ATILIM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ULUSLARARASI İLİŞKİLER BÖLÜMÜ TEZİN ADI AKDENİZ İÇİN BİRLİK PROJESİ VE ORTADOĞU YÜKSEK LİSANS TEZİ

Transkript

1 ATILIM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ULUSLARARASI İLİŞKİLER BÖLÜMÜ TEZİN ADI AKDENİZ İÇİN BİRLİK PROJESİ VE ORTADOĞU YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Esra TUĞAÇ DEMİRCAN Tez Danışmanı Doç. Dr. Ulvi KESER Ankara- 2012

2

3 ATILIM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ULUSLARARASI İLİŞKİLER BÖLÜMÜ TEZİN ADI AKDENİZ İÇİN BİRLİK PROJESİ VE ORTADOĞU YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Esra TUĞAÇ DEMİRCAN Tez Danışmanı Doç. Dr. Ulvi KESER Ankara- 2012

4

5 ÖNSÖZ Asya, Avrupa ve Afrika olmak üzere üç kıtaya sınır veren ve söz konusu üç kıtayla sınırlandırılan Akdeniz özellikle petrol yataklarının bulunduğu Ortadoğu ile biraraya geldiğinde dünyanın en sıcak çatışma bölgelerinden birisi olmaktadır. Bu çalışmada bölgede menfaat çatışması içerisinde olan ülkeler, özellikle Akdeniz de Club Med projesi denilen Fransa Cumhurbaşkanı Nicholas Sarkozy nin Akdeniz İçin Birlik Projesi bölge ülkeleri, Akdeniz e kıyıdaş ülkeler ve Türkiye ile Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti açısından incelenmiştir. Akdeniz İçin Birlik Projesi ve Ortadoğu konulu tezimin oluşumu sırasında bana her zaman yol gösteren değerli tez danışmanım Doç.Dr.Ulvi Keser e anlayışı, sabrı ve katkıları için teşekkür ederim. Her türlü desteğini esirgemeyen sevgili eşim Hasan Demircan a teşekkürü borç bilirim.

6 ii İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... i İÇİNDEKİLER ii SİMGELER VE KISALTMALAR... iv GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM ORTADOĞU 1.1. Ortadoğu nun Genel Tanımı Ortadoğu nun Jeopolitik Konumu Ortadoğu nun Stratejik Önemi Ortadoğu nun Dini Yapısı Ortadoğu nun Ekonomik Yapısı Ortadoğu nun Toplumsal ve Sosyo Kültürel Yapısı Ortadoğu da Güç Dengeleri ve İstikrarsızlık Nedenleri İKİNCİ BÖLÜM ÜLKELERİN ORTADOĞU POLİTİKALARI 2.1. İngiltere nin Ortadoğu Politikası Fransa nın Ortadoğu Politikası Amerika Birleşik Devletleri (ABD) nin Ortadoğu Politikası İsrail in Ortadoğu Politikası ÜÇÜNCÜ BÖLÜM AKDENİZ 3.1. Akdeniz in Tanımı Akdeniz in Konumu Akdeniz in Tarihi Akdeniz in Önemi Uluslararası İlişkilerde Denizlerin Önemi Alfred Thayer Mahan ve Deniz Hakimiyet Teorisi... 61

7 iii 3.7. Akdeniz İçin Önemli Ada: Kıbrıs DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ÜLKELERİN VE ULUSLARARASI KURULUŞLARIN ORTADOĞU YA YÖNELİK AKDENİZ POLİTİKALARI 4.1. İngiltere nin Akdeniz Politikası ABD nin Akdeniz Politikası Fransa nın Akdeniz Politikası Kuzey Atlantik Anlaşması Teşkilatı (NATO) ve Akdeniz Avrupa Birliği ve Akdeniz BEŞİNCİ BÖLÜM AKDENİZ İÇİN BİRLİK PROJESİ 5.1. Akdeniz İçin Birlik Projesi nin Gelişimi Akdeniz Politikası nda İlk Dönem Global Akdeniz Politikası (GAP) Yenileştirilmiş Akdeniz Politikası (YAP) Barselona Süreci ve Avrupa-Akdeniz Ortaklığı (EUROMED) Avrupa Komşuluk Politikası (AKP) Arap Halk Hareketleri (Arap Baharı) Libya Operasyonu SONUÇ KAYNAKÇA TABLOLAR TÜRKÇE ÖZET SAYFASI İNGİLİZCE ÖZET SAYFASI

8 iv SİMGELER VE KISALTMALAR AAPA : Avrupa-Akdeniz Parlamenter Asamblesi AB : Avrupa Birliği ABD : Amerika Birleşik Devletleri a.g.e. : Adı geçen eser a.g.k. : Adı geçen kaynak a.g.m. : Adı geçen makale AGİT : Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı AKP : Avrupa Komşuluk Politikası ASAM : Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi AT : Avrupa Topluluğu ATASE : Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı BAE : Birleşik Arap Emirlikleri BTC : Bakü Tiflis Ceyhan BİO : Barış İçin Ortaklık BM : Birleşmiş Milletler Btu : British Thermal Unit/İngiliz Isı Birimi BÜSAM : Bahçeşehir Üniversitesi Uluslararası Güvenlik ve Stratejik Araştırmalar Merkezi CIA : Central Intelligence Agency/Merkezi İstihbarat Teşkilatı DPT : Devlet Planlama Teşkilatı EAPC : The Euro-Atlantic Partnership Council/Avrupa Atlantik Ortaklık Konseyi EURO-MED : Euro-Mediterranean /Avrupa-Akdeniz GAP : Global Akdeniz Politikası GKRY : Güney Kıbrıs Rum Yönetimi GSMH : Gayri Safi Milli Hasıla ICBM : Intercontinental Ballistic Missile/Kıtalararası Balistik Füze ISAF : International Security Assistance Force/Uluslararası Güvenlik Yardım Kuvveti IMF : International Monetary Fund/Uluslararası Para Fonu

