SESSION 1B: Büyüme ve Gelişme 279

Transkript

1 SESSION 1B: Büyüme ve Gelşme 279 Türkye de Hanehalkı Tüketm Harcamaları: Pseudo Panel Ver le Talep Sstemnn Tahmn The Consumpton Expendture of Households n Turkey: Demand System Estmaton wth Pseudo Panel Data Prof. Dr. Seda Şengül (Çukurova Unversty, Turkey) Ph.D. Canddate Çler Sgeze (Çukurova Unversty, Turkey) Abstract In ths study, mcro data sets obtaned by 2005 and 2009 Household Budget Surveys compled by Turksh Statstcal Insttute were used to estmate the parameters of household consumpton demand and calculate the ncome-demand elastctes of consumer goods. Total expendtures of the households n ths data set delvered nto the followng 12 dfferent categores of goods and servces. The expendture share of these dfferent categores of goods and servces s the dependent varable of ths model. In addton, the total household expendture, the squared total household expendture, the household sze adjusted n accordance wth the OECD equvalence scale and the logarthms of squared household sze are the ndependent varables used n the study. The Seemngly Unrelated Regresson Equatons (SURE) s used to estmate the Quadratc Almost Ideal Demand System (QAIDS) so as to determne the demand parameters of the man commodty groups. The prncpal result of the study s that the consumpton elastctes of the food and nonalcoholc beverages, housng, water, electrcty, fuel, clothng and footwear, furnture and house applances, communcatons, alcoholc beverages, cgarette and tobacco expendture are less than 1. Therefore, t can be sad that these commodty groups are consdered to be mandatory goods. On the other hand, the consumpton elastctes of the health, transportaton, educaton servces, entertanment and culture, restaurants, hotels, patsseres are more than 1. Thus, these commodty groups are consdered to be luxury goods. In ths regard, the study concludes that Turkey s consdered to be a developng country n terms of the consumpton characterstcs. 1 Grş Hanelern kısıtlı gelrlern harcama grupları arasında nasıl dağıttıkları ktsatçıların ve poltka yapıcıların en çok lglendğ alanlardan brdr. Bunun en öneml sebeplernden br mal ve hzmet tüketmnn büyük br bölümünün temel gereksnmler karşılamaya yönelk olmasıdır. Dolayısıyla hanehalkı tüketm harcamaları yaşam standardının öneml br göstergesdr. Tüketc davranışlarını belrleyen faktörler arasında gelr, lgl malların fyatları, tüketc zevkler ve terchler, farklı sosyo-kültürel yapılar ve yerleşmler sayılablr. Tüketm harcamaları çalışmalarında, gelr ve fyat esneklklernn belrlenmes le tüketm üzernde gelr ve fyat gb öneml faktörlern etks vurgulanmakta ve bu etklern büyüklüklern belrlenmes le gelecek pyasa tahmnlernn yapılması ve uygun mal poltkaların belrlenmes sağlanmaktadır. Tüketcler tarafından br mal grubuna yapılan harcama o mal grubunun üretcs açısından gelr fade ettğnden dolayı toplam tüketm harcamalarının mal grupları tbaryle dağılımının ve fyat ve gelr değşmler karşısındak esneklklernn belrlenmes, tüketcler kadar üretcler de yakından lglendrmektedr. Analz sonuçları ışığında üretcler araştırma bölgesndek tüketclern taleplern hang mallara yönlendrdklern veya fyatlarda meydana gelecek muemel br değşme karşısında tüketm kalıplarında nasıl br değşme olacağını tespt etmek suretyle fyat, tüketm ve pazarlama poltkalarını belrleyecektr (Özer, 2001). Talep sstemnn tahmn çn yapılan lk çalışmalarda zaman sers verler kullanılırken daha sonrak çalışmalara demografk değşkenlern eklenmes le yatay-kest verler kullanılmıştır. Son çalışmalarda se hem zaman hem de kest boyutunu çeren panel ver analz kullanılmaya başlanmıştır. Ancak hanehalkı çalışmalarında tekrarlı yatay-kestlerdek gözlemlern aynı olmamasından dolayı Deaton (1985), breysel gözlemlerden zyade, aynı özellklere sahp breylern gruplandırılması le elde edlen verlern (cohort) ortalamalarını baz alarak ekonomk lşkler tahmn etmey ve dolayısıyla pseudo panel ver kullanılmasını önermştr. Bu çalışmada da 2005 ve 2009 yıllarına at Türkye de hanehalkı tüketm talebne lşkn parametreler tahmn ederek; tüketm mallarının gelr-talep esneklklern hesaplamak ve hesaplanan gelr-talep esneklklernden yararlanarak karar alıcılara, poltka yapıcılara, refah düzeyn artırmaya yönelk doğru sosyal poltkaların oluşturulmasına yardımcı olacak blgler sunmak amaçlanmaktadır.

