu, agm, s.313.

3 155 Kamil ÖZDEMİR - Salih AKYEL tutulmaya başlandı. 17. yüzyılın ilerleyen dönemlerinde yapılan avarız ve cizye tahrirlerinin neticesinde mufassal ve icmal defterleri tertip edildi. 8 Bu usul 19. yüzyıla kadar sürdü ve Tanzimat ıslahatları çerçevesinde bu alanda da yenilikler yapıldı yüzyıl başlarında yeni bir vergi, askerlik ve yönetim düzeni ihtiyacı içerisine giren devlet, bu ihtiyaçlarını karşılamak üzere yeni bir sayım sistemini de devreye soktu. Bu amaçla 1831 yılında ülke genelinde ilk defa genel nüfus sayımı yapıldı. 10 Osmanlı Devleti'nde toprak yazımı vesilesi olmadan yapılan bir sayım olarak kabul edilen 1831 nüfus sayımları bir takım eksikliklere rağmen ülke çapında yaşayan Müslim-Gayrimüslim nüfusun ortaya çıkmasında önemli rol oynadı. 11 Bu sayımlarla her hanede çalışabilir durumdaki erkek nüfusun tespiti, mesleği, yıllık kazancı ve vermekle yükümlü olduğu vergi miktarı ve hastalık durumları tespit edildi yılında sayım sonuçlarını değerlendirmek amacıyla Ceride Nezareti kuruldu. Bu sayımlarda yalnız erkek nüfus sayılmış ve din esasına dayalı olarak kabaca etnik özellikleri ile iş-güç durumları belirlenmiştir. Zamanın şartları gereği bu sayım kısa sürede bitirilemeyip uzun yıllar almış ve tedricî bir surette yapılmıştır sayımlarından sonra 1844 yılında, yıllarında kurulan Asakir-i Mansure-i Muhammediye ismiyle kurulan orduya asker olarak alınabileceklerin tespiti için bir sayım daha yapıldı. Bir önceki sayımdan çıkarılan derslerle daha profesyonel hazırlanılmasına rağmen bu sayımda birçok nedenden dolayı istenilen başarı elde edilemedi sayımlarından sonra birkaç sayıma daha girişildi ise de bunlar da ya hiç yapılamadı ya da tamamlanamadı yılında çıkarılan nüfus nizamnamesine göre yılında yapılan ve kadınların da sayılmaya başlandığı nüfus sayımlarına kadar geçen süre içinde yalnız erkek nüfusun sayılmış olması net bir nüfus sayısına ulaşmamızı engellemektedir. Fakat her ne kadar 1882 nüfus sayımlarında kadınlar sayılmış olsalar da yine asıl amaç askerliğe elverişli Müslüman erkek nüfusun saptanması oldu Öz, Tahrir, s , Tahrir usulündeki değişim için bkz.: Mustafa Öztürk, 1616 Tarihli Halep Avârız-Hâne Defteri, Ankara Üniversitesi OTAM, S. 8, Ankara, 1999, s ; Öz, "Tahrir Defterlerinin...", s Geniş bilgi için bkz: Hacı Veli Aydın, "Timar Sisteminin Kaldırılması Süreci ve Bazı Değerlendirmeler", Ankara Üniversitesi OTAM, S.12, Ankara, 2001, s.75 vd. 10 Enver Ziya Karal ve Kemal Karpat, ilk nüfus sayımının Tarih-i Lütfi ye dayandırarak 1826 yılında yeniçeri ocağının kaldırılmasından sonra yılında yapıldığına dikkat çekmektedirler. Ancak bu sayımda bütün kazaların nüfusunun sayılmadığını dile getirmektedirler. Enver Ziya Karal, yeni bir bilgiye ulaşasıya kadar ilk genel sayım 1831 yılında yapılan nüfus sayımıdır demektedir. Ayrıca Kemal Karpat da 1831 nüfus sayımının ilk sayım olarak nitelendirilmesini tartışmaya açarak, daha önceki yıllarda vergi toplamak için yapılanların da bir nüfus sayımı olabileceğini vurgulamaktadır. Ayrıntılar için bkz: Enver Ziya Karal, Osmanlı İmparatorluğunda İlk Nüfus Sayımı 1831, T.C. Başvekalet İstatistik Umum Müdürlüğü, Ankara, 1943, s. 8-12; Kemal Karpat, Osmanlı Nüfus ( ) Demografik ve Sosyal Özellikleri, çev: Bahar Tırnakçı, Ed. Neval Akbıyık, Timaş Yayınları, İstanbul, 2010, s Süleyman Demirci -Kartal Kazım, Osmanlı Nüfus Defterlerinin Tarih Yazımındaki Yeri: 1835 Tarihli Trabzon Vilayeti Maçuka/Maçka Kazası Müslim Nüfus Defteri Örneği, History Studies, Volume 6, Issue 3, 2014, s. 122; Turan Gökçe, 1830 Genel Nüfus Sayımı Sonuçlarına Göre Denizli Şehri Nüfusu Hakkında Bir Değerlendirme, Türk İdare Dergisi, S. VI, 1994, s Hava Selçuk, Niğde'de İlk Nüfus Sayımı (23 Şevval 1246/6Nisan 1831), JASSS, Volume 6. Issue 2, February 2013, s.1267; Mehmet Ak, Teke Sancağında 1831 Sayımına Göre Nüfus ve Yerleşme, History Studies, Volume 6, Issue 3, 2014, s Barış Taş-İlker Yiğit, Tanzimat tan Cumhuriyet e Beyşehir Kazasında Nüfus, Atatürk Araştırmaları Merkezi Dergisi(ATAM), C. XXIX, S. 8, Ankara, 2011 s ; Karal, age., s Demirci-Kartal, "Osmanlı Nüfus...", s Hasan Yüksel, "Osmanlı'da Modern Anlamda Yapılan İlk Nüfus Sayımına Göre Divriği'nin Demografik Yapısı", Nüfusbilim Dergisi/Turkish Journal of Population Studies, 28-29,Ankara, , s ; Zehra Topal, 1840

