STANBUL TEKN K ÜN VERS TES FEN B L MLER ENST TÜSÜ M MARLIK D S PL N NDE ENFORMEL B LG PAYLA IM VE LET M ORTAMLARI. YÜKSEK L SANS TEZ Eylem YILMAZ

Transkript

1 STANBUL TEKN K ÜN VERS TES FEN B L MLER ENST TÜSÜ M MARLIK D S PL N NDE ENFORMEL B LG PAYLA IM VE LET M ORTAMLARI YÜKSEK L SANS TEZ Eylem YILMAZ Anabilim Dalı : Mimarlık Programı : Mimari Tasarım Programı EYLÜL 2009

2 STANBUL TEKN K ÜN VERS TES FEN B L MLER ENST TÜSÜ M MARLIK D S PL N NDE ENFORMEL B LG PAYLA IM VE LET M ORTAMLARI YÜKSEK L SANS TEZ Eylem YILMAZ ( ) Tezin Enstitüye Verildi i Tarih : 07 Eylül 2009 Tezin Savunuldu u Tarih : 30 Eylül 2009 Tez Danı manı : Prof. Dr. Arzu ERDEM ( TÜ) Di er Jüri Üyeleri : Y. Doç. Dr. pek YÜREKL NCEO LU ( TÜ) Doç. Dr. Bülent TANJU (YTÜ) EYLÜL 2009

3

4 ÖNSÖZ Tez süresince her konuda fikir alı veri inde bulunabildi im danı manım Sayın Prof. Dr. Arzu Erdem e en içten te ekkür ve saygılarımı sunarım. Tez süresince ve her zaman maddi manevi yanımda olan aileme, tezin olu masında çok büyük katkısı olan ba ta Ömer Kanıpak olmak üzere Ömer Yılmaz ve Arkitera Mimarlık Merkezi ne, sonsuz desteklerinden ötürü Av ar Karababa ya, Bilge Kalfa ya, Elif Çelik e, ve ebnem oher e te ekkür ve ükranlarımı sunarım. Eylül 2009 Eylem Yılmaz Mimar iii

5 iv

6 Ç NDEK LER ÖNSÖZ...iii Ç NDEK LER... v KISALTMALAR...vii ÖZET... xi SUMMARY...xiii 1. G R Çalı manın Temel Kavramları Çalı manın Amacı, Sınırları Çalı manın Kapsamı M MAR B LG N N ÜRET M VE PAYLA IMI Tarihsel Perspektif Günümüz Kültürel Ortamındaki Durum Mimari Bilgi Aktarım Ortamları Fiziksel çevrede faaliyet gösteren olu umlar Pecha Kucha Geceleri etkinli i 37 Difüzyon 40 Kayıtdı ı 41 Mimarlar Odası Mimarlık çin Mimarlar olu umu nternet ortamında faaliyet gösteren olu umlar Architecture For Humanity internet sitesi 46 Bloglar - BLDGBLOG B LG PLATFORMU ÖRNE : ARK TERA M MARLIK MERKEZ Arkitera Mimarlık Merkezi Kurulu ve Amaçları Arkitera Mimarlık Merkezi Geli im Süreci yılları arası yılları arası yılları arası SONUÇ VE DE ERLEND RME KAYNAKLAR EKLER Sayfa v

7 vi

8 KISALTMALAR ABD AFH AKM AMM AMV ARPA ATT BBN CABE CCTV CERN CIAM CSNET GAUDI ICAM ICN MO MP MILNET MIT MiM NAI OAN PKG RIBA TED TMO TOK UIA WWW : Amerika Birle ik Devletleri : Architecture For Humanity : Atatürk Kültür Merkezi : Arkitera Mimarlık Merkezi : Arkitera Mimarlık Veritabanı : Amerikan Geli mi Savunma Ara tırmaları Dairesi : Amerika Telefon ve Telgraf irketi : Bolt, Beranek ve Newman Teknolojileri : Mimarlık ve Yapılı Çevre Komisyonu : Kapalı devre televizyon : Nükleer Ara tırmalar için Avrupa Konseyi : Uluslararası Modern Mimarlık Kongresi : Bilgisayar Ara tırmaları A ı : Demokratik Bir Etkile im Olarak dare, Mimarlık ve ehircilik A ı : Uluslararası Mimarlık Müzeleri Birli i : Uluslararası Yarı malar Birli i : stanbul Mimarlar Odası : stanbul Metropolitan Planlama : Amerikan Ordu A ı : Massachusetts Teknoloji Enstitüsü : mimarlık için Mimarlar Olu umu : Hollanda Mimarlı ı Enstitüsü : Open Architecture Network : Pecha Kucha Geceleri : Britanyalı Mimarlar Asil Enstitüsü : Teknoloji, E lence, Tasarım : Türkiye Mimarlar Odası : Toplu Konut daresi Ba kanlı ı : Uluslararası Mimarlar Birli i : Dünya çapında a vii