2 280 INTERNATIONAL CONFERENCE ON EURASIAN ECONOMIES Ver ve Değşkenler Çalışmada Türkye İstatstk Kurumu (TÜİK) tarafından derlenen, 2005 yılı ve 2009 yılı Hanehalkı Bütçe Anket (HBA) Mkro Ver Set kullanılmıştır yılı 8560 ve 2009 yılı çn hanehalkı örneklem oluşturmuştur (TÜİK 2005, TÜİK 2009). TÜİK, Hanehalkı Bütçe Anketlernde uyguladığı COICOP (classfcaton of ndvdual consumpton by purpose) sınıflamasında dkkate aldığı 12 mal ve hzmet grubu bu çalışmada ncelenen mal gruplarıdır. Bu mal grupları; 1) gıda ve alkolsüz çecekler, 2) alkollü çecek, sgara ve tütün, 3) gym ve ayakkabı, 4) konut, su, elektrk ve yakıt 5) moblya, ev aletler ve bakım merkez, 6) sağlık, 7) ulaştırma, 8) haberleşme, 9) kültür, eğlence, 10) eğtm hzmetler, 11) otel, lokanta, pastane 12) çeştl mal ve hzmetlerdr. Bu 12 mal ve hzmet grubunun bütçe paylarının bağımlı değşken olarak kullanıldığı QAIDS (Kuadratk İdeale Yakın Talep Sstem) modelnn bağımsız değşkenler se toplam harcamanın logartması, toplam harcamanın logartmasının kares, OECD eşdeğerl ölçeğne göre düzeltlmş hane genşlğnn logartması ve OECD eşdeğerlk ölçeğne göre düzeltlmş hane genşlğnn karesnn logartmasıdır. Çalışmada kullanılan değşkenlern ortalama değerler ve standart sapmaları Tablo 1 de sunulmuştur. Değşkenler Açıklama w1=gıda Gıda harcaması/toplam harcama w2=gym Gym ve ayakkabı harcaması/toplam harcama w3=konut Konut, su, elektrk, gaz harcaması /toplam harcama w4=moblya Moblya ve ev aletler harcaması/toplam harcama w5=sağlık Sağlık harcaması/ toplam harcama w6=ulaştırma Ulaştırma harcaması/toplam harcama w7=haberleşme Haberleşme harcaması/ toplam harcama w8=eğtm Eğtm hzmetler harcaması/toplam harcama w9=evdışı Otel, lokanta, pastane harcaması/toplam harcama w10=kültür Kültür, eğlence harcaması/toplam harcama w11=dğer Çeştl mal ve hzmetlern harcaması/ toplam harcama w12=alkol-tütün Alkollü çecek, sgara, tütün harcaması/toplam harcama LOECD OECD eşdeğerl ölçeğne göre düzeltlmş hane genşlğnn logartması SLOECD OECD eşdeğerl ölçeğne göre düzeltlmş hane genşlğnn karesnn log LHARCAMA Hanehalkı aylık toplam harcamasının logartması 4,04 7,39 SLHARCAMA Hanehalkı aylık toplam harcamasının karesnn logartması 6,08 14,79 Tablo 1: Çalışmada Kullanılan Değşkenler ve Tanımlayıcı İstatstkler Değşkenlere at tanımlayıcı statstklere baktığımızda 2005 ve 2009 yıllarında hanelern tükettkler mal ve hzmet gruplarının bütçe paylarında öneml br değşklk olmadığı saptanmıştır. Gıda harcamasının toplam harcama çndek payı 2005 yılında %25.7 ken 2009 yılında %23.4 e düşmüş, otel, lokanta pastane gb ev dışı gıda harcamasının toplam harcama çndek payı se sözü edlen dönemde %4.2 den %4.9 a yükselmştr. OECD eşdeğerlk ölçeğne göre 2005 yılında 2.31 olan hane genşlğ 2009 yılında 2.17 ye düşmüştür. 3 Yöntem Hem gelşmş hem de gelşmekte olan pek çok ülkede zaman çersnde hanehalkı bütçe anketler dğer verlere kıyasla daha sstematk ve düzenl olarak toplanmaktadır. Bu da, tüketm davranışlarının hem breyler arasında hem de zaman çnde nasıl değştğn belrlemeye yönelk çalışmaların yapılmasına, yan panel verlern kullanılmasına olanak tanımaktadır. Ancak, hanehalkı bütçe anketler genellkle farklı hanelerden gözlemlenen tekrarlı yatay-kest anketlernden oluşmaktadır. Bu şeklde derlenen Hanehalkı Bütçe Anket verlernde (tekrarlanan yatay-kestlerde) breylern aynı olmaması nedenyle; breysel gözlemlern gruplandırılması (cohort) le oluşturulan pseudo panel ver kullanılmaktadır. Breysel gözlemlern gruplandırılması breylern zamanla değşmeyen ortak özellklerne (doğum yılı, cnsyet, eğtm, yerleşm yer büyüklüğü vb. ) göre yapılmaktadır ve her br grup pseudo panel vernn cohortlarını oluşturmaktadır. Öyle k hanedek referans kşnn (hanehalkı res) doğum yılı ya da eğtm düzeyne göre gruplandırma yapılmaktadır (Gardes vd, 2005). Bu çalışmada, hanedek referans kşnn (hanehalkı resnn) doğum yılına (yaşına) ve eğtm düzeyne göre cohortlar oluşturulmuştur. Hanehalkı resnn yaşına göre oluşturulan beş cohort ve hanehalkı resnn eğtm düzeyne göre oluşturulan 4 cohort sırasıyla;1) Hanehalkı resnn yaşının 35 den küçük olduğu haneler,2) Hanehalkı resnn yaşı 35 ve 44 arasında olan haneler, 3) Hanehalkı resnn yaşı 45 ve 54 arasında olan haneler, 4) Hanehalkı resnn yaşı 55 ve 64 arasında olan haneler, 5) Hanehalkı resnn yaşı 65 ve üstü olan haneler,6) Hanehalkı resnn okur-yazar olmadığı ya da okur-yazar olup br okul btrmedğ haneler, 7) Hanehalkı resnn lkokul-lköğretm öğrenm düzeynde olduğu haneler, 8) Hanehalkı resnn ortaokul-orta deng meslek lses ya