4 1844 (1260 H.) Tarihli Çorum Sancağı Müslüman Nüfus Defterine Göre Çorum Şehrinin Demografik Yapısı 1882 sayımlarından sonra Osmanlı ülkesinde 1885, 1907 ve 1915 yıllarında yapılan sayımlarla nüfus tespiti yapılmaya çalışıldı yılından itibaren yapılan sayımların nispeten eski dönem sayımlarına göre daha başarılı oldukları söylenebilir. 16 Araştırmamıza konu olan Çorum nüfus defterleri de 1844 tarihli olup sayım işlemi 1851 tarihine kadar sürmüştür. Bu sayımların Asakir-i Mansure-i Muhammediye ordusuna asker alımında kullanılmak üzere yapıldığını daha önce söylemiştik. Çorum sancağın toplam 47 nüfus defteri vardır. Araştırmamıza kaynak teşkil eden ve Çorum mahallelerinin nüfusunu içeren 1924 numaralı nüfus defteri 1260 H.(1844 M.) tarihli olup 137 varaktır. Defterin en başında Mahalle-i İsa Halife ifadesi bulunmaktadır. A. Defterin Tertip Şekli İncelemeye konu olan 1844 tarih ve 1924 numaralı defter, fiziki görünüşü olarak 30x86 cm boyutunda ve ciltli olup ebrusuzdur numaralı defterdeki kayıtlara göre sayım yapılırken sadece şehrin mahallelerinde yaşayan Müslüman erkek nüfusun kayda geçirildiği anlaşılmaktadır. Kayıt işlemi yapılırken genellikle kaydedilen kişinin önce fizikî özellikleri örneğin boyu, sakalı ve bıyığının rengi daha sonra baba adı ve varsa kendisine izafe edilen lakabı, bazen mesleği ve mutlaka bulunduğu yaşı yazılarak işlem tamamlanmaktadır. Ancak mahallelerde nüfus kayıt altına alınırken başlangıçta şahıs numarası ve hane numaraları verilmediği, yine idarî fonksiyonu ve dinî nüfusu itibari ile ilk önce imam ve yakınlarının, bunu takiben müderris, şeyh ve muhtar gibi mahallenin diğer önde gelenleri ile birlikte diğer mahallelilerin yazıldığı görülmektedir. Bunun yanında bütün mahallelerin nüfus sayımı yapıldıktan sonra defterin sonunda sancakta kaç hane, kaç genç, kaç yaşlı ve kaç orta yaşlının bulunduğunu tespit etmek amacıyla bir toplama işlemi yapıldığını da görmekteyiz. B. 19. Yüzyılın İlk Yarısında Çorum Şehrinin Mahalleleri Şehirleri fiziki olarak meydana getiren birimlerin başında mahalleler gelir. Osmanlı şehirlerinde sosyal ve iktisadi dayanışmanın temelleri mahallelerden oluşmuştur. Türkler İslamiyet i kabul ettikten sonra şehir anlayışını temsil eden cami, pazar ve hamamı, Orta Asya şehircilik anlayışını temsil eden iç kale, şehristan ve rabad ile kaynaştırmışlardır. 17 Osmanlı döneminde mahalle sosyal ve fiziki bir birimdir. Aynı mahallede yaşayanlar birbirlerine karşı sorumlu olup sosyal bir dayanışma içindedirler. Mahalle sakinleri yaşadıkları mahalle ile ilgili alınacak kararlarda etkin rol oynadıkları gibi suçluların tespiti ve cezalandırılması, alınacak vergilerin tespiti, görevli olan kişilerin kontrolleri, gerektiğinde bu kişilerin görevlerinden alınması, ihtiyaç duyulan hizmetlerin yerine getirilmesi şeklinde pek çok konuda kendilerine tanınmış olan haklarını kullanmışlardır. 18 Osmanlı kentlerinin genelde beş ile yüz arasında ailenin yaşadığı mahallelere bölündüğü bilinmektedir. 19 İncelediğimiz dönemde Çorum şehrinin mahallelerinde yaşayan aile sayısının da 9 ila 125 arasında değiştiğini tespit ettik. 156 Tarihli Akçaabat Nüfus Kayıtları, Akçaabat Belediyesi Kültür Yayınları-5, Akçaabat, 2010, s.18; Demirci-Kartal, "Osmanlı Nüfus...", s. 123.; Demirci-Kartal, 1833/34 (H. 1249) Tarihli...", s Demirci-Kartal, "Osmanlı Nüfus...", s Ayrıca nüfus sayımları ile ilgili bkz: Karpat, age., s Rifat Özdemir, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Ankara(Fiziki, Demografik, İdari, Sosyal ve Ekonomik Yapısı), , T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1998, s Ömer Düzbakar, Osmanlı Döneminde Mahalle ve İşlevleri, Uludağ Ünv. Sosyal Bilgiler Dergisi, S. 5, Bursa, 2003, s Suraiya Faroqhi, Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam (Orta Çağdan Yirminci Yüzyıla), Çev: Elif Kılıç, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1998, s. 165.

5 157 Kamil ÖZDEMİR - Salih AKYEL Mahalle sakinleri vergilerinin saptanmasında da belirli bir rol oynuyorlardı. Çoğunlukla aynı mahallede aynı dinden, etnik kökenden ya da mezhepten olanlar yaşardı. Bununla birlikte bir mahalleye yabancı insanların gelip yerleştiği ve bunun sonucunda mahallenin başlangıçtaki niteliğinin zamanla değişikliğe uğradığı da olurdu. Birbirine komşu ailelerin çoğu akraba idi. Mahalle sakinleri mahallelerine giren çıkanları denetlemeye çalışırlardı. Bu yüzden arabaların geçmesine imkân veren genişçe sokakların sayısı oldukça azdı. Bazı kentlerde birbirinden duvarlarla ayrılmış mahalleler de görülmüştür. Mahallelerin dış dünyaya bu ölçüde kapalı kalmasının nedeni zanaatkâr ve tüccarların çoğunun evi ile işinin ayrı ayrı yerlerde olması idi. Özellikle büyük kentlerde iş semtleri de vardı. Hanların, kapalı çarşıların ve çoğu çeşitli vakıflara ait dükkânlarla dolu sokakların bulunduğu bu semtlerde sürekli oturan insan çok azdı. 20 Çorum tarihi 7000 yıl öncesine kadar dayanan eski bir yerleşim yeridir. Birçok kültüre ev sahipliği yapan Çorum, Anadolu'nun Türkler tarafından fethedilmeye başlanmasıyla birlikte bir Türk yurdu halini aldı. Çorum kazasında bulunan mahallelerin Osmanlı fethinden önceki sayısı hakkında net bir bilgi yoktur. Çorum'un gelişmesinde Anadolu Selçukluların yapmış olduğu bayındırlık hizmetleri büyük önem taşımaktadır. Bu yatırımlar bölgenin o dönemde nüfusunun artmasında etkili olmuştur. Uzun yıllar boyunca Türk idaresinde kalan Çorum ile ilgili en net bilgileri ait Şer iyye Sicilleri ve Nüfus Defterlerinde bulmak mümkündür. 21 Çorum un Osmanlı egemenliğine girmesi Yıldırım Bayezid döneminde oldu. Amasya nın şehzade şehri olması ve Bağdat ticaret yolunun Osmancıktan geçmesi bölgenin önemin bir kat daha artırdı. Fakat 16. yüzyılda çıkan suhte ayaklanmaları ile 17. yüzyılda meydana gelen Babailik hareketine Çorum da verilen destek bölgenin cazibesini yitirmesine neden oldu. Bu isyanların fasılalarla Cumhuriyetin ilanına kadar sürdüğü bilinmektedir. Bu ayaklanmalar ve sebep olduğu huzursuzluklar ile bölgede 15. ve 19. yüzyıllar arasında meydana gelen dokuz depremden sonra bölge göçe kapalı ve göç veren bir şehir haline geldi tarihli yapılan ilk sayımda Sivas eyaletine bağlı bir sancak olan Çorum a bağlı merkez kaza dâhil 5 kazası vardır. 23 Kaynaklardan tespit ettiğimize göre araştırmamıza konu olan Çorum un merkez kazasının mahalleleri tablo 1'de görüldüğü şekildedir. Tablo 1: 1844 Tarihlerinde Çorum Şehrindeki Mahalleler 24 Sıra Mahalle Sıra Mahalle 1 İsa Halife 22 Sancakdar 2 Karakeçili 23 Gülabi Bey 3 Cami-i Kebir 24 Tepecik 4 Emir Ahmed 25 Kale 5 Hacı Nasrullah 26 Çakır 20 age, s Tahir Kodal, "Türkiye Cumhuriyeti'nin İlk Genel Nüfus Sayımında Çorum Vilayeti'nin Nüfus Özellikleri", Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 19, S. 1, Elazığ, 2009, s agm, s agm, s BOA(Başbakanlık Osmanlı Arşivi), Çorum Sancağı Nüfus Defteri, nr: 1924.