9 v KKTC : Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti MDA : Merkezi ve Doğu Avrupa MÖ : Milattan Önce NATO : North Atlantic Treaty Organization/Kuzey Atlantik Anlaşması Teşkilatı ODGP : Ortak Dış ve Güvenlik Politikası ORSAM : Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi RAF : Royal Air Force/Kraliyet Hava Kuvvetleri RF : Rusya Federasyonu s : Sayfa SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği TASAM : Türk Asya Stratejik Araştımalar Merkezi UNFICYP : United Nations Forces in Cyprus/Birleşmiş Miletler Kıbrıs Barış Gücü v.d. : Ve diğerleri YAP : Yenileştirilmiş Akdeniz Politikası Yay. : Yayınları % : Yüzde

10 GİRİŞ Ortadoğu farklı uygarlıkların, farklı kültürlerin doğduğu, geliştiği ve kaynaştığı, Doğu-Batı, Güney-Kuzey, gelişmiş veya az gelişmiş ulusların buluştukları, buluşmuş oldukları noktalarda ise çatışmaların hiç eksik olmadığı, Asya, Afrika ve Avrupa kıtalarının birleştiği, Boğazlar aracılığıyla Karadeniz i Akdeniz e; Süveyş Kanalı ile Karadeniz, Ege ve Akdeniz i Hint Okyanusu na; yine Karadeniz i Ege Denizi ne, Ege Denizi ni de Akdeniz e; Akdeniz i ise Cebelitarık Boğazı yla Atlas Okyanusu na bağlayan stratejik konumda bir bölgedir. 1 Ortadoğu nüfusunun dinsel ve etnik açıdan dağılımının gösterdiği çeşitlilik coğrafi sınırları tanımlama açısından ortaya çıkan karmaşık tablodan farklı değildir. Bölgede Arap kültürü ve Müslümanlık egemen olmakla birlikte, Lübnan ve İsrail Müslüman olmayan, Türkiye, İran ve İsrail Arap olmayan devletler olarak bu genellemenin dışında kalan ülkeleri oluşturmaktadır. Bölgede dinsel açıdan çoğunluğu oluşturan Müslümanlar ile birlikte Hıristiyanlar ve Museviler de yaşamaktadır; ancak her dinin kendi içerisinde mezheplere ayrılması, bölgenin iç yapılanmasının karmaşıklığını ve bu karmaşıklıktan kaynaklanan sorunların çetrefilliğini ortaya koymaktadır. 2 Dicle ve Fırat nehirlerinin suladığı Mezopotamya diğer bir adıyla Bereketli Hilal (Irak, İsrail, Ürdün, Lübnan, Suriye) bölgesi tarım yapma olanağı sayesinde uygarlıkların hüküm sürdüğü ve bu nedenle uygarlıklar arasında verimli topraklar üzerinde hakimiyet kurma çatışmalarına sahne olan önemli bir bölge özelliğini korumuştur. 3 Üç semavi dinin (Musevilik, Hıristiyanlık ve Müslümanlık) doğduğu ve 1 Ömer Budak, Türkiye nin Dünya Ülkeleri Açısından Jeopolitik Önemi ve Avrasya daki Yeri, Bilgi Kitabevi Yay., Ankara, 2006, s Malike Bileydi, İsrail Devleti nin Kuruluşu ve Bölgesel Etkileri ( ), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul, 2005, s.6 3 Malike Bileydi Koç, İsrail Devletinin Kuruluşu ve Bölgesel Etkileri ( ), İstanbul, Günizi Yay., 2006, s.23

11 2 geliştiği, Doğu ile Batı arasında uzanan tarihi İpek Yolu nun üzerinde yer aldığı, birçok imparatorluğa mekan olmuş Ortadoğu tarihi boyunca birçok problemin de odağı olmuştur. 500 yıla yakın Osmanlı İmparatorluğu nun yönetimi altında kaldıktan sonra, 19. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu nun zayıflamaya başlaması, dünyada Sanayi Devrimi sonucunda petrolün önem kazanması ve bu petrolün de Ortadoğu da çoğunlukla bulunuyor olması nedeniyle bölgenin önemi artmıştır. 20. yüzyılın başından itibaren, dönemin en büyük gücü konumundaki İngiltere ve Fransa tarafından bölge yeniden yapılandırılmış ve Osmanlı Devleti nin terk ettiği bölgelerde etnik, dini, coğrafi, ulusal esaslara dayanmayan birçok suni devletler yaratılmıştır. Bu devletler yüzyıl boyunca hiçbir bakımdan bir devlet olamadan diktatörler ve krallıklarca yönetilmiş ve bölge büyük devletlerin kontrol ettiği fakir bir bölge olarak kalmıştır. Ortadoğu ile Akdeniz birarada incelendiğinde bölgenin dünyanın en sıcak çatışmalarına sahne olduğu, bölgede huzur ve güven ortamının bir türlü sağlanamadığı, başta ABD olmak üzere, büyük devletlerin bölgede enerji kaynaklarının kontrolü ve dağıtımı uğrundaki mücadeleleri görülmektedir. Bu bölgeyi bu kadar önemli yapan, sahip olduğu enerji kaynakları ve stratejik deniz yollarıdır. Bu çalışmada öncelikle birinci bölümde Ortadoğu bölgesinin genel tanımı yapılarak jeopolitik konumu, stratejik önemi, dini, ekonomik, toplumsal ve sosyo kültürel yapısı incelenecektir. Bölgede bulunan güç dengeleri ve bölgenin istikrarsızlık nedenleri ele alınacaktır. İkinci bölümde bölgede etkin olan ülkelerden başta İngiltere, Fransa, ABD ve İsrail in Ortadoğu politikalarına değinilecektir. Üçüncü bölümde Akdeniz ele alınacaktır. Akdeniz in tanımı, konumu, tarihi ve önemi incelendikten sonra uluslararası ilişkilerde denizlerin önemi, Alfred Thayer Mahan ve Deniz Hakimiyet Teorisi ve Akdeniz için önemli bir ada olan Kıbrıs ele alınacaktır. İngiltere, Fransa ve ABD gibi etkin olan ülkeler ile Kuzey Atlantik Anlaşması Teşkilatı (NATO) ve Avrupa Birliği nin Ortadoğu ya yönelik Akdeniz politikaları dördüncü bölümde detaylı olarak irdelenecektir.