3 SESSION 1B: Büyüme ve Gelşme 281 da lse-lse ve deng meslek lses öğrenm düzeynde olduğu haneler ve 9) Hanehalkı resnn yüksekokulfakülte, yüksek lsans ve doktora öğrenm düzeynde olduğu hanelerdr. Uygulamalı talep çalışmalarında özellkle hanehalkı bütçe verleryle tutarlı br fonksyonel bçme sahp olması ve tahmnnn de kolay olması nedenyle AIDS talep sstem kullanılmaktadır. AIDS model Eştlk 1 de sunulmuştur. w P log( ) P Burada;,j=1,2,,12 (1) w :. malın harcama payını, : toplam harcamayı, P: genel fyat ndeksn, P :. mal grubunun fyatını göstermektedr. Eştlk 1 n parametreler tbaryle doğrusal olmamasından kaynaklanan tahmn güçlüğünü gdermek çn model Stone fyat ndeks kullanılarak (Eştlk 2) doğrusallaştırılmaktadır. Doğrusallaştırılan bu model, Doğrusal Formda İdeale Yakın Talep Sstem (Lnear Approxmated Almost Ideal Demand System-LA/AIDS) olarak adlandırılmaktadır (Deaton & Muellbauer, 1980b). Ancak, Stone fyat ndeksnn eşanlılık sorununa yol açması nedenyle amprk çalışmalarda farklı fyat ndekler kullanılmıştır. Bu çalışmada kullanılan fyat ndeks Eştlk 3 te verlmştr (Burton ve Young, 1992). n n n 1 log P log P log P log P (2) o j j j1 n log P w log p,j=1,2,,n (3) 1 w : w nn ortalaması, P : mal grubunun aylık fyat ndeksdr. Ancak, her br mal grubuna at fyat verler sağlanamadığından Eştlk 1 den fyat değşken çıkarılmıştır. Eştlk 3 tek fyat ndeks se her br mal grubunun fyatının gösterges olarak, bu mal gruplarının her br çn 2005 ve 2009 yıllarında TÜİK tarafından hesaplanan aylık fyat ndeks (TÜİK, 2009) verler kullanılarak hesaplanmıştır. Bu durumda, AIDS model Eştlk 4 şeklnde gösterleblr. Fyat değşken modelde yer almadığından smetr kısıtının da test edlmesne gerek kalmamıştır. w log( ) =1,2,,12 (4) P Toplam harcama. mal grubunun bütçe payı üzernde her zaman doğrusal olarak artan br etkye sahp olmayablr. Bağımsız değşkenler arasında yer alan toplam harcamanın karesnn modele dahl edlmes durumunda AIDS model, Karesel İdeale Yakın Talep Sstem ne (QAIDS) dönüşmektedr. Bu çalışmada da, toplam harcamanın bütçe payı üzerndek doğrusal olmayan etksn elde edeblmek çn QAIDS model kullanılmıştır (Banks vd., 1997). log( ) n kares Eştlk 4' te sunulan eştlğe eklendğnde Eştlk 5 te verlen QAIDS model elde P edlmştr. w log( ) log( ) (5) P P Çalışmada kullanılan ver setnn özellkler ele alınarak kullanılan model se Eştlk 6 da sunulmuştur. Bu model pseudo panel ver analznde, (C,t) cohortlarında, (h,t) hanehalklarının gruplandırılması le ortaya çıkan toplulaştırılmış model, h C olmak üzere h C hpotez altında w wct olmak üzere aşağıdak şeklde elde edlr. w ln( ) ln Ct C 1 2 h P t h Pt ln ln Ct h h h =1, 2,,12, C=1, 2,,9, t=1, 2,,12 le h hc 2 (6) H

4 282 INTERNATIONAL CONFERENCE ON EURASIAN ECONOMIES 2013 : t zamanında, h hanesnn harcama tutarını, : t zamanında, h hanesnn toplam harcamasının, bulunduğu cohorttak toplam harcamaya oranını, w : t zamanında, h hanesnn toplam harcaması çnde malının harcama payını, w Ct : t zamanında cohortta yer alan bütün hanelern toplam harcamaları çnde malının harcama paylarının toplamının ağırlıklı değern, ln : t zamanında, h hanesnn OECD eşdeğerl ölçeğne göre düzeltlmş hane genşlğnn logartmasını, 2 ln göre düzeltlmş hane genşlğnn karesnn logartmasını göstermektedr. : t zamanında, h hanesnn OECD eşdeğerl ölçeğne Tam talep sstem tahmnlernde, sstem oluşturan eştlkler arasında korelasyon olma olasılığı nedenyle ve eştlkler arasındak kısıtlardan dolayı sstem oluşturan eştlklern brlkte tahmn edlmes gerekmektedr.bu nedenle Eştlk 6 dak sstem Zellner n (1962) önerdğ görünürde lşksz regresyon (SUR) denklemler set olarak ele alınablr ve SUR tahmn edcsyle (SUR estmator, SURE) le tahmn edleblr. Sstemde hata termler arasında korelasyonun olması sebebyle varyans-kovaryans matrs tekl