6 1844 (1260 H.) Tarihli Çorum Sancağı Müslüman Nüfus Defterine Göre Çorum Şehrinin Demografik Yapısı 6 Çöplü 27 Pazar 7 Sağrıcı 28 Ümid Halife 8 Uç 29 Kundistân 9 Kubbeli 30 Çebni 10 Sofular 31 Medrese 11 Acel-i Ulâ 32 Çiriş 12 Şeyh Eyüb 33 Fatma Bacı 13 Hacı Receb 34 Hacı Kemal 14 Hacı Yusuf 35 Şeyhler 15 Hacı Gevan 36 Ağpınar 16 Şarkiyân 37 Hacı İshak 17 Hacı Davud 38 Narlıoğlu 18 Azâb Ahmed 39 Hacı Nurullah 19 Yavru Turna 40 Çiftlik 20 Acel-i Sani 41 Karamançavuş 21 Burhan Kethüda 42 Nurullah 158 C. Çorum Şehrindeki Mahalle Nüfusu Nüfus kelimesi, Arapça nefs kelimesinin çoğulu olup şahıs, kişi anlamına gelmekte ve daha çok bir coğrafyada yaşayan insanları ifade etmektedir. Günümüzde nüfusla alakalı olarak doğum, ölüm, evlenme, boşanma, yaş ve göç hareketleri demografi ilmi tarafından incelenmektedir. Nüfus gerek geçmişte gerekse günümüzde devletler için önemli bir vergi ve asker kaynağı durumundadır. 25 Nüfus, coğrafya, ekonomi gibi birbirinden farklı bilim dallarının yanında tarih biliminin de ele aldığı temel konularından biridir. Kavimler göçü gibi bütün dünyayı ilgilendiren bir olayın çıkış sebeplerinden biri herkesin bildiği gibi Orta Asya da artan Türk nüfusudur. Eskiden olduğu gibi günümüz dünyasında da hızla artan nüfus barınma, beslenme, korunma gibi birçok problemi beraberinde getirmektedir. Burada önem arz eden bir başka mevzuu ise nüfusun nitelikli olmasıdır. Günümüzde bir ülkenin nüfus sayısı hala önemini korumakta ve 25 Ferit Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara, 1993, s. 1664; Demirci-Kartal, 1833/34 (H. 1249) Tarihli...", s. 1; Taş-Yiğit, agm, s. 489.

7 159 Kamil ÖZDEMİR - Salih AKYEL buna bağlı olarak nüfus artış hızı sıfır olan ya da eksilerde seyreden ülkeler, nüfusun yaşlanması ve neslin yenilenememesi gibi endişelerle nüfus artışını destekleyici politikalar izlemektedir. II. Mahmud döneminde( ) bütün devleti kapsayacak şekilde bir nüfus sayımının yapılması kararlaştırıldı. Bu sayımda askerlik hizmetine alınmalarından olsa gerek sadece erkekler sayılacaktı. Nüfus sayımı için gereken talimatnameler çıkartılıp, sayım hazırlıklarına başlandı. İlk olarak sayım sonuçlarının değerlendirilmesi için Ceride Nezareti kuruldu. Sancak merkezlerinde ise bu nezarete bağlı olarak çalışacak olan Defter Nazırlıkları Kurumu oluşturuldu. 26 Defter nazırlarının görevleri sancakta doğan, ölen, göç eden veya sancağa gelip yerleşenlerin kayıtlarını günü gününe tutmaktı. Bunlardan başka mürur tezkeresi verme görevi de yine Defter Nazırı na aitti. 27 Bu çalışmada 1844 yılında Çorum Sancağı nda yapılan nüfus sayımına ait nüfus defteri incelememize konu olmuştur. Defter icmal bir nüfus defteri olmayıp mufassal bir defter olduğundan dolayı diğer mufassal nüfus defterinde görülen boy, meslek, fiziki görünüş ve yaş gibi özellikler de bu deftere kaydedilmiştir. Bu yüzden mezkûr döneme ait bu defter bize Çorum Sancağı ile ilgili birçok ipuçlarını da vermektedir. Tablo 2'de de göreceğimiz üzere 1844 yılı nüfus defteri kayıtlarına göre belirtilen tarihte Çorum da erkek nüfusun en yoğun olarak yaşadığı mahalle 429 adetlik erkek nüfusuyla Burhan Kethüda Mahallesi dir. Kadın nüfusunu da eklersek şehirdeki mahalle nüfusun %16 sı burada yaşamaktadır. Aynı şekilde Hacı Nurullah Mahallesi sahip olduğu 27 adetlik erkek nüfusu ve toplam nüfusun %0.5 i ile şehrin en az nüfusa sahip mahallesidir. Tablo 2: 1844 Tarihinde Çorum Şehrinin Müslüman Mahallelerdeki Erkek Nüfusu 28 Mahalle Hane Sayısı Erkek Nüfus Hane Başına Ortalama Erkek Nüfus % İsa Halife Karakeçili Cami-i Kebir Emir Ahmed Hacı Nasrullah Çöplü Sağrıcı Uç Karal, age, 8-12.; Ahmet Aksın-Erdal Karakaş, Nüfus İcmal Defterlerine Göre 19. YY. Arabgir, OTAM, Ankara, 2002, s Musa Çadırcı, 1830 Genel Sayımına Göre Ankara Şehir Merkezi Nüfusu Üzerine Bir Araştırma, Osmanlı Araştırmaları, S.1, Ankara, 1980, s BOA, Çorum Sancağı Nüfus Defteri, nr: 1924.