9 viii

10 EK L L STES ekil 1.1 Arnolfini nin Evlenmesi, Jan Van Eyck, 15. yüzyıl... 2 ekil 1.2 Isaac Massa ve Beatrix van der Laen Çiftinin Evlilik Portresi, Frans Hals, 17. yüzyıl... 3 ekil 2.1 The Boke Named the Gouernour kitabının kapak sayfası ekil 3.1 Kullanıcı/zaman grafi i üzeriden Arkitera geli im süreci Sayfa ix

11 x

12 M MARLIK D S PL N NDE ENFORMEL B LG PAYLASIM VE LET S M ORTAMLARI ÖZET Enformasyon teknolojilerinin yarattı ı günümüz Bilgi Ça ı kültüründe, üretilen mimari bilginin okumasını yapabilmek adına, olu um sürecine göre enformel olarak adlandırılan olu um ve ortamları, yürüttükleri projeler, düzenledikleri etkinlikler ve gerek birbirleriyle gerekse formel kurumlar ile ili kileri üzerinden inceleyen ve bu sayede yaratılan a ın ve a a dahil olan bireylerin bilgiyi nasıl ekillendirdiklerinin okuması yapmayı hedefleyen tez, mimarlık alanında enformel olu umların mümkün kıldı ı katmansızla manın, günümüz kültürel dinamiklerine cevap verebilmesi açısından bir gereklilik oldu unu savunmakta ama bir o kadar da barındırdı ı cemaatle me tehlikesine kar ı bir uyarı niteli i ta ımaktadır. Birinci bölümde, konuya genel bir giri yapılarak, çalı manın temel kavramları açıklanmı, problem alanı tanımlanmı ve bu alan dâhilinde çalı manın amacı ve kapsamı ortaya konmu tur. kinci bölümün ilk kısmında, kullanılan medyaya göre sınıflandırılan kültürlerde, her bir medyanın, bilgi olu um süreçlerine etkileri incelenmi ve bu farklı kültürel ortamlarda mimari bilginin kendi temsil araçları ve ortamları üzerinden nasıl ekillendi i incelenerek çalı manın tarihsel perspektifi çıkartılmı tır. kinci kısmında ise, günümüz kültürel ortamının dinamikleri göz önünde bulundurularak, enformasyon teknolojilerinin bir sonucu olarak ortaya çıkan ve ki isel cemaatler olarak da adlandırılan enformel olu umların mimari bilgi üretimindeki etkisi bu olu umların, ürettikleri projeler, gerçekle tirdikleri etkinlikler ve gerek birbirleriyle gerekse üniversite ya da meslek örgütleri gibi formel olu umlar ile ili kileri üzerinden de erlendirili ve kendi yapısal dönü ümleri üzerinden günümüz mimarlık bilgisini nasıl ekillendirdiklerinin incelemesi yapılmı tır. Üçüncü bölümde, enformel bir olu um olarak faaliyetlerine ba layan Arkitera Mimarlık Merkezi nin gerek internet ortamında gerekse fiziksel çevrede yürüttü ü projeler üzerinden, Türkiye mimarlık ortamı ve bilgi üretimine etkileri incelenmi ve süreç içinde geçirdi i yapısal de i ikliklerin bir sonucu olarak mimari bilgi üretim sürecinde aldı ı farklı rollerin okuması yapılmı tır. Dördüncü bölümde ise, tez kapsamında yapılan tüm ara tırmalar ve analizler ortaya konmu ve bu sonuçlara ba lı olarak mimari bilgi üretiminde, günümüz ko ullarına cevap verir nitelikte olması nedeniyle, enformel bilgi üretim ortamlarının gereklili i, barındırdı ı tehlikelerin farkında olmak artıyla, savunulmu tur. xi