olmaktadır. Bu matrsn tekl olması da, mal gruplarının bütçe payları toplamının 1 e eşt olması ve her br harcama denklemndek hata termler toplamının da sıfıra eşt olması gerektğnden sstem tahmnn mkânsız kılmaktadır. Bu da n sayıdak denklemden oluşan sstemden herhang br denklemn atılması (hang denklemn modelden atılacağı tahmn sonuçlarını etklemez) ve n-1 sayıdak denklemden oluşan sstemn tahmn edlmesyle çözüleblmektedr. Sstemden atılan n nc denklemn parametres se toplama şartı ( 1) gereğnce dğer denklemlern parametrelernden kolayca hesaplanablmektedr (Judge vd., 1988). Ana mal grupları tbaryle AIDS n tahmnnde 12 denklemden oluşan sstemden çeştl mal ve hzmetler mal grubuna at denklem çıkarılarak 11 denklem tahmn edlmştr. Eştlk 6 nın gruplandırılmış verler (ya da cohortlar) üzernden oluşturulmasından dolayı hata term her br gruptak hanehalkı sayısına bağlı olarak değşen varyanslıdır. Kakwan (1977), hata term varyansının her br gruptak (cohorttak) hanehalkı sayısı le ters orantılı olduğunu ve bu değşen varyansın Ağırlıklı En Küçük Kareler yöntemyle düzeltlebleceğn göstermştr. Bunun çn sstemdek tüm değşkenlere at gruplandırılmış verler (sabt term dahl) her br gruptak hanehalkı sayısının karakökü le çarpılmak suretyle dönüştürülmüştür. Panel verler, brm etknn sabt yada rassal olmasın göre Sabt etkler model ya da Rassal etkler model olarak ayrılmaktadır. Sabt ve Rassal etkler modeller arasındak en öneml fark, brm etknn bağımsız değşkenlerle lşkl olup olmamasıdır. Hausman (1978), yokluk hpotez ( H0 E( u / ) 0 ) altında her ks de tutarlı ve bununla brlkte, yokluk hpoteznn reddedlmes durumunda farklı olasılık lmtlerne sahp olan k tahmn edcy karşılaştırmayı önermştr. Buna göre, brm etknn bağımsız değşkenler le lşksz olduğu rassal etkler model çn Between tahmn edcs ( ˆBetween ) ve brm etknn bağımsız değşkenler le lşkl olduğu sabt etkler model çn Wthn tahmn edcs ( ˆwthn ) karşılaştırılmıştır (Baltag, 2005). Çalışmada Türkye dek tüketm mallarının gelr-talep esneklklern hesaplamak çn kullanılacak AIDS model ve QAIDS modelnn gelr-talep esneklk formüller Eştlk 7 ve Eştlk 8 de sırasıyla verlmştr. a w 1 =1,2, 12 (7) q 1 2 ln( ) =1,2,,12 (8) w w P t 4 Araştırma Bulguları 4.1 Türkye de Hanehalkı Tüketm Harcamalarının Cohortlara Göre Dağılımı 2005 yılında 12 mal grubunun cohortlara göre oratalama harcama paylarının verldğ Tablo 2 ye baktığımızda,2005 yılında %25.9 olan gıda harcama payı, hanehalkı resnn 35 yaşından küçük olduğu hanelerde %22.7 oranıyla genel ortalamanın altında, 65 yaşından büyük olduğu hanelerde se %30.6 oranıyla ortalamanın üstündedr. Benzer şeklde 2005 yılında hanehalkı resnn okur yazar olmadığı ya da okur-yazar olup br okul btrmedğ hanelerde gıda harcama payı %37.3 oranıyla dğer öğrenm düzeyler çn hesaplanan gıda harcama payından yüksek ken, hanehalkı resnn ünverste öğrenm düzeynde olduğu hanelerde se %15 oranıyla en düşüktür yılında gym- ayakkabı harcama payında cohortlara göre öneml br farklılık olmadığı gözlenmstr. t 1 t t

5 SESSION 1B: Büyüme ve Gelşme 283 Cohort w1 w2 w3 w4 w5 w6 w7 w8 w9 w10 w11 w12 35yaşından küçük Ok-yaz İlkokul İlköğretm ort-ort.den. meslek lses yükokul, fakülte veya lsansüstü Tablo 2: 2005 Yılında Mal Gruplarının Cohortlara Göre Ortalama Harcama Payları Tablo 3 de se 2009 yılı çn 12 mal grubunun cohortlara göre ortalama harcama payları sunulmuştur, Tablo 3 ncelendğnde 2009 yılının 2005 yılıyla benzerlk gösterdğ saptanmıştır yılında % 23 olan gıda harcama payı, hanehalkı resnn 35 yaşından küçük olduğu hanelerde % 19.7 oranıyla genel ortalamanın altında, 65 yaşından büyük olduğu hanelerde se %29.7 oranıyla ortalamanın üstündedr. Bununla brlkte, 2009 yılında hanehalkı resnn okur yazar olmadığı ya da okur-yazar olup br okul btrmedğ hanelerde gıda harcama payı %33.3 oranıyla dğer öğrenm düzeyler çn hesaplanan gıda harcama payından yüksek ken, hanehalkı resnn ünverste öğrenm düzeynde olduğu hanelerde se %16.4 oranıyla en düşüktür ve 2009 yıllarında, konut, su, elektrk ve gaz harcama payı, hanehalkı resnn 65 yaşından büyük olduğu cohortlarda ortalamadan oldukça yüksek gözlenmştr. Bu grupta en düşük harcama payı moblya