12 3 Beşinci bölümde Akdeniz İçin Birlik Projesi kapsamında; Akdeniz İçin Birlik Projesi nin Gelişimi, Akdeniz Politikası nda İlk Dönem, Global Akdeniz Politikası (GAP), Yenileştirilmiş Akdeniz Politikası (YAP), Barselona Süreci ve Avrupa-Akdeniz Ortaklığı (EUROMED), Avrupa Komşuluk Politikası (AKP) ile son dönemdeki gelişmeler olarak Arap Halk Hareketleri (Arap Baharı) ve Libya Operasyonu ele alınacaktır.

13 4 BİRİNCİ BÖLÜM ORTADOĞU 1.1. Ortadoğu nun Genel Tanımı İkinci Dünya Savaşı ndan sonra bilimsel çalışmalarda ve uluslararası siyasette giderek kullanımı yaygınlaşan Ortadoğu kavramı ilk kez 1902 yılında Amerikan deniz istihbaratçısı ve Amerikan deniz politikasının babası olarak bilinen Alfred Thayer Mahan ın National Review isimli dergide yayımlanan The Persian Gulf and International Relations 4 başlıklı makalesinde yer alır. Mahan bu makalesinde Basra Körfezi nin dünya ekonomisi ve deniz hakimiyeti üzerindeki büyük rolü ve önemini anlatırken, Ortadoğu (Middle East) kelimesini Arap Yarımadası ve Hindistan arasındaki bölge için kullanır. İngilizce bir ifade olan Middle East ın olduğu gibi tercümesi zaman içerisinde diğer dillere de yerleşmiş ve benimsenmiştir. Fransızca da Yakındoğu nun yerine Proche Orient kullanılırken Ortadoğu nun karşılığında Moyen Orient kullanılmaktadır. Arapça da Ortadoğu yerine kullanılan Eş-Şarku l-evsat İngilizce deki Middle East ın kelime kelime çevirisinden ibarettir. Türkçe de de benzer çevirinin yerleştiği gözlenmektedir. Önceleri Orta Şark kullanılırken günümüzde Ortadoğu şeklindeki kullanım benimsenmiştir. 5 Yüzyılın başlarında Basra Körfezi nin stratejik önemi ve bu bölgede Alman İmparatorluğu, İngiltere ve Rusya nın nüfuz mücadelelerini anlatmaya çalışan Mahan jeostratejik bir konsept dahilinde kullandığı Ortadoğu (Middle East) kavramı ile Süveyş ten Singapur a kadar uzanan deniz yolunun bir bölümünü koruyan ve kesin şekilde sınırlarını belirtmediği bir bölgeyi 4 Erdal Şimşek, ABD-İsrail-İran Üçgeni: Ortadoğu da Oynanan Kirli Oyunlar, İstanbul, Neden Kitap Yay., 2007, s.9 5 Yaşar Ertürk, Tarihi Süreç İçinde ve Günümüzde Ortadoğu nun Önemi, On Birinci Askeri Tarih Sempozyumu Bildirileri II (Sunulmayan Bildiriler) XVIII. Yüzyıldan Günümüze Ortadoğu daki Gelişmelerin Türkiye nin Güvenliğine Etkileri, Ankara, ATASE Başkanlığı Yay., 2008, s.36