8 1844 (1260 H.) Tarihli Çorum Sancağı Müslüman Nüfus Defterine Göre Çorum Şehrinin Demografik Yapısı Kubbeli Sofular Acel-i Ulâ Şeyh Eyüb Hacı Receb Hacı Yusuf Hacı Gevân Şarkiyân Hacı Davud Azâb Ahmed Yayru Turna Acel-i Sâni Burhan Kethüda Sancakdar Gülabi Bey Tepecik Kale Çakır Pazar Ümid Halife Kundistân Çebni Medrese Çiriş

9 Kamil ÖZDEMİR - Salih AKYEL Fatma Bacı Hacı Kemal Şeyhler Ağpınar Hacı İshak Narlıoğlu Hacı Nurullah Çiftlik Karaman Çavuş Nurullah Toplam Çorum şehrinde 1831 yılında yapılan ve sadece erkeklerin sayıldığı sayımda sancağın toplam nüfusu olarak belirlenmiştir. Sadece Çorum Sancağı'nın aynı adlı merkez kazasının merkezinde 4822, köy ve kasabalarında 5253 kişi olmak üzere kişinin yaşadığı tespit edilerek kayıt altına alındı sayımlarında Çorum şehrindeki merkez mahallelerde yaşayan Müslüman erkek nüfusunun üzerine aynı sayıda kadın nüfusu da eklersek sayının i bulduğu görülmektedir. Ayrıca hane başına ortalama 5 kişi düşmektedir ki elde ettiğimiz bu sayı aynı dönemdeki Harput şehrindeki ortalama ile aynıdır. Bu rakamlar Çorum kazasının merkezinde belli bir oranda nüfus artışı yaşandığını göstermektedir yıllarında yapılan sayımlardan sonra ise Çorum kazasında 288 Kıpti, 80 Ermeni, 4 Rum ve Müslümanın yaşadığı tespit edildi. Bu dönemde Sungurlu ile Ankara vilayetine bağlı bir kaza olan Çorum un 1893 e kadar Müslüman, 146 Rum, 497 Ermeni ve 33 Protestan nüfusa sahip olduğu görülmektedir sayımlarında ise Müslüman nüfusla beraber gayrimüslim nüfusa sahip şehirde toplam kişinin yaşadığı anlaşılmaktadır. 19. yüzyıldan itibaren Osmanlı Devletinin toprak kayıpları yüzünden bağlı bölgelerden Anadolu ya meydana gelen göçler ve bu dönem yapılan savaşlarda verilen şehitler ve sürekli can kayıpları ile birlikte hesaplandığında Çorum şehrinin çok fazla bir nüfus artışına sahip olmadığı söylenebilir. 30 D. Yaş Grupları Asker alımı amacıyla yapılan sayımlarda özellikle matlub tabiri dikkat çekmektedir. Matlub, Osmanlı Devletinde nüfus sayım defterlerinin sonunda icmaller yapılırken nüfusun ne 29 Karal, age, s. 155, 210; Kodal, age., Kodal, age.,

10 1844 (1260 H.) Tarihli Çorum Sancağı Müslüman Nüfus Defterine Göre Çorum Şehrinin Demografik Yapısı kadarının askerlik için uygun olduğunu ifade etmek için kullanılan terimdir. Matlub grubuna yaş arasındakilerin girdiği bilinmektedir. Bununla birlikte yaşı tutsa bile özründen dolayı Gayr-ı matlub sayılanlar da vardı. 31 Sancak nüfusunun hangi yaş grubunda yoğunlaştığını görmek için onar yıllık devrelere ayrılıp incelenmesi değerlendirilme açısından bize kolaylık sağlayacaktır yaş grubundaki çocukların sayıları 1677 e ulaşır. Erkek nüfusu içindeki payları %32.6 olan bu yaş grubuna sayı ve oran olarak hiçbir grup ulaşamamıştır. Sancak toplamına bakıldığında ilk sırada 152 kişiyle Burhan Kethüda, ikinci 81 kişiyle Karamançavuş, üçüncü 80 kişiyle Hacı Receb mahalleleri gelmektedir. Diğerleri de bu mahalleleri takip etmektedir. Öte yandan yaş arasında nüfusun biraz azaldığı tespit edilmiş olup bu yaş grubunda bulunanların sayısı 677 tir. Erkek nüfus içerisindeki oranı %13.1 e düşmektedir. Bu grupta sayı ve oranın düşmesi doğumların azlığı ve çocuk ölümlerinin fazlalığı ile açıklanabileceği gibi, 15 yaş ve üstünün matlub grubuna girmesinden dolayı bazılarının nüfus defterine yazdırılmamış olması yahut yaşlarının küçük gösterilmesinden de kaynaklandığı düşünülebilir yaş grubundakilerin sayısı 630 kişi, toplam erkek nüfusa oranları ise %12.2 dir. Sayı bakımından yukarıdaki sıralamayla hemen hemen aynıdır yaş grubunda en az şahsın bulunduğu mahalleler 4 kişiyle Hacınurullah, Acel-i Ulâ, Kal a, Pazar ve Çiriş mahalleleridir. Ayrıca yaş grubunda bütün sancakta 589 kişi bulunmaktadır. Bunların sancağın erkek nüfusu toplamına oranları %11.4 tür. Nüfusun, yaş ortalaması ilerledikçe sayısı düşmektedir. Fakat yılları arasında Menteşe ile Ankara Sancaklarında durum farklıdır. 33 Çünkü tahririn yapıldığı yılın Yunan İsyanı ve 1828 Osmanlı-Rus Harbine rastlamasından dolayı yaş grubunun bir kısmının bu harplerde şehit olma ihtimali vardır. Nitekim Anadolu nun birçok yerinde asker toplanmış olduğu arşiv kayıtlarından tespit edilmektedir yaş grubundakilerin sayısı 524, toplam erkek nüfus içindeki oranları ise %10.1 dir. Bu grupta 51 kişiyle Burhan Kethüda Mahallesi ilk sırada yer alırken Çebni ve Fatma Bacı Mahalleleri 5 kişiyle son sıradadır yaş grubundakilerin sayıları 452, toplam erkek nüfusa göre oranları ise %8.7 dir. 41 kişiyle Burhan Kethüda Mahallesi ilk sıralarda yer almaktadır yaş grubunda 294 kişiyle %5.7 oranındadır yaş grubunda 133 kişiyle %2.5 oranına düşer. Bu yaş grubundan sonraki yaş gruplarında çok ciddi düşüş görülür yaş grubunda 31 ve yaş grubunda ise 18 kişi vardır. Aynı dönemde Ankara şehir merkezinde yaşların toplam nüfus içerisindeki dağılımına bakıldığında ise 0-14 yaş arası çocuk nüfus %36.10, yaş arası genç nüfus %20.6 ile burada da en küçük grubu oluşturmaktadır. Orta yaş grubundakiler ise %20.9 ve 50 yaş ve Salih Akyel, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Ebutahir Kazasının Sosyal Ve Ekonomik Yapısı, Tarih Araştırmaları Dergisi, C.33, S. 56, Ankara, Eylül 2014, s Mübahat S. Kütükoğlu, Menteşe Sancağı 1830(Nüfus ve Toplum Yapısı), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2012, s Diğer sancaklardaki durumuna bakınız: age; Çadırcı, agm, s Kütükoğlu, age, s. 66.

