BALIKLANDIRMA ÇALIŞMALARININ EKONOMİK YÖNDEN DEĞERLENDİRİLMESİ. Yılmaz EMRE*, Çetin SÜMER*, İbrahim DİLER*, Salih KOCAKAYA*

Transkript

1 BALIKLANDIRMA ÇALIŞMALARININ EKONOMİK YÖNDEN DEĞERLENDİRİLMESİ Yılmaz EMRE*, Çetin SÜMER*, İbrahim DİLER*, Salih KOCAKAYA* Akdeniz Su Ürünleri Araştırma, Üretim ve Eğitim Enstitüsü, Demre-ANTALYA ÖZET: Bu çalışmada balıklandırmada kullanılan ve yumurtadan kontrollü olarak üretilen farklı türlerin ekonomik değerlendirilmeleri yapılmış, sözkonusu çerçevede etkin biyolojik ve ekonomik değişkenlere işaret edilmiştir. Ayrıca balıklandırmanın başarılı ve ekonomik nitelikte olabilmesi için gerekli stratejiler irdelenmiştir. Anahtar Kelimeler: balık, balıklandırma, ekonomi ABSTRACT: Evaluation of Fish Introduction with Respect to Economic In this study, various fish species that are used in the stocking programmes and produced from the eggs under controlled conditions were evaluated in terms of economy and biological and economical variables in this evaluation were indicated. Moreover, the strategies were examined in order for the stocking programmes to be successful and economic. Keywords: fish, stocking, economy 1. GİRİŞ Tatlı su sistemlerine balık stoklama yüzyıllardan beri yapılmaktadır. Zira bu eylemin esas aktörleri olan balıkçılar, yöneticiler ve bilim adamları, mevcut stoku nicel ve nitel yönden geliştireceklerine inandıklarından dolayı etkili çalışmalara yönelmişlerdir. Öyle ki 148 ülkede 291 türün balıklandırılmasına matuf çalışmalar yapılmıştır. (Welcomme, 1992). Bu balıklandırma çalışmaları sazandan Atlantik Salmonu ve Kalkan balığına kadar birçok türü içermektedir. Hiç şüphesiz ki, bu çalışmaların esas yankıları yetiştiricilik uygulamalarıyla elde edilen başarı sonucunda boyut kazanabilmektedir. Yumurtadan yavru elde etmenin ekonomik profili değerlendirildiğinde ve bunun da balıklandırılmada kullanıldığı göz önüne alındığında maliyet hesaplamalarının yapılması zorunludur. Bunun için de stoklanan balıkların bırakılma sayıları, ağırlıkları, büyüklükleri, av modelleri ve markalama sonuçları değerlendirmede oldukça önemlidir. 41

2 BALIKLANDIRMA ÇALIŞMALARININ EKONOMİK YÖNDEN DEĞERLENDİRİLMESİ EMRE, SÜMER, DİLER, KOCAKAYA Çalışmamızdaki ana amaç bazı ekonomik ve biyolojik parametreleri tanımlayıp, bu çerçevede elde edilecek sonuçları irdelemektir. 2. EKONOMİK DEĞİŞKENLER Balıkların yapay koşullarda üretildiği kuluçkahaneler işletme masrafları ve parasal gelirleriyle karşılaştırıldıklarında ekonomiklikleri kendiliğinden ortaya çıkar. Kuşkusuz işletme masraflarını etkileyen ana unsur balık yavrusunun kuluçkahane içinde ve dışında büyüklüğü (ağırlık/boy) dür. Çünkü bu, iş gücünü, yem tüketim miktarını, enerji ve sigorta masrafını önemli ölçüde etkiler Yavru Temini Balıklandırmada en kolay yol, balık yavrularını belirli alanlardan toplama yöntemidir. Ancak bunun hem toplanan ortama verdiği biyolojik tahribat ve hem de toplama ile taşımadaki maliyetleri söz konusudur. Öte yandan, kuluçkahane koşullarında yavru üretildiğinde anaç masrafları, enerji (yakıt + elektrik), işgücü, kimyasallar, işletme masrafları, taşıma, yem vs. sürekli artan oranda kendini hissettirmektedir. Birer tatlı su ve deniz balıkları kuluçkahanelerinde yavru gelişim süreci ile alakalı olarak hazırlanan gider tabloları iki tür bazında değerlendirilmiştir(tablo 1 ve 2).. Tablo 1. AKSAM da sazan Üretimindeki Gider Kalemlerinin miktar ve tutarları Harcamalar Miktar Tutar Anaç Yemi (kg) 5,616 5,616 Anaç Yemi (kg) 5,700 7,410 Gereken Anaç Ağırlığı (kg) İhtiyat Anaç Ağırlığı(kg) Anaç Balık Tutarı (YTL) 4,000 Kuluçkahane de Kullanılan Mazot (lt) 5,000 5,000 Balık Naklinde Kullanılan Mazot (lt) 2,000 Hipofiz (gr) 5 3,750 Organik Gübre (ton) 15 1,250 Kimyasal Gübre (kg) Dipterex Bayıltıcı 100 Üre 50 Tannik Asit 10 Artemia Sönmemiş Kireç Kuluçkahane Bakımı 5,000 Havuzların Bakımı 5,000 Araç Gereç Amortismanı 15,000 Teknik Eleman (4 kişi 6 Ay) 24 24,000 İşci (5 kişi 6 Ay) 30 36,000 TOPLAM (YTL) 116,186 1 adet yavru sazanın maliyeti (YTL/TL) / 19,400 42