14 5 anlatmaktadır ve Birleşik Devletler in güçlü devlet olabilmesi için bu bölgeyi kontrol altına alması gerekliliğini savunmaktadır. 6 Mahan ın ardından İngiliz gazetesi The Times ın dış politika editörü Valentine Chirol ise Tahran muhabiri imzasıyla Basra Körfezi nin stratejik önemini ve Almanya nın inşa etmeye çalıştığı Bağdat demiryolunun Basra ya kadar uzatılmasının İngiltere nin bölgede ve Asya daki çıkarlarına vereceği zararları anlattığı birkaç yazısına Ortadoğu nun Problemleri 7 başlığını koyarak kavramı Basra Körfezi bölgesini anlatmak için kullanmış ve kavramın benimsenmesine katkıda bulunmuştur. Mahan ve Chirol un İngiliz diline kazandırdığı Ortadoğu kavramı asrın başlarında sözlüklere girerken kitap adlarında da görülmeye başlanmıştır. Angus Hamilton 1909 yılında Londra da yayımlanmış Problems of the Middle East 8 adındaki kitabı ile bu kavramı bilim dünyasına taşımış, Basra Körfezi bölgesinin İngiltere nin uluslararası menfaatleri ve sömürgeci devletler arasındaki rekabet çerçevesindeki önemini anlatmıştır. Aynı yıllarda Hindistan da Kral naibi olan Lord Curzon ilk defa 1911 de Hindistan a yakın yerleri ifade etmek için resmi konuşma ve belgelerde Ortadoğu kavramını kullanarak ona yarı resmi bir nitelik kazandırmıştır. 9 Temelde Ortadoğu kavramının Şark (Doğu) ve Yakındoğu (Near East) kavramları gibi Batı merkezli ve subjektif bir kavramlaştırmanın ürünü olarak ortaya çıktığı ve kullanım sahasına girdiği söylenebilir. Bu kavramlaştırmayı yönlendiren ana bakış Avrupa yı dünyanın merkezi olarak kabul eden ve dünyanın diğer bölgeleri bu merkeze olan uzaklıklarına göre yakın, orta ve uzak şeklinde kategorize eden bakıştır. Birinci Dünya Savaşı ndan sonra Ortadoğu kavramı resmiyet kazanmış ve makale, kitap ve istihbarat raporlarından çıkıp devlet resmi söylemlerinde yer almaya başlamıştır. İngiltere nin Sömürgeler Bakanlığı 6 Erdal Şimşek, a.g.e., s Yaşar Ertürk, a.g.m., s.35 8 Metin Saltürk, Hasan Semiz, Ortadoğu Siyasetinin Yönlendirilmesinde Enerji Kaynaklarının Etkileri, On Birinci Askeri Tarih Sempozyumu Bildirileri-I XVIII. Yüzyıldan Günümüze Ortadoğu daki Gelişmelerin Türkiye nin Güvenliğine Etkileri, ATASE Başkanlığı Yay., Ankara, 2007, s Erdal Şimşek, a.g.e., s.10

15 6 bünyesinde Middle Eastern Department 10 adıyla bir idari teşkilatın oluşturulmasıyla söz konusu resmiyet gerçekleşmiştir. Nitekim Birinci Dünya Savaşı nda Osmanlı Devleti nden koparıldıktan sonra İngiliz manda yönetimine verilen ve Milletler Cemiyeti tarafından da onaylanan Filistin, Mavera-i Ürdün ve Irak yönetimleri bu teşkilata bağlanmıştır. Bu arada İngiltere deki Coğrafi Adlar Daimi Komisyonu (Permanant Commission on Geographical Names) adlı kuruluş Yakındoğu yu sadece Balkanları ifade edecek şekilde yeniden tanımlarken Ortadoğu kavramını da Türkiye, Mısır, Arap Yarımadası, Körfez bölgesi, İran ve Irak ı kapsamına alacak şekilde sınırlarını belirlemiştir. 11 Böylece 20. yüzyılın başlarında İstanbul Boğazı ndan Hindistan ın doğu kıyılarına kadar uzanan bölge Ortadoğu olarak isimlendirilmiştir. İkinci Dünya Savaşı sırasında Kahire merkezli Middle East Air Command adıyla bir birim oluşturulmuş ve İngiltere nin bölgedeki mandaları olan Filistin, Mavera-i Ürdün ve Irak ın yanı sıra Aden ve Malta da buranın kontrolüne verilmiştir. Daha sonra İran ve Eritre de bu komutanlığın kontrol alanına dahil edilmiştir. 12 Ortadoğu yu anlamlı bir bütünlük içinde tanımlayabilmek için öncelikle jeokültürel, jeopolitik, jeoekonomik ve jeostratejik yaklaşım biçiminin belirlenmesi gerekmektedir. Dolayısıyla bu kavramın tanımlanması kavramın içeriğini belirleyen jeokültürel, jeopolitik, jeostratejik ve jeoekonomik çerçevelerin ortaya konabilmesi ile mümkündür ve Ortadoğu politikası bu özelliklerin tümünü içeren bir çeşitlilik taşımaktadır. Ortadoğu ifadesinin yaygın olarak kullanılması, İkinci Dünya Savaşı yıllarına rastlamaktadır. İkinci Dünya Savaşı ndan önce (özellikle 19. yüzyılda) daha çok Osmanlı İmparatorluğu nun Balkanlar daki toprakları ile Doğu Akdeniz topraklarını anlatan Yakındoğu unutulmaya başlamış ve bu deyimin yerini Ortadoğu terimi almıştır. Dünyanın coğrafi, siyasi ve ekonomik alanlarında iyice yerleşen Ortadoğu tabiri böylece askeri bir komutanlık karargahından kaynaklanarak yaygınlaşmıştır. 10 Erdal Şimşek, a.g.e., s Erdal Şimşek, a.g.e., s Metin Saltürk, Hasan Semiz, a.g.m., s.354