13 xii

14 INFORMAL KNOWLEDGE SHARING AND COMMUNICATION MEDIUM IN ARCHITECTURAL DISCIPLINE SUMMARY In order to make a reading of produced architectural knowledge in the contemporary culture of Knowledge Era, which is created by the information technologies, formations and mediums that are named as informal according to their formation processes, are explored through projects that are carried out, events that are arranged and through either their relations with each other or with the formal institutions. In the research it has been aimed to make a reading of the network created in this regard and the individuals that are in that network. In the thesis it has been asserted that in the subject of architecture it is a necessity to be layerless, in order to respond the contemporary cultural dynamics that informal formations enable, while it also makes remarks on the danger of formation of communities. In the first section, with a general introduction on the subject, the basic concepts of the study are explained, the problem area is defined, and the aim and scope of the research within in this area is put forward. In the first part of the second section, each media and their effects on the knowledge production processes are being explored within the cultures that are classified according to the media used. How the architectural knowledge in these different cultural mediums/media are shaped via its own representation tools and mediums are being researched and a historical perspective of the research is put forward. In the second part, by taking today s cultural medium dynamics into account, the effects of the informal formations -that are occurred as a result of information technologies and are also called as personal communities- on the architectural knowledge formation will be explored through the projects that are being carried out and the networks that are being created. In the third section the effects of Arkitera Architecture Center, which has begun its activities as an informal formation, on the architectural knowledge production and architectural environment of Turkey is explored through the projects that it carried out, either in internet or in the physical environment, and a reading of different roles Arkitera Architecture Center took within the architectural knowledge production process as a result of structural transformations it faced through the time course. In the fourth section, all the researches and analyses made in the scope of the thesis is put forward and according to these consequences, because it responds the contemporary requirements, with the stipulation of being aware of the threats it comprises, the necessity of informal knowledge production mediums in the architectural knowledge production is supported. xiii

15 xiv

16 1. G R Son yüzyılda ya anan bilimsel geli meler ve enformasyon teknolojilerindeki ilerlemeler, günümüz kültürünü, bilinen adıyla Bilgi Ça ı nı yaratmı tır. Her türlü enformasyonun bireyler tarafından serbestçe aktarılabildi i ve bilgiye anlık ula ımın mümkün oldu u bu kültürel ortamda bilgi üretim süreçleri ve dolayısıyla bilgi tanımı de i mektedir. Bu durum mimarlık disiplinini de etkilemi, mimari bilgi üretiminde deneyim, gündelik ya am gibi farklı açılımları ve enformellik, a gibi farklı kavramları gündeme getirerek, mimari bilginin niteli inde de i ikliklere neden olmu tur. Bu do rultuda, olu um süreçleri göz önünde bulundurularak enformel olarak adlandırılan olu umların, ortamların, günümüz mimarlık bilgisi için nasıl girdiler olu turdu unun takibinin yapılaca ı tezin daha iyi anla ılabilmesi için enformellik, a, hiyerar i, sistem ve bilgi kavramlarının tez kapsamında nasıl kullanılaca ına bakmakta yarar vardır. 1.1 Çalı manın Temel Kavramları Enformel, ba ta sosyoloji olmak üzere felsefe, dilbilimi gibi birçok disiplin tarafından kullanılan bir kavramdır. Türk Dil Kurumu nda biçimsel ve resmi olarak tanımlanan formelin tersi olarak kullanılan enformelin, ait oldu u sosyoloji biliminde bile net ve kesin bir tanımı bulunmamaktadır. Bunun nedeni modern ça ın, biçimselcili in, rasyonelli in, evrenselcili in, ilerlemenin önünde bir engel olarak gördü ü enformel kavramının günümüzde daha yeni yeni bir araç olarak kullanılmaya ba lanmasıdır. Son zamanlarda enformel üzerine ara tırma yapan uzmanlar bir enformel tanımı sunmaya ba lamı lardır. Enformellik, rahat, gündelik, seremoniye kaçmayan olarak tanımlanabilir, ayrıca yeni olan her türlü eyi tanımlarken kullanılabilecek uygun bir araçtır. (Misztal, 2000) Misztal (2000), enformel kavramını, resim, edebiyat gibi disiplinlerden örnekler vererek açıklamaya çalı mı tır. Bunlardan ilki, Anita Brookner in romanındaki dul Mrs. May in tanı aca ı yeni savcısı Mr. Zeber in giydi i, kolları mavi gömlek üstü, 1

17 kanarya sarısı yelek kar ısında a ırması sonucu Mr. Zeber in Bu yeni bir enformelliktir. diyerek kendini Mrs. May e açıklamasının enformelli in bu romanda nasıl kullanıldı ı ve anla ıldı ını göstermek açısından Misztal ın verdi i örneklerden biridir. Bu romandaki kullanımıyla enformellik, beklenen olanın tersi olarak yorumlanabilir. Savcı gibi üst düzey makamdaki bir ki inin kendisinden beklenmeyecek ekilde renkli giyinmesi, enformel bir durum olarak kar ımıza çıkmaktadır. Bir di er örnek ise, Hollanda lı yeni evlenmi bir çiftin iki farklı zamanda resmedili ve bu iki resim arasındaki fark üzerinden verdi i örnektir. 15. yüzyılda yapılan tablonun, katı görgü kurallarına uygunlukla resmedilmesi ve evlili in ve çiftin heyecan ve samimiyetini yansıtmaktan çok evlili in seremonisini vurgulamasından ötürü formel oldu unu, fakat 17. yüzyılın ba larında resmedilen yine aynı konulu tablonun, çiftin evlili in verdi i mutlulukla birlikte ya adıkları hislerin ve samimiyetin daha çok okunur olmasından ötürü daha enformel oldu unu belirtmektedir. Bu örnekte ise enformel, samimiyetten uzak ve ciddi olarak tanımlanan formelin tersine, samimiyetin, sıcaklı ın, spontanlı ın anlatıldı ı bir araç olarak kar ımıza çıkmaktadır. ekil 1.1 Arnolfini nin Evlenmesi, Jan Van Eyck, 15. yüzyıl 2