3 I. BALIKLANDIRMA VE REZERVUAR YÖNETİMİ SEMPOZYUMU 7-9 ŞUBAT 2006, ANTALYA Tablo 2. Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü nde (TRABZON) 25 gr. Kalkan Yavrusu İçin Tahmini Maliyeti adet için (YTL) 1 adet için (YTL) Anaç Bedeli ,06 Hormon ve Kimyasallar ,03 UV Lambası ve Filtreleri ,02 Toz yem 660 0,0132 Pelet yem ,03 Canlı yem ,02 Akaryakıt (Isıtma İçin) ,24 Elektrik ,58 TOPLAM ,9932 Not: Amortismanlar ve İşçilik giderleri dahil değildir Anaçlar Yavru üretimi için anaçların önemi ortadadır. Bunların doğal ortamlarından yakalanması, sağlıklı bir şekilde muhafazası ve yaşamlarının idamesi için beslenmeleri oldukça önemli olup, önemli bir maliyet gerektirir. Bu maliyetlerin başında yem masrafları önemli bir yer tutar. Beslenmeye alıştırılmış anaç veya anaç adaylarının üretimde kullanımı hem yavru üretimini kolaylaştırır ve hem de yavru kalitesini olumlu yönde etkiler. Ancak genetik havuzun sınırlanmasını önlemek ve genetik varyasyonu muhafaza etmek için anaç gruplarının belirli bir ritim içinde değiştirilmesi gerekmektedir Sabit Masraflar Özellikle kontrollü ve ileriyi gören bir uygulama için ihtiyaç olan kuluçkahane uygulamasında tesisin başlangıç yatırımı ve bakım masrafları oldukça önemlidir. Ancak kuluçkahane için harcanan sabit masraflar zamanla amorti edilebilir. Yine kuluçkahane başlangıç yatırımları ülkemizdeki gibi devlet tarafından finanse edilirse zaten bir problem oluşturmaz. Ancak konu özel sektör marifetiyle yapılarsa bunların değerlendirilmesinin farklı bir perspektifle yapılması gerekir. 3. BİYOLOJİK DEĞİŞKENLER Gerek kuluçkahanede üretilen türlerin üretimdeki başarısı ve gerekse balık toplama yöntemindeki sonuçları etkileyen önemli biyolojik değişkenler vardır. Bunları sırasıyla irdelersek: 3.1. Stoklama Özellikle kuluçkahane koşullarında veya yarı kontrollü yöntemlerle yavru elde edilmesi (fingerling) ile birlikte balıklandırılacak kaynakların tespit edilmesi neticesinde bir nakliye işlemi gerçekleştirilecektir. Bu süreçte nakliye aracı ve balık sağlığına yönelik harcamaların yapılması gerekir (Berka,1989). 43