16 7 Ortadoğu nun jeokültürel açıdan tanımlanması ve bu çerçevede bir yakın kara havzası olarak ele alınması bu bölgenin kültür tarihi ile doğrudan ilişkilidir. Bugün Ortadoğu olarak isimlendirilen bölge tarihin başlangıç noktası sayılan yazının bulunmasından bu yana bir yandan insanoğlunun meydana getirdiği medeniyetlerin beşiği olmuş, diğer taraftan dünyanın diğer bölgelerinde gelişen medeniyetlerin yayılmasında kavşak noktası teşkil etmiştir. Bölgenin dünya ulaşımındaki önemi Doğu ile Batı arasında sadece ticari malların değil, aynı zamanda kültürlerin, inançların ve medeniyetlerin transferlerinin de bu bölge içinde gerçekleşmesini sağlamıştır. 13 En dar bakış açısıyla Ortadoğu; Türkiye, İran ve Mısır üçgeni ve bu üçgenin içinde kalan ülkeleri kapsar. En geniş bakış açısına göreyse bu devletleri ve onlara komşu olan çevre müslüman ülkeleri, yani Kuzey Afrika, Sudan, Somali ve Afganistan ı içerir. Bilim insanları arasında üzerinde en çok anlaşmaya varılan tanım Arap devletlerine Türkiye, İran ve İsrail in eklenmesiyle elde edilen bölgedir Ortadoğu nun Jeopolitik Konumu Tarih boyunca büyük medeniyetlere ve önemli olaylara sahne olan Ortadoğu kıtalar arası durumu ve coğrafi konumu ile dikkatleri üzerinde toplamaktadır. Coğrafya ve jeopolitik otoritelerinin Dünya Adası * olarak nitelendirdikleri Asya, Avrupa ve Afrika dan oluşan ve zaman zaman Eski Dünya olarak da anılan bu kıtalar topluluğu birbirleriyle Ortadoğu da kesişirler. Avrupa kıtası, Anadolu Yarımadası üzerinden Ortadoğu ya uzanır. Asya dan İran-Anadolu istikametini takip ederek Avrupa ya atlamak mümkündür. Bunun gibi yine doğudan Mezopotamya üzerinden gelen yollar Doğu Akdeniz e ve Sina Yarımadası üzerinden Mısır a ve Afrika kıtasına ulaşır. Bundan başka Doğu Akdeniz kıyılarındaki belli başlı yolların Anadolu 13 Abdülkadir Gerçeksever, Kayıp Kimlik Basra Körfezi, İstanbul, IQ Kültür Sanat Yay., 2005, s Oral Sander, Siyasi Tarih: , Ankara, İmge Kitabevi, 2009, s.72 * Jeopolitik uzmanları tarafından ortaya atılmış olan Dünya Adası (World Island) kavramı coğrafi olarak Avrupa-Asya ve Afrika kıtalarını içerir. Buna karşılık sonradan keşfedilen Amerika kıtası da Yeni Dünya olarak tanımlanır.

17 8 ve Irak-İran üzerinden Asya kıtası içlerine doğru uzanan konumları Ortadoğu nun değerini daha da artırmaktadır. 15 Sahip olduğu jeostratejik faktörler Ortadoğu nun önemini arttırdığı gibi bunun dünya siyasetinin güçler dengesinin oluşumuna katkılarının hiç de az olmadığı bir gerçektir. Çünkü devletlerin milli stratejilerinin tayini ve stratejilerinin yürütülmesi üzerine Ortadoğu faktörünün yaptığı etkiler sürekli önem taşımıştır. Ayrıca Ortadoğu nun stratejik bölgeleri onu daha da önemli kılmaktadır. Özellikle bölge dışındaki güç merkezi ülkeler için bu stratejik yerlerin Ortadoğu ya yönelik önemi çok büyüktür. 16 maddelenebilir; 17 Bunlar özetle şöyle - Karadeniz i Akdeniz e, doğu batı yönüyle de Avrupa yı Asya ya bağlayan Türk Boğazları ve Ege Geçitleri, - Ortadoğu nun su kaynağı niteliğini taşımakla birlikte Akdeniz e giriş sağlayan İskenderun Limanı nın da dahil olduğu Artvin, Van, İskenderun üçgeni, - Doğu Avrupa ile Ortadoğu nun en kısa ulaşım noktası olan Kafkas Bölgesi, - Önemli bir deniz ve hava üssü olan aynı zamanda Anadolu nun güney kıyılarının, İskenderun ve Suriye Limanları nın, Süveyş Kanalı ve İsrail Limanları nın yer aldığı Doğu Akdeniz in kontrol noktasını oluşturan Kıbrıs adası, - Üç büyük dinin çıkış noktası olan, toplumlar için manevi değer taşıyan Kudüs, Mekke, Medine üçgeni, - Önemli bir geçit olan Atlantik ten ve Karadeniz den gelen ticaret yollarını Akdeniz üzerinden Hint ve Pasifik Okyanusu na bağlayan, daha dar bir tanımla Avrupa ve Uzakdoğu bağlantısını sağlayan Süveyş Kanalı, - Ortadoğu petrollerinin Avrupa ya akışını sağlayan, Kızıldeniz i Hint Okyanusu na bağlayan Mendep Geçiti, - Petrol akışını sağlayarak tüm dünya deniz yollarının kavşağı olan, Basra Körfezi ni Hint Okyanusu na bağlayan diğer bir geçit Hürmüz Boğazı, - Bir iç deniz olmakla birlikte İran yaylasını kuzeydeki Rusya sanayi bölgesi ile birleştiren Hazar Denizi, - Doğuda Ürdün ve Suudi Arabistan, batıda Mısır, kuzeyde İsrail ile çevrelenen, bu özelliği ile milletler arası bir önemi olan ve Kızıldeniz e açılan Akabe Körfezi dir. 15 Abdülkadir Gerçeksever, a.g.e.,s Mustafa Bıyıklı, Batı İşgalleri Karşısında Türkiye nin Ortadoğu Politikaları: Atatürk Dönemi, İstanbul, Gökkubbe Yay., 2006, s Malike Bileydi Koç, a.g.e., s.19