18 ekil 1.2 Isaac Massa ve Beatrix van der Laen Çiftinin Evlilik Portresi, Frans Hals, 17. yüzyıl Daha önce de belirtildi i gibi enformel kavramının sosyoloji metinlerinde bile kesin bir tanımı bulunmamasına kar ılık, formel kavramı üstüne birçok ara tırma yapılmı tır. Formel kavramının ele tirisi üzerinden enformelli i anlayabilmek için birkaç formel tanımına bakmakta yarar vardır. Misztal (2000), formelli in insan davranı larını, önceden yapılanmı bir doku içinde okudu unu ve kesi imin sadece belirli açılımlarına i aret etti ini savunmaktadır. Formel sistemlerde ki isellikten bahsedilemeyece ini, formel sistemlerin, bireyi merkezden sınıra itti ini ve bireyin dahil oldu u sistemi oda a yerle tirdi ini vurgulamaktadır. Bunun kar ısında enformel sistemlerin ise sistemi olu turan bireylerin birbirleriyle kurdukları sosyal ili kilerinden beslendi ini ve ki isel durumlardan yarar sa ladı ını belirtmektedir. Formel sistemlerin hiyerar iye i aret etti ini belirterek sistemi olu turan ili kilerin daha çok makro ölçe iyle ilgilendi ini, enformel sistemlerin ise mikro ölçekle yani sistemi olu turan bireyler ve bireylerin ili kileriyle ilgilendi ini ve ekillendi ini söylemektedir. Bu tanımlar do rultusunda önceden yapılanmı, planlanmı formel sistemlerin hiyerar iye i aret etti i; sistemi olu turacak olan bireylerin etkile imiyle kendili inden do an, planlanmamı yapısıyla enformel sistemlerin ise a benzeri bir kurguya i aret etti i söylenebilir. Manuel De Landa (2006), hiyerar ik ve a sal olu umları tanımlarken, hiyerar ik örgütlenmelerde, bireylerin konum ve rollerinin, örgütlenmenin çıkar ve hedeflerine yönelik aldıkları kararlardan ötürü kısıtlayıcı bir etkisi oldu unu söylemektedir. Buna kar ılık, karar alan birçok bireyin etkile imiyle 3

19 kendili inden do an ve alınan kararların amaçlanmamı kolektif sonuçlarının belirleyici oldu u, merkezi bir karar alıcının bulunmadı ı örgütlenmelerin de bulundu undan ve bütün bu örgütlenmelerin birer toplumsal kurum oldu undan bahsetmektedir. Son zamanlarda iktisat ve sosyolojinin bir sentezi olarak ortaya atılan yeni kurumsalcılık teorisi kolektif kurumların, bireyler arası ili kilerden do mu olsalar bile bir kez olu tuktan sonra sadece eyle mi olu umlar olmadıklarını ve kendi hayatlarını sürmeye ba ladıklarını ve bu yüzden bireysel eylemleri farklı biçimlerde etkilediklerini savunmaktadır: Bu kurumlar insanların kolektif karar alma süreçlerinin ürünü olsalar da, bir kere yerle tiklerinde onları olu turan insani bile enlere de tepki gösterir, onları kısıtlar ve kontrol eder ya da tam tersine harekete geçirir veya dönü ümlerini hızlandırırlar. (Dolayısıyla kurumlar da bir öngörülmeyen olumlu ve olumsuz kısıtlamalar kümesi olu turur, ama daha küçük bir ölçekte.) (De Landa, 2006) Yeni kurumsalcılık yakla ımı, daha önce formel ve enformel olarak sınıflandırılmı ve olu um anındaki farklılıkları üzerinden kesin bir çizgiyle birbirinden ayrılmı gibi gözüken sistemler üzerine tekrar dü ünmemize neden olmaktadır. Bir sistem tümüyle enformel olabilir mi? A a i aret eden enformel sistemler devamlılıklarını sa lamak için kendi hiyerar ilerini yaratırlar mı? Günümüzde mimarlık ortamındaki sistem ve olu umlar hakkında fikir sahibi olabilmek ve bu sayede üretilen mimarlık bilgisini de erlendirebilmek için yukarıdaki soruların cevapları önem ta ımaktadır. Bu cevaplar ise sistemin nasıl i ledi ini ve sürece etki eden faktörlerin neler oldu unu bilmekte yatmaktadır. De Landa nın kurum olarak tanımladı ı olu umları, Niklas Luhmann sosyal sistem olarak tanımlamı tır. Luhmann a göre sosyal sistemlerin olu ması ve varlı ını sürdürmesi dolaysız olarak ileti im sürecine ba lıdır. Sosyal sistemler ancak içlerinde yer alan bireylerin birbirleriyle ileti im kurmaları ile var olabilir ve kendilerini koruyabilirler. leti imi, sistemin tanımlanması ve i leyi i için temel bile en olarak gören Luhmann, ileti imsel olanakların yeni araçlarla de i mesinin sistemi de de i tirdi ini belirtmektedir (Alver, 2006). Bu görü ün, toplum ve kültür boyutunda bir di er savunucusu ise ileti im kuramcısı Neil Postman dır. Postman (1995), toplumların en belirgin ayırıcı özelliklerinden ilki olan kültürün, egemen olan ileti im biçiminden ve kullanılan araçlardan 4