11 Kamil ÖZDEMİR - Salih AKYEL üzeri grup %22.2 lik 35 bir paya sahip iken yukarıda da belirttiğimiz gibi Harput şehir merkezinde 50 yaş ve üzeri grup ise yaklaşık %10 civarındadır. Harput da genç ve çocuk sayısı toplam nüfus içerisinde %69.5 orana sahipken Ankara da bu oran %55 tir. E. Hane Reislerinin Yaş Ortalamaları Yaş ortalamaları mahalleden mahalleye değişiklik göstermektedir. Mahalleler bazında bakıldığında hane reislerinin yaş ortalaması 42 ile 56 yaşları arasında değişmektedir. Mahalleler arası bir mukayese yapıldığında hane reislerinde en yüksek yaş ortalamasının 56 yaş ile Çebni, Narlıoğlu ve Hacı Nurullah Mahallelerinde olduğu görülür. Çöplü, Uç, Azab Ahmed, Acel-i Sâni, Burhan Kethüda, Kale, Kundistan, Çiriş, Hacı Kemal, Ağpınar, Çiftlik, Hacı İshak, Karaman Çavuş, Nurullah Mahallelerinde hane reisleri yaş ortalamaları 50 nin üstündedir. Hane reisinin yaş ortalamalarının en düşük olduğu mahalle ise 42 ile Şarkiyân Mahallesidir. Onu 44 yaş ortalamasıyla Ümid Halife ve İsa Halife Mahalleleri takip eder. Tablo 3: Çorum Şehri Mahallelerdeki Hane Reislerinin Yaş Ortalaması Sancak Yaş Ortalaması İsa Halife 44 Karakeçili Cami-i Kebir 45 Emir Ahmed 49 Hacı Nasrullah 48 Çöplü 52 Sağrıcı 46 Uç 50 Kubbeli 45 Sofular 45 Acel-i Ulâ 49 Şeyh Eyüb 47 Hacı Receb 47 Hacı Yusuf 47 Hacı Gevân Sedat Bingöl, Yılları Arasında Ankara Kent Merkezi nde Müslüman (Erkek) Nüfus, Hacettepe Ünv. Nüfusbilim Dergisi, C. 23, Ankara, 2001, s. 71.

12 1844 (1260 H.) Tarihli Çorum Sancağı Müslüman Nüfus Defterine Göre Çorum Şehrinin Demografik Yapısı Şarkiyân 42 Hacı Davud 49 Azâb Ahmed 50 Yayru Turna 48 Acel-i Sâni 52 Burhan Kethüda 50 Sancakdar 47 Gülabi Bey 46 Tepecik 48 Kale 51 Çakır 49 Pazar 49 Ümid Halife 44 Kundistân 50 Çebni 56 Medrese 49 Çiriş Fatma Bacı 48 Hacı Kemal 51 Şeyhler 47 Ağpınar 51 Hacı İshak 53 Narlıoğlu 56 Hacı Nurullah 56

13 Kamil ÖZDEMİR - Salih AKYEL Çiftlik 54 Karaman Çavuş 51 Nurullah F. Doğumlar Aile, iki üye ile başlayıp, çocuğun dünyaya gelmesiyle oluşum sürecini tamamlamaktadır. Neslin devamını sağlayan çocukların dünyaya getirilmesi, gelişmesi ve onların topluma hazırlanması ailenin en önemli fonksiyonlarındandır. Çocuğun dünyaya gelişiyle aile içerisinde yeni ilişki ağının desenleri de ortaya çıkmaktadır. Bununla birlikte ailede karı ile koca, anne ve baba statüsünü kazanmaktadır. 36 Ailelerin çocuk sayısı ortalamasının düşük olmasında, veba ve sıtma gibi çeşitli hastalıklar ile sağlık hizmetlerindeki imkânsızlıklarının etkisini göz ardı etmemek gerekir. 18. yüzyılın ilk yarısında ülkede yaşanan veba salgınlarından söz edilmektedir. 37 Teknolojinin getirdiği kolaylıkların kullanılmadığı dönemlerde kırsal yerleşim yerlerinde iş yapmak için insan gücü çok önemlidir. Tarım ve hayvancılığın yegâne geçim kaynağı olduğu bu gibi yerlerde çok çocuk, fazla iş gücü ve kuvvet anlamına geldiğinden köylü ailelerin çocuk sahibi olma arzuları, şehirli ailelere göre biraz ön plandadır. Şehir hayatı, köy hayatı ve işleri kadar zor olmadığından şehirli ailelerin iş gücüne olan ihtiyacı biraz daha azdır denilebilir. 38 Fakat incelediğimiz dönemde Çorum da köylü ailelerin çocuk sayılarıyla şehirli ailelerin çocuk sayıları arasında fazla bir fark olmadığını da nüfus defterlerinden tespit etmekteyiz. Bunun nedeni her iki yerleşim yerinde hayat şartlarının, zorluk ve sıkıntı açısından aynı özellikleri taşıma ihtimali olabilir. Tablo 4'den de anlaşılacağı üzere Çorum a ait 1844 yılı nüfus kayıtları içinde Çorum da 38 farklı yerde doğum kaydı bulunmaktadır. Bundan da anlaşılacağı üzere kazanın her mahallesinde doğum kaydı bulunmamaktadır. İncelediğimiz dönemde doğan bebek sayıları sancağın erkek nüfusunun %3.6 sını teşkil etmektedir. Tablo 4: Doğumların Erkek Nüfusu Oranları Mahalle Doğum Sayısı Erkek Nüfus Hane Başına Ortalama Doğum Nüfus % İsa Halife Karakeçili Cami-i Kebir Emir Ahmed Hayri Erten, Konya Şer iyye Sicilleri Işığında Ailenin Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Yapısı (XVIII. Y.Y. İlk Yarısı), T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2001, s Enver Özkalp, Sosyolojiye Giriş, Anadolu Üniversitesi Eğitim Sağlık Bilimsel Araştırma Vakfı Yayınları, Eskişehir, 1993, s Erten, age, s. 98.

14 1844 (1260 H.) Tarihli Çorum Sancağı Müslüman Nüfus Defterine Göre Çorum Şehrinin Demografik Yapısı Hacı Nasrullah Çöplü Sağrıcı Uç Kubbeli Acel-i Ulâ Şeyh Eyüb Hacı Receb Hacı Yusuf Hacı Gevân Şarkiyân Hacı Davud Azâb Ahmed Yayru Turna Acel-i Sâni Burhan Kethüda Sancakdar Tepecik Kale Çakır Pazar Ümid Halife Çebni Medrese