18 9 Ortadoğu üç kıtanın düğüm noktasında yer almasının yanında jeostratejik olarak da önemli deniz yollarını birbirine bağlayan körfez ve boğazların bir kontrol vanasını da elinde tutmaktadır. Ortadoğu, her devirde güç mücadelelerine sahne olduğu gibi aynı zamanda kültürlerin ve dinlerin de kesişme noktasında bulunmaktadır. En dar şekliyle Mısır dan İran a uzanan Nil ve Mezopotamya havzalarının arası için, en geniş şekliyle de Fas tan Pakistan a kadar yayılan bölge için kullanılan bu kavram kadim insanlık birikimi, medeniyet aidiyeti ve jeokültürel havza olarak İslam kimliğini, jeoekonomik kaynak alanı olarak petrolü, fiziki coğrafya olarak kurak bozkır ve çöl iklimini, stratejik olarak Avrasya yı çevreleyen Rimland (Kenar Kuşak/Deniz Hakimiyet teorisi) kuşağının merkezi hattını çağrıştıracak unsurlarla anılır. 18 Eski ABD Başkanı Jimmy Carter ın yılları arasında ulusal güvenlik danışmanlığını yapan Polonya kökenli Amerikalı siyaset bilimci Zbigniew Brzezinski dünya egemenliği kavramı ile birlikte Avrasya nın dünya egemenliğindeki önemini ve rolünü yeniden gündeme getirmiştir. Brzezinski ye göre Avrasya sahip olduju yer altı kaynakları ile üzerinde küresel mücadelenin sürdürülebileceği bir satranç tahtasıdır ve dünya egemenliği ancak Avrasya da egemenlik kurmakla sağlanabilir. Brzezinski Avrasya da Fransa, Almanya, Rusya, Çin ve Hindistan ın büyük ve etkin oyuncular olduğunu, Ukrayna, Azerbaycan, Güney Kore, Türkiye ve İran ın ise kritik olarak önemli jeopolitik mihver rolünü oynarlarken Türkiye ve İran ın her ikisinin de sınırlı kapasiteleri dahilinde aynı zamanda jeostratejik olarak da etkin bir konumda olduğunu belirtir. 19 Brzezinski Ortadoğu için Avrasya Balkanları 20 tabirini kullanırken ABD nin dünyanın lideri olması (askeri/ekonomik/kültürel gücün tüm yoğunluğu ile nüfuzu) için bölgeye hakim olmasının gerekliliğinin altını çizmektedir. Bölgenin bilinen en bariz özelliği eski dünya (Afroavrasya) 18 Burcu Kaya, Ortadoğu da Küçük Ama Önemli Olabilmek: Katar Örneği, Akademik Ortadoğu Dergisi, Cilt 4, Sayı 1, 2009, s İsmail Hakkı İşcan, Uluslararası İlişkilerde Klasik Jeopolitik Teoriler ve Çağdaş Yansımaları, Uluslararası İlişkiler, Cilt 1, Sayı 2, Yaz 2004, s Abdülkadir Gerçeksever, a.g.e., s.38

19 10 kıtalarının kesişim alanının ortasında bulunmasıdır. Avrasya nın ABD için neden bu kadar önemli olduğunu Brzezinski şu cümlelerle özetlemektedir; 21 Avrasya, yer kürenin en büyük kıtasıdır ve jeopolitik olarak bir eksendir. Avrasya ya egemen olan bir güç dünyanın en ileri ve ekonomik olarak en verimli olan üç bölgesinden ikisini kontrol edebilir. Dünya nüfusunun yaklaşık % 75 i Avrasya da yaşamaktadır ve hem ekonomik girişimler hem de yeraltı zenginliklerinin çoğu oradadır. Avrasya, dünya Gayri Safi Milli Hasıla (GSMH) nın % 60 ına ve bilinen enerji kaynaklarının 3/4 üne sahiptir. Avrasya aynı zamanda siyasal olarak en iddialı ve dinamik devletlerin bulunduğu yerdir. ABD den sonra en büyük altı ekonomi ve en büyük silah alıcısı Avrasya da bulunmaktadır. Dünyanın biri hariç resmi olarak bilinen tüm nükleer güçleri ve de gizli nükleer güçlerin tümü Avrasya da bulunmaktadır. Bölgesel hegemonya ve küresel etki heveslisi olan dünyanın en kalabalık nüfuslu iki devleti Avrasya dadır. ABD nin önceliğinin bütün potansiyel ve/veya ekonomik meydan okuyucuları Avrasya dadır. Özetle Avrasya nın gücü büyük ölçüde ABD ninkini gölgede bırakmaktadır. Bereket versin ki Avrasya siyasi olarak bir bütün oluşturmak için fazla büyüktür. Ortadoğu jeopolitik açıdan değerlendirildiğinde, bölge coğrafyasının içinde olan ülkelerden bazılarına uluslararası ilişkilerinde jeostratejik imkanlar sağlayan, diğerlerine ise külfetler yükleyen, kimi zaman da her ikisinin bir arada mütalaası sorumluluğunu doğuran çok nazik bir alan olarak ortaya çıktığı görülmektedir. Bunun da başlıca nedeni kuşkusuz zamanın büyük devletleri arasında Avrasya üzerinde sürdürülen egemenlik çekişmelerinin bu bölgeyi de kaçınılmaz şekilde içine almış olmasıdır. Buna bölgenin durulmayan dalgalanmalarını da ilave etmek gerekir. 22 İşte bu nedenle olacak Mahan, James Fairgrieve ve Saul B. Cohen * gibi bazı jeopolitik düşünürler Ortadoğu da bir jeopolitik Kırılma Alanı (shatterbelt- Crush Zone) varlığına işaret etmektedirler. Söz konusu alanın kapsamı zaman içerisinde emparyal güçlerin rekabet alanlarının değişmesine göre yeni değerlendirmelere tabi tutulmuştur. Kırılma Alanı önceleri 30 ve Yılmaz Tezkan, M.Murat Taşar, Dünden Bugüne Jeopolitik, İstanbul, Ülke Yay., 2002, s Tuncer Topur, Dipsiz Kuyu Ortadoğu ve Türkiye, IQ Kültür Sanat Yay., İstanbul, 2005, s.29 * Saul B.Cohen in teorisi Jeostratejik ve Jeopolitik Alanlar Kuramı dır. Cohen, Ortadoğu bölgesini bölünmüş kuşak (shatterbelt) olarak tanımlamaktadır. Ona göre Ortadoğu Kuzey Dağlık (Türkiye, İran), Güney Deniz (Suriye, Ürdün, Irak,Kuveyt) ve Orta Deniz (Libya, Mısır, Sudan, Suudi Arabistan, Yemen, Katar, Birleşik Arap Emirlikleri, Bahreyn, Umman) olmak üzere üç ana jeopolitik bölgeye ayrılır.

20 11 paraleller arasında yer alan, Türkiye ve İran üzerinden Kore ye kadar uzanan Asya kuşağı içindeki ülkeler olarak değerlendirilmiştir. Daha sonraları ise Doğu Avrupa da ya da Balkanlarda üzerinde egemen olma yarışı yapılan ve tampon olarak kullanılmak istenilen jeopolitik bölgeler de Kırılma Alanı sayılmıştır. 23 Doğu Avrupa ve Balkanların kaderi belirlenirken Ortadoğu ve Güneydoğu Asya nın istikrarsız ve kırılgan durumları ortaya çıkmıştır. Böylece neticede emperyal güçler kendi nüfuz alanlarını belirleyip onlara egemen olurlarken geride rekabet alanı olarak Ortadoğu jeopolitik bölgesi Kırılma Alanları kalmıştır. Stratejik doğalgaz ve petrol çıkarları, bunların korunması için emperyal güçlerin icat ettiği ittifaklar, bölünmeler, Soğuk Harp dönemi içerisindeki Arap-İsrail çekişmeleri ve bunun karşısındaki Doğu-Batı güç merkezinin tutumları Ortadoğu nun jeopolitik bütünlüğe yeniden ulaşmaksızın derin şekilde bölünmesine ve istikrarsızlığına çok önemli katkı yapmıştır. Kırılma Alanları ayrıca istikrar arayışları kisvesi altında sürdürülen kontrol iddialarının getirdiği dış müdahalelerin, iç kargaşanın ve tüm bunları tetikleyecek dış gayelerin yer aldığı bölgeler olmuştur. Zaten bu nedenlerledir ki bölgeye Kırılma Alanı denilmiştir. 24 Bölgenin soğuk savaş dönemindeki jeopolitik anlamı, Amerikan çevreleme doktrinin de temelini oluşturan Nicholas J. Spykman ın Kenar Kuşak Teorisi çerçevesinde ele alınmıştır. Spykman, jeopolitiğin coğrafyaya bağlı unsurlarını bir kenara bırakarak, jeopolitiği, pratik amaçlar için ve özellikle ABD nin güvenliğinin sağlanmasına yönelik olarak ele almış 25 ve dış politikada stratejik şekillenme için ülkenin göz önüne alabileceği en etkili analitik araç olarak kullanmıştır. Halford Mackinder * ın çalışmalarını derinliğine araştıran Spykman, Mackinder ın Kara Hakimiyet Teorisine karşılık, Kenar Kuşak Hakimiyet Teorisini ortaya atmıştır. Spykman dünyayı 23 Tuncer Topur, a.g.e., s Tuncer Topur, a.g.e., s Erol Mütercimler, Yüksek Stratejiden Etki Odaklı Harekata Geleceği Yönetmek, İstanbul, Alfa Yay., 2006, s.296 * İngiliz coğrafya profesörü ve jeopolitik biliminin ilk teorisyenlerindendir. İlk jeopolitik teori olarak anılan Kara Hakimiyet Teorisi Mackinder tarafından ortaya konmuştur. Jeopolitik bilimi ile ilgili esas görüşlerini İngiliz Kraliyeti Coğrafya Cemiyetine sunduğu Tarihin Coğrafya Mihveri (The Geographical Pivot of History-1904) adlı tebliğinde açıklamıştır. İsmail Hakkı İşcan, a.g.m., s.60