20 kaynaklandı ını söylemektedir. nsanın geli imi, toplumları ve farklı kültürleri ilgilendiren de i imler ancak insanlar arası ileti imde ya anan farklıla maların incelenmesi ile anla ılabilir ve ileti im tarihinde meydana gelen her devrim beraberinde farklı bir ya am biçimini ve kültürünü getirir: Kültür, hakikati arama ve yorumlama biçimidir. Sözlü ileti imden yazıya, basılı yayınlardan televizyon yayınlarına kaydıkça, hakikatle ilgili fikirler de i ir. Hakikat, zamanın kendisi gibi, insanın kendi icat etti i ileti im teknikleri hakkında ve bu teknikler aracılı ıyla kendisiyle yaptı ı konu manın bir ürünüdür. (Postman, 1994) Habermas aynı görü ü dil üzerinden örneklemi tir. Dört kültürel evrensel olarak tanımladı ı üretim, ileti im biçimi, gündelik dildeki ileti im ve ideoloji kavramlarının açılımlarını yaparken, gündelik dildeki ileti imi öyle açıklamı tır: Dilin ilkin iletme i levi vardır; bir yandan kurallarla yönetilen eylem için bir yönlendirme ortamı, öte yandan bili ilerin hem ampirik bilginin hem de de er yönelimlerinin bir aktarılma ortamıdır. gündelik dildeki ileti im eylem ba lamlarından koparıldı ında ve tartı ım biçimini aldı ında dil ikinci olarak ö renme süreçleri için bir mekanizmadır, bilginin geni letilmesi için bir mekanizmadır. (Habermas, 1998) Bütün bu kuramcıların, ileti im ve sosyoloji alanındaki yakla ımları üzerinden, sistemin i leyi inin ileti ime dayalı oldu u tezine varılmaktadır. Toplum okumasını sosyal sistemler üzerinden yapan Luhmann ın yakla ımından hareketle, toplum ve kültür, birçok sosyal sisteminin (ekonomi, siyaset, hukuk, bilim) bir arada bulunması ve etkile imi ile var olmaktadır. Herhangi bir sosyal sistem ise hiyerar ik ve a sal yapıdaki birçok farklı alt sistem ve bu sistemler arası etkile im ile varlı ını sürdürmektedir. De Landa (2006), bu duruma örnek olarak ortaça ekonomisini göstermektedir. Ortaça ekonomisi, hem bilinçli hedefleri, kontrol mekanizmaları olan bürokrasileri hem de çıkarları ancak kısmen örtü en birçok bireyin faaliyetleri sonucu kendili inden do an köy ve küçük kasaba pazarları kapsamaktadır. Bu dönemde ekonomik normların hayata geçirili ini, merkezi bir karar alma ile uluslararası camianın bütün mensuplarının hissetti i canlı bir kar ılıklı yarar duygusu ve bir terör dengesiyle bütünle mi, kendi kendini düzenleyen bir mekanizma nın bile kesi olarak yorumlayan De Landa, bu sistemde a lar ve hiyerar ilerin sadece bir arada bulunup iç içe geçmekle kalmadı ını, aynı zamanda devamlı birbirlerini do urdu unu da belirtmektedir. Pazarlar, yerel, haftalık toplantıları a an bir çapa ula tı ında, yukarıdan a a ıya do ru derecelendirilmi ve böylece a lar hiyerar isi olarak adlandırılan melez bir biçim ortaya çıkmı tır. 5