ve ev aletler harcama payında gözlenmştr. Cohort w1 w2 w3 w4 w5 w6 w7 w8 w9 w10 w11 w12 35 yaşından küçük Ok-yaz İlkokul İlköğret ort-ort.den. meslek ls yüksekokul, fakülte veya lsansüstü Tablo 3: 2009 Yılında Mal Gruplarının Cohortlara Göre Ortalama Harcama Payları 4.2 Türkye de Hanehalkı Tüketm Harcamalarının Tahmn Türkye de 2009 yılında hanelern ana mal gruplarına göre talep parametrelern bulmak çn QAIDS model SUR tahmn edcyle tahmn edlmştr. Modeln sabt etkl m rassal etkl olup olmadığını saptamak çn Wthn ve Between tahmn edcler kullanılmıştır. Bu k tahmn edcnn hangsnn daha y sonuç verdğn belrlemek çn Hausman test yapılmıştır. Hausman testne göre Wthn tahmn edcsnn Between tahmn edscne göre daha y sonuç verdğ saptanmıştır. Bu durumda, bu çalışmada kullanılan ver setnn sabt etkler model çn daha uygun olduğu söyleneblr. Ayrıca çalışmada kullanılan ver setnn, breylern ortak özellklerne göre gruplandırılması yan cohortların oluşturulması nedenyle sabt etkl modeln geçerl olması beklenen br sonuçtur. Türkye de hanehalkı tüketm talebnn QAIDS model le gerçekleştrlen tahmnnde toplam harcamanın logartması ve toplam harcamanın karesnn logartması değşkenlernn katsayılarının tamamı 0,05 anlamlılık düzeynde statstksel olarak anlamlı ve ktsad beklentyle uyumlu elde edlmştr ve 2009 yılları çn Wthn ve Between tahmn edclernden elde edlen parametre tahmnler Tablo 4 ve Tablo 5`te sunulmustur. Türkye de hanehalkı tüketm talebnn QAIDS model le gerçekleştrlen tahmnnde toplam harcamanın logartması ve toplam harcamanın karesnn logartması değşkenlernn katsayılarının tamamı ncelenen mal ve hzmet grupları çn 0,05 anlamlılık düzeynde statstksel olarak anlamlı ve ktsad beklentyle uyumlu elde edlmştr yılında gıda ve alkolsüz çecekler, gym ve ayakkabı, konut, su, elektrk, yakıt, moblya, ev aletler, otel, lokanta ve pastane harcama grubunun harcama payı bell br hanehalkı büyüklüğüne kadar artacak, daha sonra azalış gösterecektr. Eğtm hzmetler, haberleşme, sağlık, ulaştırma, kültür, eğlence ve alkollü çecek, tütün ve sgara harcaması payı se ortalama hanehalkı büyüklüğüne kadar azalacak, daha sonra artış eğlm gösterecektr (Tablo 4).

6 284 INTERNATIONAL CONFERENCE ON EURASIAN ECONOMIES 2013 Mal Grupları Wthn Between Gıda ve alkolsüz çecekler Parametre t statstğ Parametre t statstğ Harcamanın logartması Harcamanın logartmasının kares Hanehalkı Büyüklüğü Hanehalkı Büyüklüğünün kares Gym ve ayakkabı Harcamanın logartması Harcamanın logartmasının kares Hanehalkı Büyüklüğü Hanehalkı Büyüklüğünün kares Konut, su, elektrk, yakıt Harcamanın logartması Harcamanın logartmasının kares Hanehalkı Büyüklüğü Hanehalkı Büyüklüğünün kares Eğtm hzmetler Harcamanın logartması Harcamanın logartmasının kares Hanehalkı Büyüklüğü Hanehalkı Büyüklüğünün kares Haberleşme Harcamanın logartması Harcamanın logartmasının kares Hanehalkı Büyüklüğü Hanehalkı Büyüklüğünün kares Moblya, ev aletler Harcamanın logartması Harcamanın logartmasının kares Hanehalkı Büyüklüğü Hanehalkı Büyüklüğünün kares Sağlık Harcamanın logartması Harcamanın logartmasının kares Hanehalkı Büyüklüğü Hanehalkı Büyüklüğünün kares Ulaştırma Harcamanın logartması Harcamanın logartmasının kares Hanehalkı Büyüklüğü Hanehalkı Büyüklüğünün kares Kültür, eğlence Harcamanın logartması Harcamanın logartmasının kares Hanehalkı Büyüklüğü Hanehalkı Büyüklüğünün kares Lokanta, otel, pastane Harcamanın logartması Harcamanın logartmasının kares Hanehalkı Büyüklüğü Hanehalkı Büyüklüğünün kares Alkollü çecek, sgara ve tütün Harcamanın logartması Harcamanın logartmasının kares Hanehalkı Büyüklüğü Hanehalkı Büyüklüğünün kares Tablo 4 :Türkye de 2005 Yılında Hanehalkı Tüketm Harcama Gruplarının Parametre Tahmnler

7 SESSION 1B: Büyüme ve Gelşme 285 Mal Grupları Wthn Between Gıda ve alkolsüz çecekler Parametre t statstğ Parametre t statstğ Harcamanın logartması -0,079-2,90-0,043-2,27 Harcamanın logartmasının kares 0,001 2,24 0,002 1,94 Hanehalkı Büyüklüğü 0,409 7,62-0,352-3,11 Hanehalkı Büyüklüğünün kares -0,141-4,15 0,212 2,02 Gym ve ayakkabı Harcamanın logartması -0,061-6,41-0,043-4,21 Harcamanın logartmasının kares 0,012 3,12 0,012 2,24 Hanehalkı Büyüklüğü 0,412 4,08 0,425 4,19 Hanehalkı Büyüklüğünün kares -0,173-3,01-0,252-1,84 Konut, su, elektrk, yakıt Harcamanın logartması 0,015 4,31 0,037 1,96 Harcamanın logartmasının kares -0,020 2,16-0,011-2,26 Hanehalkı Büyüklüğü 0,512 5,90 0,119 1,96 Hanehalkı Büyüklüğünün kares -0,073-3,37-0,068-1,74 Eğtm hzmetler Harcamanın logartması 0,017 9,11 0,028 3,13 Harcamanın logartmasının kares -0,003-8,43-0,006 5,03 Hanehalkı Büyüklüğü -0,457-6,46-0,321-2,98 Hanehalkı Büyüklüğünün kares 0,236 5,47 0,063 1,21 Haberleşme Harcamanın logartması 0,004 2,23-0,006-1,20 Harcamanın logartmasının kares -0,001-2,49-0,001-1,86 Hanehalkı Büyüklüğü -0,584-1,75-0,196 2,43 Hanehalkı Büyüklüğünün kares 0,332 1,67 0,013 1,72 Moblya, ev aletler Harcamanın logartması -0,023-3,21-0,017 2,62 Harcamanın logartmasının kares 0,006 3,25 0,001 3,25 Hanehalkı Büyüklüğü 0,376 2,11 0,109 8,60 Hanehalkı Büyüklüğünün kares -0,072-1,96-0,018-4,40 Sağlık Harcamanın logartması -0,017-6,80-0,023 7,72 Harcamanın logartmasının kares 0,007 2,87 0,005-3,81 Hanehalkı Büyüklüğü 0,262 3,47 0,087 7,83 Hanehalkı Büyüklüğünün kares -0,015-2,94-0,050-5,34 Ulaştırma Harcamanın logartması -0,043-2,21-0,049-2,26 Harcamanın logartmasının kares 0,015 1,80 0,011 2,72 Hanehalkı Büyüklüğü 0,428 4,81-0,239-2,76 Hanehalkı Büyüklüğünün kares -0,284-5,81 0,152 2,70 Kültür, eğlence Harcamanın logartması -0,031-9,28-0,049-2,74 Harcamanın logartmasının kares 0,011 8,89 0,017 1,76 Hanehalkı Büyüklüğü 0,272 6,11 0,569 7,618 Hanehalkı Büyüklüğünün kares -0,021-1,97-0,381-2,30 Lokanta, otel, pastane Harcamanın logartması 0,105 6,61 0,157 3,74 Harcamanın logartmasının kares -0,017-3,84-0,016-5,61 Hanehalkı Büyüklüğü 0,367 5,81-0,174-3,01 Hanehalkı Büyüklüğünün kares -0,249-5,73 0,008 3,21 Alkollü çecek, sgara ve tütün Harcamanın logartması -0,019-5,16-0,015-2,68 Harcamanın logartmasının kares 0,003 2,82 0,001 2,57 Hanehalkı Büyüklüğü -0,563-5,81 0,460 1,66 Hanehalkı Büyüklüğünün kares 0,031 5,48-0,298-1,65 Tablo 5 :Türkye de 2009 Yılında Hanehalkı Tüketm Harcama Gruplarının Parametre Tahmnler

8 286 INTERNATIONAL CONFERENCE ON EURASIAN ECONOMIES yılında se hanehalkı büyüklüğü artıkça, gıda ve alkolsuz çecekler, gym ve ayakkabı, konut, su, elektrk, yakıt, moblya, ev aletler, sağlık, ulaştırma, kültür, eğlence, otel, lokanta ve pastane harcama grubunun harcama payı önce artış, daha sonra azalış gösterecektr. Eğtm hzmetler, haberleşme, alkollü çecek, tütün ve sgara harcaması payı se bell br büyüklüğe kadar azalacak, daha sonra artış eğlm gösterecektr Wthn ve Between tahmn edclernn parametrelernden hesaplanan gelr-talep esneklkler Tablo 6 da verlmştr. Mal Grupları Wthn Between Wthn Between Gıda ve alkolsüz çecekler Gym ve ayakkabı Konut, su, elektrk, yakıt Eğtm hzmetler Haberleşme Moblya, ev aletler Sağlık Ulaştırma Kültür, eğlence Lokanta, otel, pastane Alkollü çecek, sgara ve tütün Tablo 6: Türkye de Hanelern Ana Mal Gruplarına Göre Gelr-Talep Esneklğ Türkye genel çn harcama gruplarına br bütün olarak bakıldığında, 2005 ve 2009 yıllarında gıda ve alkolsüz çecekler, gym ve ayakkabı, konut, su, elektrk, yakıt, moblya ve ev aletler, haberleşme, alkollü çecek, sgara ve tütün gruplarının harcama esneklkler 1 den küçük hesaplanmıştır. Bu da, Türkye de bu mal gruplarının zorunlu mallar sınıfına grdğn göstermektedr. Aynı zamanda, sağlık, ulaştırma, eğtm hzmetler, kültür ve eğlence, lokanta, otel ve pastane mal gruplarının harcama esneklkler 1 den büyük çıktığından bu mal gruplarının da lüks mallar sınıfına grdğ söyleneblr. Türkye de gıda-alkolsüz çecekler harcamasının toplam harcamaya göre esneklğ 2005 yılı çn 0.83, 2009 yılı çn 0.68 bulunmuştur. İncelenen dönemlerde gıda alkolsüz çecekler harcama esneklğ düşmüştür. Bu da, Türkye de hanelern toplam harcamalarının %1 oranında artması durumunda toplam harcamalarından gıdaalkolsüz çeceklere ayıracakları payın % 1 oranından daha düşük olacağını, bu oranın 2005 yılı çn %0.83, 2009 yılı çn %0.68 oranında artacağını göstermektedr Türkye de gym ve ayakkabı grubunun harcama esneklğ, 2005 yılında 0.81, 2009 yılında 0.94`tür. Gelşmekte Olan Ülkelerde gym ve ayakkabı grubu nspeten pahalı mal grubundadır. Ayrıca, 2008 yılında yaşanan fnansal krzn etksyle 2009 yılı çn hesaplanan esneklk değernn 2005 yılına göre daha yüksek çıktığı söyleneblr. Türkye de konut, su, elektrk ve yakıt grubu harcama esneklğ 2005 ve 2009 yılları çn 0.79 ve 0.73 değeryle zorunlu mal grubundadır. Bu grup çersnde kra harcamalarının payı yüksektr. Konut harcama esneklğnn düşük olmasının nedenlernden br, son yıllarda düşük faz oranı ve uzun vadel borçlandırma yoluyla (mortgage-bu neden, aynı zamanda dünyada ve ülkemzde yaşanan fnansal krzn de çıkış nedenlernden brdr) ev sahb olanların sayısındak artıştır. Aynı zamanda, TOKİ aracılığıyla düşük gelrllernde ev sahb olmalarının son yıllarda artması konut esneklğnn düşmesnn nedenler arasında gösterleblr. Türkye de hanehalkı eğtm hzmetler harcama esneklğ 2005 ve 2009 yılları çn 1.17 ve 1.16 değerleryle benzer büyüklükte elde edlmşlerdr. Kültür ve eğlence grubu harcama esneklğ se 2005 yılında 0.92, 2009 yılında se 1.74 bulunmuştur. Türkye de 2009 yılında toplam harcama çnde eğtm harcamasının payı %0.9 değeryle, kültür ve eğlence harcama grubunun payı da %2.1 oranıyla oldukça düşüktür. Türkye de en yüksek harcama esneklğ 2009 yılı çn 1.74 değeryle kültür ve eğlence grubu çn hesaplanmıştır. Ulaştırma harcama esneklk deger her k yıl çnde 1.2 bulunmuştur. Bu esneklk değer de hanelern toplam harcamalarındak %1 lk br artışın, ulaştırma harcamaların da %1.2 oranında br artışa sebep olacağını göstermektedr. Lokanta, otel ve pastane harcama esneklğ 2005 yılından 2009 yılına 1.33`ten 1.57 e yükselmştr. Bu da hanelern toplam harcamalarının %1 oranında artması durumunda lokanta, otel ve pastane gb ev dışı gıda harcamalarının %1 oranından daha fazla artacağını göstermes bakımından önemldr ve 2009 yılları çn Türkye de cohortlara göre hesaplanan mal gruplarının gelr-harcama esneklkler Tablo 7 ve Tablo 8 de sunulmuştur yılında hanehalkı resnn yaşına göre oluşturulan cohortlar ncelendğnde, gıda ve alkolsüz çecekler harcama esneklğ bütün cohortlarda en küçük 0.81, en büyük 0.86 değeryle yaklaşık olarak tüm cohortların ortalaması çn hesaplanan 0.83 değerne yakın büyüklükte hesaplanmıştır. Ancak, eğtm cohortlarına gore gıda harcama esneklğ ncelendğnde se en yüksek 0.88 değeryle hanehalkı resnn okur-yazar olmadığı veya okur-

9 SESSION 1B: Büyüme ve Gelşme 287 yazar olup dploması olmayan haneler çn, en düşük se 0.80 değeryle hanehalkı resnn ünverste öğrenm düzeyne sahp olduğu haneler çn hesaplanmıştır yılında se hanehalkı resnn yaşına göre oluşturulan cohortlar ncelendğnde, gıda ve alkolsüz çecekler harcama esneklğ 0.62 değeryle en düşük hanehalkı resnn 35 yaşından küçük olduğu haneler çn, en yüksek 0.85 değeryle hanehalkı resnn yaş grubunda yer aldığı haneler çn hesaplanmıştır. Hanehalkı resnn 35 yaşından küçük olduğu hanelerde çocuk sayının yaş grubundak hanelerden daha az olması, dolayısıyla çocuk sayısının az olduğu, dğer br fadeyle hane genşlğnn küçük olduğu hanelerde gıda harcama esneklğnn düşük, büyük olduğu hanelerde se yüksek olduğu söyleneblr. Hanehalkı resnn öğrenm düzeyne göre oluşturulan cohortlara bakıldığında gıda-alkolsüz çecekler harcama esneklğnn hanehalkı resnn okur-yazar olmadığı ya da okur- yazar olup br okul btrmeyen hanelerde 0.77 değeryle en yüksek, hanehalkı resnn ünverste öğrenm düzeyne sahp hanelerde se 0.54 değeryle en düşük hesaplanmıştır. Cohortlara göre hesaplanan gym-ayakkabı, konut gelr harcama esneklğ tüm cohortların ortalamasına göre hesaplanan esneklk değernden öneml br farklılık göstermemştr yılında sağlık harcama esneklğ 1.91 değeryle en yüksek hanehalkı resnn yaş grubunda yer aldığı haneler çn hesaplanmıştır. Cohortlar Gıda Gym Konut ğtm Sağlık Haber Moblya Ulaştırma Eğlence Lokanta Alkol Hanehalkı resnn yaşı 35 yaşından küçük Hanehalkı resnn eğtm durumu Okur-yazar değl, okur yazar, dploması yok İlkokul İlköğret. Orta okul ve deng, meslek ls. yüksekokul, fakülte,lsansüstü Tablo 7 :Türkye de 2005 Yılında Cohortlara Göre Mal Gruplarının Gelr Talep Esneklkler Cohortlar Gıda Gym Konut Eğt m Sağlık Haber Alkol Moblya Ulaştırma Eğlence Lokanta Hanehalkı resnn yaşı 35 yaşından küçük Hanehalkı resnn eğtm durumu Okur-yazar değl, okur yazar, dplolması yok İlkokul İlköğretm Orta okul ve deng, meslek ls. yüksekokul, fakülte,lsansüstü Tablo 8:Türkye de 2009 Yılında Cohortlara Göre Mal Gruplarının Gelr Talep Esneklkler

10 288 INTERNATIONAL CONFERENCE ON EURASIAN ECONOMIES Sonuç ve Önerler Türkye genelnde 2005 ve 2009 yıllarında hanelern tükettkler mal ve hzmet gruplarının bütçe paylarında öneml br değşklk olmadığı saptanmıştır. Gıda harcamasının toplam harcama çndek payı 2005 yılında %25.7 ken 2009 yılında %23.4 e düşmüş, otel, lokanta pastane gb ev dışı gıda harcamasının toplam harcama çndek payı se sözü edlen dönemde %4.2 den %4.9 a yükselmştr. OECD eşdeğerlk ölçeğne göre 2005 yılında 2.31 olan hane genşlğ 2009 yılında 2.17 ye düşmüştür. Türkye genel çn harcama gruplarına br bütün olarak bakıldığında, 2005 ve 2009 yıllarında gıda ve alkolsüz çecekler, gym ve ayakkabı, konut, su, elektrk, yakıt, moblya ve ev aletler, haberleşme, alkollü çecek, sgara ve tütün gruplarının harcama esneklkler 1 den küçük hesaplanmıştır. Bu da, Türkye de bu mal gruplarının zorunlu mallar sınıfına grdğn göstermektedr. Aynı zamanda, sağlık, ulaştırma, eğtm hzmetler, kültür ve eğlence, lokanta, otel ve pastane mal gruplarının harcama esneklkler 1 den büyük çıktığından bu mal gruplarının da lüks mallar sınıfına grdğ söyleneblr. Bu çalışmada ncelenen mal gruplarının büyük br bölümü gıda, eğtm, konut, ulaştırma, gym, sağlık vb. temel gereksnmler grubundadır. Bu çalışmanın bulguları, sosyal poltkalarının oluşturulmasında ve refah analzlernde yararlanılacak öneml blglerdr. Bu bağlamda, bu çalışma da sunulan, gelr-talep esneklkler; sosyal poltkalarıyla ve refah analzleryle lgl poltka üretenler çn öneml göstergeler olduğu söyleneblr. Kaynakça Baltag, B. H.,2005. Econometrc Analyss of Panel Data. John Wley & Sons: England Banks, J., Blundell, R. & Lewbel, A (1997).Quadratc Engel Curves and Consumer Demand. The Revew of Economcs and Statstcs. 79(4), November, 1997, pp Blundell, R. & Brownng, M. (1994). Consumer Demand and the Lfe-Cycle Allocaton of Household Expendtures. Revew of Economc Studes (1994) 61, Chung, C. F.,1994. A Cross-Secton Demand Analyss of Spansh Provncal Food Consumpton. Amercan Deaton, A., 1985a. Panel Data From Tme Seres of Cross-Sectons. Journal of Econometrcs, 30 (1985), North-Holland. Deaton, A. & Muellbauer, J., 1980b. An Almost Ideal Demand System. The Amercan Economcs Revew. Vol.70, n.3. pp Gardes, F., Duncan, G. J., Gaubert P., Gurgand, M. & Starzec, C.,2005. Panel and Pseudo Panel Estmaton of Cross-Sectonal and Tme Seres Elastctes of Food Consumpton: The Case of Amercan and Polsh Data. Journal of Busness and Economc Statstcs, 23(2): Judge, G. G., Hll, R. C., Grffs, W. E., Lütkepohl, H. & Lee, T.- C., Introducton to the Theory and Practce of Econometrcs. 2nd Edton, New York: John Wley & Sons. Kakwan, N.,1977. On the Estmaton of Engel Elastctes from Grouped Observatons wth Applcaton to Indoneson Data. Journal of Econometrcs, 6: Lyons, S., Mayor, K. & Tol, R. S. J.,2007. Convergence of Consumpton Patterns Durng Macroeconomc Transton: A Model of Demand ın Ireland and the OECD Özer, H.,2001. Türkye de Hanehalkı Tüketm Harcamalarının Doğrusal Harcama Sstem le Analz. T.C. Başbakanlık Devlet İstatstk Ensttüsü, Ankara. Hanehalkı Tüketm Harcamalarının Doğrusal Harcama Sstem le Analz. T.C. Başbakanlık Devlet İstatstk Ensttüsü, Ankara. Şengül, S., Türkye de Yoksulluk Profl ve Gelr Gruplarına Göre Gıda Taleb. T.C. Tarım ve Köyşler Bakanlığı Tarımsal Ekonomk Araştırma Ensttüsü, Yayın No.119, Ankara. Steward, J.,1991. Econometrcs. Phlp Allan, London. Tansel, A.,1986. An Engel Curve Analyss of Household Expendture n Turkey Metu Studes n Development, No. 13, pp Tatoğlu, F. Y.,2005. Sermaye Pyasası nda Rskn Sınırlı Bağımlı Değşkenl Panel Ver Modeller le Analz. Yayınlanmamış doktora tez, İstanbul Ünverstes, İstanbul. TÜİK, Hanehalkı Bütçe Anket Mkro Ver Set, 2005,2009. Zellner, A.,1962. An Effcent Method of Estmaton Seemngly Unrelated Regressons and Tests for Bas. Journal of the Amercan Statstcal Assocaton, vol. 57, No. 298, pp