21 12 Mackinder gibi hemen hemen, aynı jeopolitik levhalara ayırmış olmakla birlikte, dünya kontrolü için anahtar bölge olarak Heartland (kalpgah) yerine Rimland (kenar kuşak) ın jeopolitik önemini vurgulamış ve savunmuştur. Spykman a göre merkez bölgesine değil, onu çevreleyen kuşağa hakim olan dünya adasına ve sonra dünyaya hakim olabilir. Spykman, Balkanlardan Çin e kadar olan bölgenin (Rimland) temel hareket noktası olması gereğini öne sürmüş, sorunun Avrupa ve Asya daki kenar kuşak ülkelere kimin hakim olacağı ile ilgili olduğunu belirterek bu bölgenin ABD haricindeki (Rusya) güçlerin egemenliğine geçmesi durumunda çemberin batı stratejisini, özellikle ABD yi çok büyük bir tehlikeye sokacağını iddia etmiştir. 26 Step devi Rusya nın sıcak denizlere inme politikası ile ABD nin çevreleme doktrininin en yoğun çatışma oluşturduğu alan Ortadoğu olmuştur. ABD yönetimi Türkiye nin kuzeydoğusundan başlayan İran ve Pakistan ın kuzeyinden Afganistan a uzanan bir hattı iki blokun en hassas jeopolitik kuşağı ve bir anlamda ABD çıkarlarını koruyucu kalkanın stratejik mihveri olarak görürken, SSCB (Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği) aynı yıllarda tarihi jeopolitik stratejisinin doğrultusunda bir taraftan Basra Körfezi ni çevreleyen Afganistan-Suriye-Güney Yemen-Etiyopya hattında sağlam bir jeopolitik zemin kurmayı planlamış, diğer taraftan Türkiye, İran ve Irak taki iç politika dengelerini zorlayarak Kafkasya dan Basra ya kolay iniş yollarını aramıştır. Küresel ölçekli bu jeopolitik kutuplaşma İsrail in kurulması ve hızlı bir yayılma stratejisi takip etmesiyle birlikte ortaya çıkan bölge içi jeokültürel ve jeopolitik gerilime paralel bir seyir takip etmiştir. 27 Ortadoğu insanlık tarihinin hemen her döneminde taşıdığı önemi nedeniyle sıcak bir çatışma bölgesi olmuştur. Bölge geleneksel olarak kültürlerin ve dinlerin kesişme noktası olmasıyla beraber, sahip olduğu petrol zenginliği nedeniyle özelikle son yüzyılda egemenlik mücadelelerine sahne olmuştur. Bu nedenle bölge dünyanın en istikrarsız bölgeleri arasında yer almıştır. Petrolün önemiyle beraber artan etkinlik kurma çabaları giderek farklı parametreleri de içine almış, bölge kendi doğal sosyo-politik ve sosyo İsmail Hakkı İşcan, a.g.m., s Abdülkadir Gerçeksever, a.g.e., s.40-41

22 13 ekonomik gelişim sürecinin ötesinde, süper güçlerin kontrol planları içinde yapay denek tahtalarına yönlendirilmiştir. Bu nedenledir ki Ortadoğu hala dünyanın demokratikleşme sorunu yaşayan en önemli bölgesi niteliğini korumaktadır. Güç mücadelesine yönelik ittifak ilişkileri bölge sınırlarını aşmış, tehlikeli boyutlara ulaşmıştır. 28 Ortadoğu nun güç merkezleri tarafından hedef haline gelmesi sahip olduğu stratejik ve jeopolitik özellikleri nedeniyledir. Yani özetle sıralanacak olursa Ortadoğu nun: 29 - Avrupa, Asya ve Afrika kıtalarını birbirine yaklaştıran çok yönlü ve hareketli bir kavşak olması, Atlas Okyanusu nu Hint Okyanusu na bağlayan önemli bir bölgede bulunması. - Üç kıtanın kuzey-güney kara ve doğu-batı deniz ulaşım ağı merkezinde bulunması. - Çok önemli bir enerji kaynağı olan dünya petrolünün yaklaşık üçte ikisinin bu toprakların altında olması, petrol ve doğalgazın en kısa olarak bu bölgeden akışının sağlanabilmesi. - Müslümanlık, Hıristiyanlık, Yahudilik gibi üç dinin doğduğu yer ve onların anavatanı olması. - Süveyş Kanalı, Basra Körfezi, Çanakkale-İstanbul Boğazları ve Akdeniz limanları gibi kritik su yolu ve geçitlerinin buradan kontrol edilebilmesi. - Tarihi zengin bir kültür ve medeniyet hazinesine sahip olması dolayısıyla turizm açısından önem taşıması. Tarihin ve medeniyetin beşiği olan Ortadoğu çevresini de etki alanı içine alarak, tarihten beri gittikçe küçülen, küçüldükçe de globalleşen dünyada jeopolitik, jeostratejik ve ekostratejik önemini korumaya devam etmektedir Ortadoğu nun Stratejik Önemi Öncelikle Avrupa, Asya ve Afrika kıtalarının kara, hava ve deniz yollarının düğüm noktasında olması, bütün güç merkezlerinin su yolu (Basra Körfezi, Süveyş Kanalı, Hürmüz Boğazı) ve geçitlerini kontrol etmesi bu bölgenin önemini ortaya koyar. Dünya petrol rezervlerinin % 68 i, dünyada üretilen günlük 70 milyon varil petrolün 47 milyon varili bu bölgeden Abdülkadir Gerçeksever, a.g.e., s.47 Mustafa Bıyıklı, Bir Merkez Dünya olarak Afriavrasya Stratejiler Çemberinde Türkiye ve Ortadoğu, Stratejik Araştırmalar Dergisi, Eylül 2007, sayı 10, Ankara, ATASE Başkanlığı Yay., 2007, s.49