21 Görüldü ü gibi toplumsal bir sistem ne sadece formeldir ve hiyerar i benzeri bir kurguya sahiptir ne de sadece enformeldir ve a benzeri bir kurguya sahiptir. Sistem barındırdı ı bütün farklı yapıdaki alt sistemlerinin kar ılıklı etkile imiyle, bu alt sistemler ise onları olu turan bireyler ve bireyler arasındaki ileti im ile ekillenmektedir. Bu tanım, öznenin, sistem içindeki etkisinin sınırlı oldu u sonucuna ula mamalıdır. Kullanılan ileti im aracına göre farklıla an kültürlerde, kültürel dinamiklerinin do al bir sonucu olarak bazen formel alt sistemler, bazen de enformel alt sistemler, o sistem üzerinde daha etkindir ve öznenin o sistemi dönü türebilme gücünü de i tirmektedir. Günümüzde üretilen mimari bilginin okumasını yapmak, bu bilgiyi üreten sistem ya da sistemlerin bütün alt olu umlarıyla derinlemesine incelenmesini gerektirmektedir. Mimarlık alanında hangi yapıdaki sistemlerin günümüz kültürel ortamı dinamiklerine cevap verebilece i sorusunun yanıtı ise içinde bulundu umuz kültürel ortamı, bu ortamı olu turan ileti im araçları üzerinden ele alınmasında yatmaktadır. 1.2 Çalı manın Amacı, Sınırları Tezin amacı, günümüz Bilgi Ça ı kültüründe, mimari temsilin, mimari bilgi üretme süreci üzerindeki egemenli inin yok olması ve bu anlamda enformasyon teknolojilerinin olanaklı kıldı ı kendili inden örgütlenmi ya da bireysel inisiyatifle ve enformel kurgularla gündeme gelmi olu umların, mimarlık disiplinindeki yeri ve olanaklı kıldıkları açılımlar, bu olu umların, ürettikleri projeler, gerçekle tirdikleri etkinlikler ve gerek birbirleriyle gerekse üniversite ya da meslek örgütleri gibi formel olu umlar ile ili kileri üzerinden de erlendirilmesi ve kendi yapısal dönü ümleri üzerinden günümüz mimarlık bilgisini nasıl ekillendirdiklerinin incelemesinin yapılmasıdır. Bu ba lamda, bir sistem olan toplumun kültürünün, kullanılan ileti im araçları ile nasıl ekillendi inin incelemesi yapılacak ve her kültürel dönü ümün mimarlık alanına ve mimari bilgi üretme süreçlerine etkileri, mimarlık alanında olanaklı kıldıkları yeni ileti im araç ya da ortamları, Arkitera Mimarlık Merkezi örne i gibi enformel kurgulu ortamlar ve olu umlar üzerinden ara tırılacak ve tartı ılacaktır. 6

22 1.3 Çalı manın Kapsamı Çalı manın birinci bölümünde, egemen ileti im aracına göre sınıflandırılan kültürlerde, her bir ileti im aracının karakteristik özellikleri üzerinden, kültürü ve bilgi üretim süreçlerini nasıl etkiledi inin incelemesi yapılarak, mimarlık alanındaki yansımaları, hem mimari temsil araçları hem de dönemin mimarlık kabulleri üzerinden incelenecektir. Bu bölümün ikinci kısmında ise günümüz Bilgi Ça ı nda, enformasyon teknolojilerinin yarattı ı kültürel ortam, kullanılan ileti im araçları üzerinden incelenerek, bilgi üretim sürecinde meydana gelen de i ikliklerin okuması yapılacaktır. Mimarlık alanındaki yansımaları ise, mimari temsillerin bilgi üretim sürecindeki etkisini yitirmesi ve bunun kar ısında enformasyon teknolojilerinin bir sonucu olarak ortaya çıkan ve ki isel cemaatler olarak da adlandırılan enformel olu umların mimari bilgi olu umuna etkileri üzerinden incelenecektir. Fiziksel çevre ve internet ortamı olmak üzere iki farklı ba lık altında ele alınacak olu umlardan fiziksel çevreyi kullananlara örnek olarak Pecha Kucha Geceleri etkinli i, Difüzyon, Kayıtdı ı etkinlikleri gibi enformel olu umlar, Üniversite ve Mimarlar Odası gibi formel kurumlar ile ili kileri üzerinden incelenecektir. nternet ortamını kullanan olu umlara örnek olarak ise Architecture For Humanity internet sitesi ile dünya üzerinde birçok ki i tarafından takip edilen mimari blog BLDGBLOG ara tırılacak ve mimari bilginin olu umuna etkileri üzerinden de erlendirilecektir. Üçüncü bölümde ise enformel bir olu um olarak faaliyetlerine ba layan Arkitera Mimarlık Merkezi nin gerek internet ortamında gerekse fiziksel çevrede yürüttü ü projeler üzerinden, Türkiye mimarlık ortamı ve bilgi üretimine etkileri incelenecek ve süreç içinde geçirdi i yapısal de i ikliklerin bir sonucu olarak mimari bilgi üretim sürecinde aldı ı farklı rollerin okuması yapılacaktır. 7

23 8

24 2. M MAR B LG N N ÜRET M VE PAYLA IMI Önceki bölümde de bahsedildi i gibi bilgi ve kültür üretildi i ortam ve aktarıldı ı araçlar üzerinden ekillenmekte ve kullanılan ileti im araçlarının farklıla ması ile kültürde meydana gelen her dönü üm ise mimarlı ı ve mimari bilgi üretim süreçlerini, kendi bilgi üretim araç ve ortamları üzerinden dönü türmektedir. Bu açıdan günümüz mimari bilgisinin daha nitelikli bir okumasını yapabilmek için egemen ileti im araçlarına göre farklıla an her bir kültürde bilgi üretim süreçlerine, üretilen bilginin niteli ine bakmakta ve dönemin kültürü ile ortak özellikler gösteren mimarlı ın kendi araçları üzerinden nasıl ekillendi inin incelemesini yapmakta yarar vardır. Tarihsel perspektif ba lı ı altında, Bilgi Ça ı na kadar, farklı ileti im araçları üzerinden ekillenmi bu farklı kültürlerin okuması yapıldıktan sonra, günümüz kültürel ortamındaki durum ara tırılacak ve mimari bilginin payla ıldı ı ve üretildi i enformel olu umlar incelenecektir. 2.1 Tarihsel Perspektif Bir sistemin temel bile eni olarak tanımlanan ve sistemin devamlılı ını sa layan ileti im, kullanılan aracın de i mesi ile de i tikçe, o sistemin yapısında ve sistemden çıkan bilginin niteli inde, bilginin olu um süreçlerine etki ederek, de i ikli e neden olmaktadır. Bu yüzden ilkel toplumlardan günümüze kadar kullanılan ileti im araçlarının toplumun kültürünü nasıl dönü türdü ünün incelenmesi, günümüz bilgi ça ını daha iyi anlamak ve günümüz mimarlık ortamını ve bu ortamın üretti i bilgiyi de erlendirebilmek açısından önemlidir. leti im için kullanılan araçları temel alarak kültürler, sözlü kültür, yazılı kültür ve bilgi ça ı adları altında sınıflandırılmı lardır. Sözlü kültür, ileti im aracı olarak sözün kullanıldı ı kültürlerdir. Yazılı kültürler ise ileti im aracı olarak yazının kullanıldı ı kültürlerdir. Bazı kaynaklarda yazılı kültürler, el yazması kültürü ve matbaa kültürü olarak ayrı mı olsa da, yazının bilinci nasıl dönü türdü ü ara tırılmadan bu iki farklı aracın etkileri incelenemeyece i için tek bir ba lık altında, yazılı kültürler ba lı ı altında ele alınmaktadır. Son olarak bilgi ça ı ise 9

25 ileti im aracı olarak telgraf, telefon, televizyon, bilgisayar gibi enformasyon teknolojilerinin kullanıldı ı kültürlerdir. Sözlü Kültürlerde, kültürel malzeme, kulaktan kula a söz aracılı ıyla iletilir ve bilginin iletimi folklor ile sa lanır. Folklor, belirli bir nüfus için ortak olan halkoyunları, masallar, müzik, dans, efsaneler, sözlü tarih, atasözleri, akalar, popüler inançlar, adetler, gibi kültür ö elerini barındırır. Folkloru olu turan bu kültür ö elerine bakacak olursak, örnek olarak, atasözlerini, birkaç konuyla sınırlandırmak mümkün de ildir. nsan ya amında yer alan do um, ölüm, evlilik, arkada lık, dostluk, dü manlık, hırsızlık gibi konuları yani bireyin günlük ya antısında ba vurdu u, günlük ya antı sonucu elde edilmi bilgileri içerir. Antonio Gramsci (1989), sıradan insanın günlük ya antılarını idare etmek için geli tirdikleri bilginin enformel bilgi oldu unu söylemektedir. Atasözlerinin kim tarafından ne zaman söylendi inin bilinmemesi, anonim olu u ise kültürü olu turan ö elerin birkaç kural koyucu otorite tarafından düzenlenmedi ini göstermesi açısından, yine enformel bir sisteme gönderme yapmaktadır. Toplumu olu turan bütün bireylerin kolektif etkile imi ile ekillenen ve bu özelli i ile a sal bir yapıya i aret eden sözlü kültürlerin, Walter Ong un (2007), gündelik ya antıya yakın olu u tanımı da göz önünde bulundurularak enformel yapıda sistemlere i aret etti ini söylemek mümkündür. Sistemlerin, her ne kadar kolektif karar alma süreçlerinin bir ürünü olarak kendili inden do mu olsa da, bir süre sonra kendi hayatlarını sürdürdüklerine, sistemi olu turan bireyler üzerinde baskı kurmaya ba ladıklarına ve devamlılıklarını sa lamak için kendi hiyerar ilerini yarattıklarına, önceki bölümde de inilmi tir. Sözlü kültürlerin i leyi inde de bu durum görülmektedir ve sistemler devamlılıklarını sa lamak için kendi hiyerar ilerini yaratmı lardır. Bu sürece, ileti im aracı olarak kullanılan sözün ve sözü kullanan dilin etkisi bulunmaktadır. Ong (2007), sözlü kültürlerde kelimelerin sesle sınırlanmasının, anlatım biçiminin yanı sıra dü ünme sürecine de etki etti ini savunmaktadır. Metinden yoksun olan sözlü kültürlerin, bilgi kaynaklarının derlenip kalıcı olabilmesi için, anımsanabilir eyler dü ünme yönteminin uyguladıklarını belirtmektedir. Bu yöntem için, belle e yardımcı olan, a ızdan çıkmaya hazır dü ünce biçimlerini kullanmak gerekmektedir: Dü üncenin ritmik, dengeli tekrarları ya da antitezleriyle, kelimelerdeki ünsüz ve nülü seslerin uyumuyla, sıfatlar ve ba ka kalıpsal ifadelerle akması, herkesin sık duyup kolaylıkla hatırladı ı, 10

26 kolay hatırlanacak ekilde biçimlenmi atasözlerinden olu ması ve belli izleklere yerle tirilmesi gerekir. (Ong, 2007) lyada ve Odysseia destanları bu duruma güzel bir örnek te kil etmektedir. Homeros destanları olarak bilinen bu destanlar üzerine ara tırma yapan uzmanlar, destanların kendi dönemleri için aslında özgün birer sanat eserleri olmadıkları söylemektedirler ve dü üncelerini, destanları kelimelere ve hecelere bölerek kanıtlamaktadırlar. Bütün destanların heksametrik dize ölçüsüne (bir uzun iki kısa heceden olu an altı vuru lu dize) ba ımlılı ı, örnek olarak arap kelimesine takılan sıfatların anlam farkından ziyade dize ölçüsünü tutturmak için seçilmesi gibi nedenler, Homeros destanlarının, ba larda çok övülen dilinin, destan ozanlarının dize ölçüsünü tutturmak için koruyup yeniden birle tirdikleri kalıpla mı deyi lerin dili oldu u gerçe ini açı a vurmaktadır (Ong, 2007). Sözlü kültürlerde bilgiyi muhafaza etmenin bir di er yolu ise ileti imden geçmektedir. Bilgi yüksek sesle tekrar edilmezse yok olaca ından, sözlü kültürler, uzun yıllar boyunca, zahmetle ö rendiklerini tekrarlayarak unutmamaya çalı maktadırlar. Güç bela elde edilen bilginin bu denli de erli olması gelenekçi ve tutucu bir zihniyetin do masına neden olmu tur (Ong, 2007). Eric Hobsbawn ve Terence Ranger (1983) tarafından, bir milletin karakterini betimleyen ve bu sayede milletin, ulusun çıkarlarına hizmet eden icat edilmi olgular olarak tanımlanan gelenekler ile hazır dü ünce biçimleri, kalıpla mı deyi ler gibi yöntemler, toplumu olu turan bireylerin kolektif katılımı ve gündelik ya antıya yakınlı ı açısından enformel sistemlere i aret eden sözlü kültürlerin, devamlılıklarını sa lamak için özgün hiyerar ilerini nasıl olu turduklarını göstermektedir. Daha önce de belirtildi i gibi, her ne kadar, el yazması kullanımı ve matbaanın icadı toplumlarda kültürel de i imlere neden olmu olsalar da, el yazması ve matbaanın kültürü dönü türme güçleri, ileti im aracı olarak yazının toplum tarafından içselle tirilmesine olanak sa layabilmeleri ile mümkün olmu tur. El yazmaları ve matbaanın karakteristik özelliklerinin etkisi de eklenince, el yazması kültürü ve matbaa kültürü adları altında iki farklı kültürel durum ortaya çıkmı tır. Bu iki kültürü kapsayan yazılı kültür ise yazının ileti im aracı olarak kullanıldı ı kültürdür ve bir sistem olan yazılı kültürü anlayabilmek, yazının kendine özgü özelliklerini ve bu özelliklerin sisteme etkilerini ara tırarak mümkündür. 11