4 BALIKLANDIRMA ÇALIŞMALARININ EKONOMİK YÖNDEN DEĞERLENDİRİLMESİ EMRE, SÜMER, DİLER, KOCAKAYA 3.2. Ölüm Oranları Balıklandırma ortamına bırakılan yavruların ortama alışma sürecinde belirli bir miktarın ölümü kaçınılmazdır. Ancak ortama bırakılmadın önceki yaşama koşulları düzeylerinin iyi olması ölüm oranlarını düşürür. Yine balıklandırma öncesi kaynakların iyi etüdü ve balıklandırma zamanı da mortaliteyi etkileyecek basamaklardır. Zaten genel bir ilke olarak her dönemde hastalık, predatörlerin saldırısı ve diğer doğal nedenlerden dolayı ölümler kaçınılmazdır. (Gulland, 1988). Burada ölüm oranları normal koşullarda ilk aşamadaki yavrularda yüksek olmaktadır Büyüme Genel prensip olarak balıkçılar daha çok balık sayısıyla değil, ağırlıklarıyla ilgilenirler (Gulland, 1988). Bu nedenle balığın büyümesi önemli bir ekonomik değişkendir. Bu değişken hem yetiştiricilikte ve hem de doğada aynı ehemmiyete sahiptir. Yani ekonomik dönüşüm için en önemli parametredir. Balığın kaynağa bırakılmasından sonra geçen süre içinde gelişen büyüme performansı balıklandırmanın başarısını ve ortamın uygunluğuna işaret eder. Kuşkusuz bu popülasyon değerlendirmesi kapsamında doğru bir yaklaşımdır 3.4. Hasat Balıklandırma çalışmasından sonra, yeterli büyümenin olduğu varsayılarak, üreme mevsimi dışında balıkların yakalanması işlemi başlatılır. Kuşkusuz hasat döneminde kullanılacak masraflar, ağ, işgücü, motor vs.dir. Balıklandırma çalışmaları neticesinde, balıklar doğal populasyonun bir parçası ve hatta yabani popolasyona yönelik bir balıkçılık amacıyla yakalandığından, ekonomik değeri, yetiştiricilikten elde edilenle karşılaştırıldığında daha yüksek bir Pazar değeri olan doğadan yakalananlara eşit olacaktır. Ancak hasat süresince sürdürülebilir balıkçılık ilkelerinin uygulanması işlemin ekonomikliği açısından da oldukça önemlidir. 4. YÖNETMELİK VE TANITIMLAR Balıklandırma sürecinde ekonomik ve sürdürülebilirliği temin etmek, uygun ve etkili yönetmeliklerin konulmasını gerektirir. Balık populasyonunun gelişim süreçlerine göre avlanma dönemlerini belirleme ve populasyonun gelişimini sağlayıcı önlemleri ortaya koyucu tedbirleri alma ve bunları tanıtma da çabayı hedefine ulaştırır. Öte yandan balıkçılık uygulamalarını yapan balıkçılar lisans sahibi olma ve belirli karaya çıkarma noktaları zorunluluğuna uymalıdır. 5. UYGULAMALAR Ekonomik ve biyolojik değişkenlerin stoklama programlarının ana eksenini oluşturduğu ortadadır. Yapılacak her balıklandırma programının ön hazırlıkları kadar sonuçları da izleme programları çerçevesinde ele alınmalıdır. Ülkemizde maalesef henüz böyle bir ça- 44