15 Kamil ÖZDEMİR - Salih AKYEL Çiriş Fatma Bacı Hacı Kemal Şeyhler Hacı İshak Narlıoğlu Hacı Nurullah Çiftlik Karaman Çavuş Nurullah TOPLAM Çorum şehrinde doğum ortalamaları mahalleden mahalleye değişiklik göstermektedir. Mahalleler bazında bakıldığında doğum ortalaması %0.4 ile %8 arasında değişmektedir. Mahalleler arasında bir mukayese yapıldığında Burhan Kethüda 17 doğumla en yüksek doğumun görüldüğü mahalledir. İsa Halife, Hacı Nasrullah, Hacı Davud, Azâb Ahmed, Çebni ve Hacı Nurullah Mahallelerinde doğum sayısı 1 olup en az doğum yapılan mahallelerdir. Mahallelerin nüfusa göre doğum ortalamalarında bu sıralama değişmektedir. Narlıoğlu Mahallesi %8 ile en yüksek ortalamaya sahipken %0.4 ile İsa Halife Mahallesi doğum ortalamasının en düşük olduğu yerdir. Onu %0.8 oranıyla Azâb Ahmed Mahallesi takip eder. G. Göçler Dar anlamıyla göç, asıl yerinden, ulaşılmak istenilen yere harekettir. Genel anlamıyla ise göç; insanların yaşadıkları yeri terk edip kısa ya da devamlı surette yaşamak amacıyla başka bir yere gitmeleridir yüzyıldan sonraki göçlerde ekonomik ve siyasi nedenler ağırlık kazanmaktadır. Besin maddeleri üretiminin nüfus artışıyla aynı oranda yükselme göstermemesi, insanları ihtiyaçlarını sağlayacak daha verimli başka bölgelere göçe zorlanmaktadır. 19. yüzyılda hem dışarıdan Osmanlı Devleti ne yönelen hem de küçük birimlerden büyük birimlere olan göçler hızlı bir şehirleşme sürecini başlatmıştır. 40 Anadolu nun hangi şehrinde olursa olsun evinden uzakta rızık arayanlara İstanbulcu denilmektedir. Aile reisleri İstanbul, İzmir, Adana, Bursa gibi büyük şehirlerde rızk aramak 39 Karpat, age, s ; Osman Gümüşçü, Osmanlı Mufassal Defterlerinin Türkiye nin Tarihi Coğrafya Açısından Önemi, XIII. Türk Tarih Kongresi, C. III(4-8 Ekim 1999), Ankara, 2002, s Karpat, age, s.25-26; Hüsnü Yücekaya, 1830 Nüfus Sayımında Ayaş Köyleri ve Kasabaları, (Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Kırıkkale, 2004, s

16 1844 (1260 H.) Tarihli Çorum Sancağı Müslüman Nüfus Defterine Göre Çorum Şehrinin Demografik Yapısı üzere köylerinden ayrılır ve bir müddet sonra geri dönerlerdi. İstanbulculuk un iki kişi tarafından yürütülen bir iş olduğunu anlamaktayız. Bu kapsamda İstanbul a nöbetleşe olacak şekilde iki yıllık işe giden köylünün, köyde kalan diğerinin ailesine çiftini, çubuğunu emanet ettiğini, köyde kalanın ise her iki ailenin geçimi ve idaresini üstlendiğini görmekteyiz. İstanbulcuların karşılıklı gidiş-geliş hareketi Hıdırellez ve Kasım dönemlerine rastlamaktadır. Kasım veya Hıdırellez de İstanbulcular köye dönünce, diğeri İstanbul a ya da gideceği yere giderek işin aksatılmadan yürümesini sağlar. İstanbulcular büyük şehirlerde ikişer yıllık yâda bir mevsimlik periyotlarla çalışırlardı. 41 Uygun mevsimlerde rençperlik için memleketlerine dönerlerdi. Sıla ya gitmek bazen tek bazen de toplu oluyordu. Gidilen ortamda tutulan yeni iş çoğu zaman asıl uğraşları saydıkları baba mesleği olan rençperliğin yanında sermayesi daha az olan ikinci iş sayılmaktaydı. 42 Çorum şehrinden ya ticaret için ya da tahsil görmek için başka yerlere gidenler olmuştur. Göçmen olarak gidilen yerler yaklaşık 17 yi bulmaktadır. Göçlerden bir kısmı eyalet içindeki diğer sancaklara olurken bir kısmı da eyalet dışına olmaktadır. İncelediğimiz dönemde Çorum da 60 kişinin göç ettiği görülmektedir. En fazla göç edilen yer 21 kişiyle Yozgat, onu 10 kişi ile Kayseri, 6 kişi ile Amasya takip etmektedir. İncelediğimiz dönemdeki nüfus defterlerinin kayıtlarına göre Çorum dan başka yerlere gidenlerin sayısı ve gittikleri yerler tablo 5'de gösterilmektedir. Tablo 5: 1834 Tarihinde Çorum Şehrinden Başka Yere Gidenler Gidilen Yer Kişi Sayısı Gidenle re Göre (%) Oran Ticaret İçin Gidenler Ankara Amasya Aliyede Çankırı İlim Tahsili İçin Gidenler 168 Edirne Kayseri Kütahya Köhne Malatya Salih Akyel, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Harput Şehri nin Nüfus ve Toplum Yapısı, (Fırat Ünv. Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi), Elazığ, 2013, s Cengiz Orhonlu, Osmanlı İmparatorluğunda Aşiretlerin İskân Teşebbüsü( ), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1963, s

17 Kamil ÖZDEMİR - Salih AKYEL Musul Mısır Merzifon Osmancık Samsun Sungurlu Tosya Yozgat Görüldüğü gibi başka yerlere gidenler sancak nüfusuna göre %1.1 oranındadır. Göç edenlerin tercih ettikleri yerler arasında en yüksek oran % 35 ile Yozgat a aittir. En düşük oran %1.6 ile Çankırı, Edirne, Köhne, Malatya, Musul, Merzifon ve Tosya a gidenlere aittir. H. Meslekler Osmanlı Devleti nde üretim faaliyetlerine katılan insanların hepsi, bağlı bulundukları sanayi dalında, ekonomik, mali, idari ve sosyal etkileri bulunan bir teşkilatın üyesidirler. Kuruluşundan itibaren Osmanlı da kuvvetli bir esnaf teşkilatı vardı. İlk dönemlerde Ahilik Kurumu olarak görülen bu teşkilatlanma 16. yüzyıldan itibaren etkinliğini yitirmiş ve bu dönemden sonra Lonca Teşkilatına dönüşmeye başlamıştır. 43 Araştırmamızda kullandığımız ana kaynak Çorum Nüfus Defterleri olup modern manadaki nüfus sayımlarından farklı olduğu ve amacının Asakir-i Mansûre için elverişli şahısları belirlemek üzere yapıldığından her şahıs için aynı bilgileri taşımamaktadır. Dolayısıyla defterlerde çalışabilecek yaşta olan herkesin mesleği kayıt edilmiş değildir. Mevcut toprağın artan nüfusu besleyebilmekten uzak olması genç nüfusu başka geçim kaynakları aramaya sevk ettiğinden dolayı bazı kimseler, kendi köy veya kasabalarında zanaata yönelirken bazı kimseler de yaşadıkları yer dışında ticaret yapar olmuşlardır. Bir mesleğin yapılabilmesi ancak o zanaat koluna ihtiyaç duyulması ve nüfusun o dalı besleyecek seviyeye erişmiş olmasını gerektirir. Onun için de zanaatkârlar şehir ve kasabalarla büyük köylerde toplanmışlardır. 44 Tablo 6: Çorum Şehrinde 1834 Yılındaki Esnaf Grupları Sıra Meslek İsimleri Sayısı Oran % Sıra Meslek İsimleri Sayısı Oran % 1 Abacı Kâltakçı Ahmet Aksın, 19. Yüzyılın Başlarında Bursa Şehir Esnafı, Türk Dünyası Araştırmaları, Ankara 2001, s Kütükoğlu, age, s.148.

18 1844 (1260 H.) Tarihli Çorum Sancağı Müslüman Nüfus Defterine Göre Çorum Şehrinin Demografik Yapısı 2 Aşçı Kasap Atâr Kavukçu Bakırcı Kazaz Bakkal Keçeçi Barutçu Kılcı Basmacı Kılıçcı Berber Kalaycı Bezzâz Kuyumcu Boyacı Kürekçi Börekçi Leblebici Çarkçı Lüleci Çarıkçı Manav Çifçi Muytab Çilingir Mücellit Çulha Nalbant Çömlekçi Neccar Debbağ Penbeci Dellâl Saraç Demirci Semerci Dikici Tarakçı Duhancı Taşçı Ekmekçi Terzi Hallâç Tuzcu Hamamcı Tüccar

19 Kamil ÖZDEMİR - Salih AKYEL 26 Hattât Tüfenkçi Helvacı Uncu Kahveci TOPLAM yılında Çorum şehrinde yaşayanların uğraştıkları işler ile hem kendi hem de diğer insanların ihtiyaçlarını nasıl karşıladıkları tablo 6'daki bilgiler vasıtasıyla daha iyi anlaşılmaktadır. Aslında bu tablo Çorum un şehirleşme olgusu hakkında bizlere bazı ipuçları da vermektedir. Tablo 6'dan da anlaşılacağı üzere şehirde 55 farklı meslek grubu bulunmaktadır. Şehirde 255 kişi ile en fazla temsil edilen meslek grubunu terziler teşkil etmektedir. Terzilik bir zanaat olmanın ötesinde piyasaya üretim yapan bir sektör olarak görülmektedir. İster sipariş ister pazar için üretim yapılsın terziler yerli dokuma ve ithal malı yünlü kumaşlar kullanıyordu. Henüz fabrikasyon üretim metotları devreye girmediği için terziler genellikle evlerde dokunan yünlü kumaşları satın alıyorlardı. Bu nedenle kumaş standardını tutturmak oldukça güç oluyordu. Zaman içinde tüccar terziler yünün eğrilip iplik haline getirilmesinden kumaş haline gelmesine kadar geçen çeşitli safhalara yatırım yaparak seri elbise üretip bu elbiseyi de panayırlarda satmaya başladılar kişiyle temsil edilen terzilerin sancaktaki toplam nüfusa oranları %4,9 dur. Bir diğer önemli esnaf ise debbağlardır. Anadolu nun hemen hemen her yerinde dericilikle uğraşan esnaflar bulunmaktadır. 46 Çorum Şehrinde 151 Debbağ esnafı vardır. Bu miktarın şehirdeki toplam nüfusa oranı ise %2.9 dur. Sıralamada yukarıda olan esnaflardan birisi de çiftçilerdir. Anadolu şehirlerinin büyük çoğunluğunda ziraatla uğraşanların sayısı azımsanmayacak kadar çoktur. Çorum şehrinde 131 çiftçi esnafı vardır. Bu miktarın şehirdeki toplam nüfusa oranı %2.5 dir. Çorum esnaf teşkilatı incelediğimiz belgeler doğrultusunda esnafların iktisadî güçleri açısından değerlendirilmiştir. 19. yüzyılda diğer kentlerdeki esnaf gruplarını ve faaliyetlerini incelediğimizde esnaf grupları ve esnafların etkinlikleri açısından benzerlikler ve farklılıklar görülmektedir. Sadece kaynakların karşılaştırılmasından Çorum daki esnaf gruplarının o dönemdeki birçok şehirle benzerliklerinin olduğunu söylemek mümkündür. Örneğin; 19. yüzyılda Uşak çok hareketli bir ticarî hayata sahiptir. Çeşitli imalathaneler ve el sanatları geniş bir çevrenin ihtiyacını karşılarken aynı zamanda tarım mahsullerinin de pazarlandığı bir şehir durumundadır. Uşak sanatkâr ve esnafının ürünleri, civar nüfusun ihtiyacını karşılamakla birlikte uzak yerlere de tüccarlar tarafından ulaştırılmaktaydı. 47 SONUÇ 1831 yılında başlanan bu sayımlar sırasında ülkede bulunan tüm erkek nüfus belirlenmeye çalışılmıştır. Konumuzun temelini oluşturan 1924 numaralı defterde bu sayımda 1844 yılında Çorum şehrinde ne kadar erkek nüfusun bulunduğunu göstermektedir. Kaynağımız olan bu 45 Halime Kozlubel Doğru, 1844 Nüfus Sayımına Göre Deliorman ve Dobruca nın Demografik, Sosyal ve Ekonomik Durumu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, s Age, s Esma Özlem Tiryaki, Tanzimat Döneminde Antep Teşkilatı, (Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Gaziantep, 2006, s

20 1844 (1260 H.) Tarihli Çorum Sancağı Müslüman Nüfus Defterine Göre Çorum Şehrinin Demografik Yapısı defterler bir nüfus defteri olmasına rağmen sadece nüfus sayısı ile ilgili bilgiler vermemektedir. Bu defterler kişilerin yaşları, isimleri, eşkâlleri, meslekleri, fiziki özellikleri gibi bilgiler de vermektedir. Ayrıca yılı arasındaki idari taksimatı da ortaya çıkarmakta ve daha sonraki sayımlarla mukayese edilerek aydınlatıcı olmaktadır. Her ne kadar defterlerde bulunan mahallelerin o tarihteki büyüklükleri ile ilgili bilgimiz olmadığı için nüfus yoğunluğunun tespiti yapılamıyorsa da nüfusun nahiyeler ve köyler arasındaki dağılışı hakkında bilgi sahibi olunabilmektedir. İstatistikçiler günümüzde dahi hiçbir nüfus sayımının %100 doğru rakamlar ihtiva etmeyeceğine işaret etmektedirler. Hal böyle olunca 1844 de yapılan bir sayımın kesin bilgiler vermeyeceği de açıktır. Bugün bile köylerimizde bulunan pek çok yaşlı erkek ve kadının yaşlarının kaç olduğunu bilememeleri, bu defterlerdeki bilgilerin de ne kadar doğru olduğunu tartışmaya açık hale getirmektedir. Tüm bu sıkıntılara rağmen yine de defterlerde kayıt altına alınan nüfusun yaş guruplarına göre toplandığı görülmektedir. Bazı yaş gruplarında sayının az olması ise düşündürücüdür. Çorum Nüfus defterlerinde, şehir merkezinde kişilerin uğraş alanı olan çeşitli meslek grupları kayıt edilmiştir. Böylece hangi bölgelerde hangi mesleklerin daha çok icra edildikleri tespit edilebildiği gibi bunların bugünkü durumla karşılaştırılmasına imkân sağlamaktadır. Defterlerde verilen bilgiler ışığında Çorum şehrinde toplam 5139 erkeğin yaşadığı anlaşılmaktadır. Bu sayıma kadınları da eklersek toplam kişinin yaşadığını söyleyebiliriz. Sonuç olarak bütün eksikliklere rağmen nüfus defterlerinin Çorum şehrinin nüfusuyla ilgili değerli ipuçları verdiğini söyleyebiliriz. KAYNAKÇA Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Çorum Sancağı Nüfus Defteri, nr: AFYONCU, Erhan, "Osmanlı Devletinde Tahrir Sistemi", Osmanlı Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yayınları, C.6, Ankara, 1999, s AK, Mehmet, Teke Sancağında 1831 Sayımına Göre Nüfus ve Yerleşme, History Studies, Volume 6, Issue 3, 2014, s AKYEL, Salih, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Harput Şehri nin Nüfus ve Toplum Yapısı, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Elazığ, 2013., XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Ebutahir Kazasının Sosyal Ve Ekonomik Yapısı, Tarih Araştırmaları Dergisi, C.33, S. 56, Ankara, Eylül 2014, s AKSIN, Ahmet, 19. Yüzyılın Başlarında Bursa Şehir Esnafı, Türk Dünyası Araştırmaları, Ankara, AKSIN, Ahmet, Erdal Karakaş, Nüfus İcmal Defterlerine Göre 19. YY. Arabgir, OTAM, Ankara, 2002, s AYDIN, Hacı Veli, "Timar Sisteminin Kaldırılması Süreci ve Bazı Değerlendirmeler", Ankara Üniversitesi OTAM, S.12, Ankara, 2001, s BARKAN, Ömer Lütfi, "Tımar", İA., C. XII/I, İstanbul,

21 173 Kamil ÖZDEMİR - Salih AKYEL BARKAN, Ömer Lütfi, Enver Meriçli, Hüdavendigar Livası Tahrir Defterleri, Ankara, BİNGÖL, Sedat, Yılları Arasında Ankara Kent Merkezi nde Müslüman (Erkek) Nüfus, Hacettepe Ünv. Nüfusbilim Dergisi, C. 23, Ankara, 2001, ÇADIRCI, Musa, 1830 Genel Sayımına Göre Ankara Şehir Merkezi Nüfusu Üzerinde Bir Araştırma, Osmanlı Araştırmaları, Ankara, 1980, s DÜZBAKAR, Ömer, Osmanlı Döneminde Mahalle ve İşlevleri, Uludağ Ünv. Sosyal Bilgiler Dergisi, S. 5, Bursa, 2003, s DEMİRCİ, Süleyman-Kazım Kartal, 1833/34 (H. 1249) Tarihli Kayseri Sancağı, Karahisar-i Develi (Yeşilhisar) ve Talas Kazası Müslim Nüfus Defteri İncelemesi, History Studies, Volume 6, Issue 4, 2014, s DEMİRCİ, Süleyman-Kazım Kartal, Osmanlı Nüfus Defterlerinin Tarih Yazımındaki Yeri: 1835 Tarihli Trabzon Vilayeti Maçuka/Maçka Kazası Müslim Nüfus Defteri Örneği, History Studies, Volume 6, Issue 3, 2014, s DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara, DOĞRU, Halime Kozlubel, 1844 Nüfus Sayımına Göre Deliorman ve Dobruca nın Demografik, Sosyal ve Ekonomik Durumu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, ERTEN, Hayri, Konya Şer iyye Sicilleri Işığında Ailenin Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Yapısı (XVIII. Y.Y. İlk Yarısı), T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, FAROQHI, Suraiya, Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam (Orta Çağdan Yirminci Yüzyıla), Çev: Elif Kılıç, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, GÜMÜŞÇÜ, Osman, Osmanlı Mufassal Defterlerinin Türkiye nin Tarihi Coğrafya Açısından Önemi, XIII. Türk Tarih Kongresi, C. III(4-8 Ekim 1999), Ankara, 2002, s GÖKÇE, Turan, 1830 Genel Nüfus Sayımı Sonuçlarına Göre Denizli şehri Nüfusu Hakkında Bir Değerlendirme, Türk İdare Dergisi, S. VI, 1994, s KARPAT, Kemal, Osmanlı Nüfus ( ) Demografik ve Sosyal Özellikleri, Çev: Bahar Tırnakçı, Ed. Neval Akbıyık, Timaş Yayınları, İstanbul, KARAL, Enver Ziya, Osmanlı İmparatorluğunda İlk Nüfus Sayımı 1831, T.C. Başvekâlet İstatistik Umum Müdürlüğü, Ankara, KODAL, Tahir, "Türkiye Cumhuriyeti'nin İlk Genel Nüfus Sayımında Çorum Vilayeti'nin Nüfus Özellikleri", Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 19, S. 1, Elazığ, 2009, s KÜTÜKOĞLU, Mübahat S., Menteşe Sancağı 1830(Nüfus ve Toplum Yapısı), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, ORHONLU, Cengiz, Osmanlı İmparatorluğunda Aşiretlerin İskân Teşebbüsü( ), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul,1963. ÖZ, Mehmet, Tahrir, TDVİA, C. 39, İstanbul, 2010, s

22 1844 (1260 H.) Tarihli Çorum Sancağı Müslüman Nüfus Defterine Göre Çorum Şehrinin Demografik Yapısı, "Tahrir Defterlerinin Osmanlı Tarihi Araştırmalarında Kullanılması Hakkında Bazı Düşünceler", Vakıflar Dergisi, S. XXII, Ankara, 1991, , "Tahrir Defterlerindeki Sayısal Veriler", Osmanlılarda Bilgi ve İstatistik, ed. Hali İnalcık- Şevket Pamuk, DİE Yayını, Ankara, 2000, s ÖZDEĞER, Mehtap, Osmanlı İmparatorluğu nda Miri Arazi Rejimi ve Tahrir Geleneği, Manas Journal of Social Studies (Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi), C. 3, sayı. 5, 2003, s ÖZDEMİR, Rifat, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Ankara (Fiziki, Demografik, İdari, Sosyal ve Ekonomik Yapısı), , T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, ÖZKALP, Enver, Sosyolojiye Giriş, Anadolu Üniversitesi Eğitim Sağlık Bilimsel Araştırma Vakfı Yayınları, Eskişehir, ÖZTÜRK, Mustafa, 1844 Tarihli Halep Nüfus Defterine Göre Urfa da Gayr-i Müslim Nüfus ve Sanatları, Harran Üniversitesi Halk Kültüründe İktisat ve Ticaret Uluslararası Sempozyumu, Şanlıurfa, Nisan 2012., 1616 Tarihli Halep Avârız-Hâne Defteri, Ankara Üniversitesi OTAM, 8, Ankara, 1999, s SELÇUK, Hava, Niğde'de İlk Nüfus Sayımı (23 Şevval 1246/6Nisan 1831), JASSS, Volume 6 Issue 2, February 2013, s TAŞ, Barış, İlker Yiğit, Tanzimat tan Cumhuriyet e Beyşehir Kazasında Nüfus, Atatürk Araştırmaları Merkezi Dergisi(ATAM), C. XXIX, S. 8, Ankara, 2011, s TİRYAKİ, Esma Özlem, Tanzimat Döneminde Antep Teşkilatı, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep, TOPAL, Zehra, 1840 Tarihli Akçaabat Nüfus Kayıtları, Akçaabat Belediyesi Kültür Yayınları-5, Akçaabat, YÜCEKAYA, Hüsnü, 1830 Nüfus Sayımında Ayaş Köyleri ve Kasabaları, (Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Kırıkkale, YÜKSEL, Hasan, "Osmanlı'da Modern Anlamda Yapılan İlk Nüfus Sayımına Göre Divriği'nin Demografik Yapısı", Nüfusbilim Dergisi/Turkish Journal of Population Studies, 28-29, Ankara, , s