5 I. BALIKLANDIRMA VE REZERVUAR YÖNETİMİ SEMPOZYUMU 7-9 ŞUBAT 2006, ANTALYA lışma yapılmamış olduğundan dolayı, bir değerlendirme yapmak oldukça zordur. Ancak özellikle denizlerde yapılan çalışmalarda pisi balığı (Paralichthys olivaceus) ve morina (Gadus morhua) nın ekonomik değerleri üzerine tartışmalar olmuştur. (Kitada et al, 1992; Sanderberg,1991). Bu tartışmalardan stok destekleme programlarının karlı, fakat karlılığın büyük balık popolasyon stoklarının inşa edilmesine rağmen, onların stoka katılma düzeylerinin fonksiyonu olduğu sonucuna varmışlardır. Ayrıca karlılığın, Pazar fiyatı ve yeniden yakalama oranına bağlı olan yavru balık maliyetindeki düşüşü gerektirdiği, örneğin stok programının gelir-gider dengesine oturması için, bir kuluçkahanenin 10 yıllık operasyonu boyunca bırakılan yumurtaların % 0.2 si, 36 haftalık yavruların ise % 28 nin hayatta kalmasının gerektiğini ifade etmişlerdir. 6. TARTIŞMA Balıklandırma sucul çevrenin fiziksel rehabilitasyonunu tamamlayan önemli bir yönetim aracıdır. Balıklandırma hangi amaçla yapılmış olursa-olsun Kontrollü Balıkçılık olarak adlandırılan faaliyetler her yıl milyonlarca adet balığı kapsayan binlerce balıklandırma olayı şeklinde vuku bulmaktadır. (Cox & Welcomme, 1998) Balıklandırma çabalarının nihai hedefleri değerli olmasına rağmen, sonuçların değerlendirilmesinde objektif kriterlerin olmamasından dolayı kısmen subjektif kimliğini bünyesinde bulundurmaktadır. Kuşkusuz balıklandırmada en önemli amaç ekonomik sonuçlardır. Ekonomik olması yatırımın bugünkü karı ve iş ortamını yaratmasıdır. Kuluçkahane ve fingerling üretimi yapacak işletmeler, kurulurken fizibilitelerinin uygunluğunu ortaya koyarlar. Genellikle bunlar yatırım maliyetlerini yarın kazanacakları karla mantıklı bir eksene oturturlar. Ancak bu gibi kuruluşların tek hedefleri sadece balıklandırma amacına yönelik olmadığından, gelir kaynakları çok yönlü olabilir. Yani ürettiklerini hem balıklandırma, hem de kendi koşullarında yetiştirme ve hem de başka üreticilere satma imkanı olduğundan çok yönlü bir kar ve iş ortamı oluşturmaya katkı sağlayabilirler. Gerek göl ve gerekse rezervuar, hatta denizlerdeki balıklandırmanın sadece gider-fayda ilişkisine göre değerlendirilmesi yanlıştır. Bu çabanın sosyal ve estetik yönlerinin olduğunu da ifade etmek gerekir. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı ile Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlıkları arasında imzalanan Protokolün amacı da göletlerin balıklandırılmasından sonra rezervuar balıkçılığından sosyo-ekonomik yarar elde etmektir. Ülkemizde balıklandırmanın ekonomisi konusunda müstakil çalışmalar yapılmamıştır. Bunun nedeni de yeterli stok çalışmalarının yapılmamış olması en önemli handikaptır. Uygulanacak kontrollü balıkçılık stratejisi ile stokların belirlenmesi, avcılık sonuçlarının kayıt altına alınması ve ihtiyaç duyulan biyolojik/ekonomik değişkenlerden elde edilecek verilerin değerlendirilmesi veya sentezi sonucunda kaynaklara uygulanan balıklandırma faaliyetlerinin net ekonomiklikleri ortaya konabilir. Bu değerlendirme, yatırım yapmak için kullanılacak olan paranın yıllar sonraki değerini bugünün parasıyla bulmaktır. Bunu yaparken, kaç yıllık yatırım olduğu en önemli unsurdur. Örneğin, sermayedar için elde tutulan paranın bugünkü değeri, 10 yıl sonraki nakit paradan daha değerlidir. Zaman arttıkça paranın getirisi her zaman azalır. Kuluçkahane gibi bir yatırım olduğunda ilk yıllar giderler çok olur daha sonra para kazanılmaya başlanır, bu durumda zaman çok önemli olmaktadır. Yatırım için kullanılacak paranın yıllar sonraki değerini bugüne indirebilmek için bazı hesaplar yapılmaktadır. Bu hesaplarla ne- 45

6 BALIKLANDIRMA ÇALIŞMALARININ EKONOMİK YÖNDEN DEĞERLENDİRİLMESİ EMRE, SÜMER, DİLER, KOCAKAYA ye yatırım yapılacağı bulunmaktadır veya 2 tane farklı yatırım arasında seçim yapma imkanı sağlanmaktadır. Yapılan bu hesapta farklı yatırımlar arasında sonuç hangisi büyük çıkarsa o seçilir, getirisinin daha yüksek olduğu bulunur. Diğer bir ifadeyle, yatırım için ortaya koyduğumuz paranın getirisi bugünün parasıyla ne olacaktır? Bunu bulmaya çalışırız. Böylece karlı bir işe mi başlıyoruz onu anlayabiliriz. 7. KAYNAKLAR Anonymous. (2006) Akdeniz Su Urünleri Arşt.Ürt. ve Fğitim Enst. (AKSAM ) Arşivi Berka, R. (1989) Canlı Balıkların Taşınması, Tercüme: Dr. Şengün TUNALI, Eğridir Su Ürünleri Arş. Enst. Müd. Yayın No.1. Eğirdir-ISPARTA Cowx, I.G.,Welcomme R.L (Edt) (1998 ). Rehabilitation of Rivers for Fish, FAO, Fishing News Books, 260 p. Glland, J. A (1988) Fish Stock Assesment A Manual of Basic Methods. (Vol.1, FAO /Wiley Series On Food and Agriculture. Kitada S.,Taga Y. & Kishino,H. (1992). Effectiveness of a stock enhancement programme evaluated by a two-stage sampling survey of commercial landings. Canadian Journal of Fisheries and Aquatic Sciences 49, Özdemir, Atilla (2006). Şahsi Görüşme Sandberg P. (1991). Can sea ranching of cod in Norway be profitable? In : T.N. Pedersen & E. Kjorsvikb (eds.) Sea ranching- scientific experiences and challenges.symposium and workshop proceedings, oct. 1990,Bergen,Norway,pp Welcomme R.L (1992). A history of international introductions of inland aquatic species. ICES Marine Sciens Symposium 194: