KIRIM KRİZİNİ NASIL OKUMALI?

Transkript

1 > DÜBAM DUNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI KIRIM KRİZİNİ NASIL OKUMALI? > 2014 MART DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI

2

3 DÜBAM KIRIM KRİZİNİ NASIL OKUMALI? Genel Yayın Yönetmeni Akif Emre Hazırlayan Aynur Erdoğan DÜBAM Yayınları Küresel İletişim Merkezi Barbaros Bulvarı, Balmumcu / Beşiktaş Tel: (0212)

4 > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI 4

5 KIRIM KRİZİNİ NASIL OKUMALI? < Sunuş Kırım tarihi boyunca Rusya nın Karadeniz e inme ve Güney de nüfuz sahibi olma politikalarının kilit noktası olmuştur. Ama ne var ki, bölgenin İslami karakteri ve kültürel kodlarının farklılığından dolayı Rusya bölgede tutunamamış ve bölgede işgal, sürgün, katliam, kültürel asimilasyon politikaları uygulayagelmiştir. Osmanlı hakimiyeti altındayken, 1784 yılından itibaren işgal politikalarını uygulamaya geçiren Rusya 19. yüzyıl da dahil olmak üzere yüzyıllarca süren acılara sebebiyet vermiş ve bölge Müslümanlarını anavatanlarını terk etmek zorunda bırakmıştır. Sovyetler Birliği döneminde de durum değişmemiştir yılında Stalin tarafından uygulanan ve insanların yollarda kıyımıyla sonuçlanan tehcirin hatıraları ise Tatarlarda unutulması imkansız acılara sebep oldu. Bugün Kırım ı ilhak eden çalışan Rusya karşısında direnen Tatarların tavırları bu tarihi izlerle anlaşılır hale geliyor. Elinizdeki dosyada Kırım ın tarihi serencamına ayna tutan yazıların yanı sıra Ukrayna kriziyle birlikte uluslararası siyaset açısından hukukunu değerlendiren ve yine Türkiye nın dış politikası bağlamında yerini analiz eden yazılar bulunmaktadır. Kırım ın Rusya ya bağlanmasının oylandığı referanduma kadar meydana gelen gelişmeleri farklı boyutlarıyla değerlendiren yazıların yanı sıra bu dosyada referandum sonrası gelişmeleri anlamlandıran analizler de yer almaktadır. DÜBAM 5 > 2014 MART

6 İçindekiler Tarihten Bugüne Kırım Ukrayna krizi neden Türkiye de dikkatleri Kırım a çekti? Levent Baştürk...9 Kırım: İkinci Endülüs Akif Emre...17 Uluslararası Siyasette Kırım Krizi Kırım daki kriz ikinci Soğuk Savaş a yol açabilir Dmitri Trenin...21 Uluslararası toplumun Kırım sınavı Sinan Özdemir...25 Kırım işgali ve uluslararası hukuk krizi Ahmet Hamdi Topal...29 Rusya nın Geçmiş Özlemleri Rusya dan kardeş desteği Alain Besanchon...33 Yoldaş Vladimir in geçmiş özlemleri Le Monde...35 > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI 6 Türkiye nin Kırım Siyaseti Ukrayna, Kırım ve Türkiye nin siyaseti Levent Baştürk...37 Türkiye Ukrayna ya niçin müdahil oluyor? Marina Koren...41

7 KIRIM KRİZİNİ NASIL OKUMALI? < Turkey s policy towards Ukraine: Crimean crisis Levent Baştürk...45 Kırım ın İlhakı Kırım da soğuk barış dönemi Akif Emre...53 Kırım da sürecin son aşaması Nicolai N. Petro...55 Ukrayna ve Putin in kırmızı çizgi hamlesi Levent Baştürk...59 Kırım sıradaki Yugoslavya mı? Jochen Bittner > 2014 MART

8 Tarihten Bugüne Kırım > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI 8 Giray Han ı Sultan Beyazıt ın huzurunda resmeden minyatür

9 KIRIM KRİZİNİ NASIL OKUMALI? < Ukrayna krizi neden Türkiye de dikkatleri Kırım a çekti? Levent Baştürk Kırım daki Müslüman Türk (Tatar) varlığı genellikle 13. yüzyıldaki Moğol dalgasının bir kalıntısı olarak açıklanır. Oysaki bölgede Türkik unsurların varlığının 4. yüzyıla kadar dayandığı görülmektedir. Bu unsurların Kırım topraklarında belirgin ve kalıcı nitelik taşımaya başlamasında Yahudiliği benimsemiş olan Hazar Hanlığı nın hakimiyetinin mühim etkisi olmuştur. Tebasının dini hayatına müdahale etmemesiyle bilinen Hazarlar döneminde Kırım bölgesinde yaşayan Türkik unsurlar arasında İslamlaşma vakalarına da rastlanmaya başlanmıştır. Kırım da Hazar hakimiyeti 9. yüzyılın ikinci yarısında sona ermiştir. Ancak bölgeye değişik Türki kabilelerin gelmesi kesintisiz olarak devam etmiştir. 10. yüzyılda Peçenekler ve yüzyıllarda Kıpçaklar (Kumanlar) bölgede derin izler bırakmışlardır. Bugün Kırım Tatarları dediğimiz[1] halkın dili ve kültürü üzerinde Kıpçakların derin etkisi olmuştur. 11. yüzyılda Kıpçakların büyük çoğunluğunun İslam ı kabul etmesinin ardından Kırım da Müslüman cemaatler görünürlük kazanmaya başlamıştır. Kırım ın büyük kısmı üzerindeki Kıpçak hakimiyeti 13. yüzyılın ortalarına kadar devam edecektir. Bu arada Kırım ile Anadolu daki Müslüman Türk varlığının teması da 13. yüzyılda başlayacaktır. Cengiz Han ın torunlarınca 13. yüzyılın ortalarında kurulan Altın Orda Devleti, Kırım üzerinde yaklaşık bir yüzyıl hakim olacaktır. Altın Orda hanedanları Moğol asıllı olmakla beraber, Kırım daki Müslüman teba gibi, doğudan Moğol dalgasıyla gelen boyların çoğunluğunu da Türkik unsurlar oluşturmuş ve bunlar da bölgeye yerleştikten sonra hızla İslamlaşmaya başlamışlardır. 14. yüzyıla girildiğinde Altın Orda resmen İslamiyeti seçmiş ve daha çok Türkik özellik gösteren bir nitelik arzeder olmuştur. Kırım bölgesindeki Müslüman ve Türkik unsurlara genel olarak Tatar isminin verilmesi bu dönemin ürünüdür. Altın Orda devletinden başlayarak bu bölgede tam beş asır kesintisiz bir Müslüman hakimiyeti söz konusu olmuştur. Akif Emre nin de vurguladığı gibi, bu Müslüman hakimiyeti bir fethin değil, o coğrafya üzerinde yaşayan insanların İslam dinini kabul etmesinin sonucunda ortaya çıkmıştır. Kırım da Hacı Giray idaresinde 15. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren güçlü ve bağımsız bir devlet olarak Kırım Hanlığı egemen olmaya başlayacaktır. Kırım Hanlığı 1475 yılında Osmanlı İmparatorluğu ile sıkı bir ittifaka, hattâ onun himayesi altına girmiştir. 9 > 2014 MART

10 > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI Yarımadanın ilhakının ardından Rusya Kırım ı bütünüyle Ruslaştırmaya çalışmış ve daha güneye yönelik genişleme teşebbüsleri için stratejik bir sıçrama tahtası olarak kullanmaya başlamıştır. 10 Artan Osmanlı nüfuzuna rağmen Kırım Hanlığı siyasi egemenliğini korumuş ve Doğu Avrupa nın en güçlü devletlerinden biri olmuştur. XVI. asırda Kırım Hanlığı, Türk/Müslüman hanlıkları aleyhine güçlenmeye ve genişlemeye başlayan Rusya yı durdurabilen tek güç durumundadır. Bu bağlamda, Kırım Hanı I. Devlet Giray Han kumandasındaki Kırım ordusunun 1571 de Korkunç İvan ın Rus birliklerine üstün gelerek, Moskova ya girebilecek kudrettedir. Başşehri Bahçesaray olan Kırım Hanlığı bir göçebe devleti olmaktan çıkarak, yerleşik ve parlak bir Türk/İslâm medeniyetinin temsilcisi oldu. Kırım, yüzyıllar arasında sayısız büyük âlim, devlet adamı, edip, sanatçı ve askerin vatanıydı. Osmanlı devlet protokolünde de Sadrazam ile birlikte Padişah dan hemen sonra gelmekteydiler. Yaklaşık 300 yıl kadar süren Kırım Hanlığı üzerindeki Osmanlı hakimiyeti, Osmanlı Rus savaşının sonunda imzalanan Küçük Kaynarca antlaşması ile sona erdi. Sözde bağımsız yapılan Kırım Hanlığı, Rus entrikaları sebebiyle çıkan kanlı iç kargaşaların sonucunda iyice yıpratılmış ve ardından 1783 de Rusya Çariçesi II. Katerina döneminde Rusya tarafından ilhak edilmiştir. Yarımadanın ilhakının ardından Rusya Kırım ı bütünüyle Ruslaştırmaya çalışmış ve daha güneye yönelik genişleme teşebbüsleri için stratejik bir sıçrama tahtası olarak kullanmaya başlamıştır. Bu gelişmeler Kırım Tatarlarının Osmanlı Devleti topraklarına büyük dalgalar halinde göçlerini başlattı. O kadar ki, Sovyet devrinde imkânsız hale gelene kadar Kırım dan Türkiye ye göçler tek bir yıl bile durmamış ve Türkiye de küçümsenemeyecek bir Kırım Tatar nüfusunun oluşmasına neden olmuştur. Önce 1905 Rus Devrimi ve ardından da 1908 Osmanlı Meşrutiyet Devrimi ile birlikte Kırım Tatarları ve Türkiye arasındaki ilişkiler büyük bir ivme kazanmıştır. Türkiye den Kırım a Tatarlarının eğitim ihtiyacını karşılamak için (çoğu Kırım Tatarı asıllı olan) öğretmenler gönderilirken, pek çok Kırım Tatar genci de okumaya İstanbul a gelmiştir. Çarlık rejiminin bu çabaları engelleme girişimlerine rağmen, bu gelişmelerin çok muhim kalıcı tesirleri olmuştur. Sovyet rejiminin oturmasının ardından Türkiye ile Kırım Tatarları arasındaki ilişkiler kesintiye uğramasına rağmen Türkiye de köklü bir Kırım Tatarı toplumunun varlığı ve Kırım ile Türkiye arasında kurulmuş olan yaklaşık 600 yıllık bir bağ, Türkiye de Kırım Tatarlarına karşı olan ilgiyi her daim canlı kılmıştır. Kırım nasıl Ukrayna nın bir parçası oldu?

11 KIRIM KRİZİNİ NASIL OKUMALI? < Aşağıda ayrıntılı olarak izah edeceğimiz Kırım ın Kırım Tatarlarından boşaltılmasından sonra, yerlerine 1944 yazından itibaren Sovyetler Birliği nin diğer bölgelerinden getirilen Rus ve Ukraynalı nüfus yerleştirilmiştir. Kırım Tatarlarının sürülmesiyle Kırım ın Sovyet tarzı özerkliği artık anlamsızlaştığından Kırım Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti de (KÖSSC) 1946 da ortadan kaldırılmış ve yarımada alelâde bir oblast olarak Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti ne bağlanmıştır de ise, Ukrayna nın Rusya ya katılmasının 300. yıldönümü gerekçe gösterilerek, Ukraynalılara bir jest olarak Kırım oblastı Ukrayna Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ne bağlandı. O dönemde Sovyetler Birliği nin her noktası zaten tartışmasız bir şekilde Moskova ya bağlı olduğundan teknik olarak hiç bir şeyi değiştirmeyeceği düşünülen bu hediye nin uzun vadeli neticeleri, Ukrayna 1991 de bağımsızlığını kazandıktan sonra görülecekti. Kırım Tatarlarının dönüşü ve Kırım Tatar millî özerkliğinin tekrar tesis edilmesinin söz konusu olması Kırım daki mevcut Rus çoğunluk tarafından büyük endişeyle karşılandı. Böylece Kırım Tatarlarının dönme süreci tamamlanmadan Rus çoğunluğun durumunu garantiye almak üzere, o ana kadar Kırım Tatarlarının talep edegeldikleri Kırım ÖSSC nin yeniden kurulması fikrinin savunuculuğunu bu sefer Kırım daki milliyetçi ve komünist Rus çevreleri yapmaya başladılar. Ancak, bu seferki Kırım ÖSSC eskisi ile aynı adı taşımakla beraber bir Kırım Tatar özerk yönetimi olmayacak, mevcut halkın çoğunluğunu oluşturan Ruslara dayanacaktı. Bu tip bir özerk yönetim Kırım Tatarları tarafından şiddetle reddedildiyse de, Kırım da 20 Ocak 1991 de yapılan referandumun sonucunda, Ukrayna SSC Yüksek Sovyeti nin 12 Şubat 1991 tarihli kararıyla Kırım Oblastı Ukrayna ya bağlı Kırım Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ne dönüştürüldü. Kırım Tatarlarının hiç bir seviyede yer almadığı bu yeni özerk cumhuriyet idaresi Kırım Tatarlarının dönüşüne karşı önceki olumsuz tutumu sürdürdü. Kırım Tatarları yaşanan son krizde neden Yarımada da yaşayan Rus çoğunluktan farklı bir tutum benimsediler? Kırım Tatarlarının Ruslarla yaşadıkları tarihi tecrübe, onları mevcut çatışmada Moskova karşıtı tarafta olmaya yöneltmektedir. Kırım ın Rus idaresi altına girmesinin ardından Müslüman halkına yönelik baskı politikaları hiç durmamıştır. Bu politikaların bir yönü, halkın dinî ve kültürel hayatına yönelik fiilî veya psikolojik baskıların uygulanmasıdır. Bununla birlikte ekonomik baskılar da ağır boyutlara ulaşmıştır. Kırım Tatar köylüleri 18. yüzyıl sonlarından itibaren sürekli olarak topraksızlaştırılmışlardır. Muazzam genişlikteki topraklar yarımadanın Rusya ya ilhakı ile birlikte Rus asilzadelerine ve memurlarına dağıtılırken, ezici çoğunluğu köylülerden oluşan Kırım Tatarları 11 > 2014 MART

12 > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI 12 giderek yoksullaştırılmıştır. Kırım Harbi nden sonraki göçünün ardından da ilk defa Kırım Tatarları Kırım da nüfus çoğunluğunu kaybettiler. Akif Emre Kırım ın Ruslarca ilhakından 20. yüzyıla kadar olan durumu şöyle özetler: Rusların Kırım ı işgali sonrası gelişmeler, pek çok anlamda Endülüs ün düşüşüyle hayata geçirilen uygulamaları hatırlatır. Her şeyden önce büyük göçler, sürgünler bu benzerliğin en göze batan unsurları. Mesela işgalin başladığı 1784 ten 1800 yılına kadar geçen sürede 500 bin kişi vatanını terk etmek zorunda kalır. 19. yüzyılın ilk yarısında 200 bin, 1860 sonrası ise 230 bin Müslüman anavatanlarını terk etmek zorunda kalacaktır. [2] Önce 1905 Rus Devriminin ardından Kırım Tatarları nispi bir rahatlığa ulaşsa da, 1917 devriminin karmaşasında kendi kaderlerini kendilerinin tayin etmesi yönünde attıkları adım Bolşeviklerce çok kanlı biçimde bastırılmış ve Ocak-Nisan 1930 lardaki Stalinist devlet terörünü Kırım Tatarları tarihinde unutulmaz bir yere sahiptir. Bu korkunç dönemde, Kırım Tatar elitleri doğrudan idam veya çalışma kamplarında yok etme suretiyle tamamen ortadan kaldırılmıştır tarihleri arasında Bolşevikler in katliamına maruz kalmışlardır. Kırım Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti nin kurulmasının ardından 1920 lerin başında geçici bir nispi rahatlama dönemi vuku bulmuşsa da, 1920 lerin ikinci yarısında Stalin in Sovyetler Birliği nde iktidarı tamamen ele geçirmesine bağlı olarak, Kırım Tatarları tekrar baskı, şiddet ve terörün muhatabı olmaya başlamışlardır. Siyasi önderlere ve onlarla bağlantılı olduğu varsayılanlara karşı büyük bir imha kampanyasına girişilmiştir de bütün Sovyetler Birliği çapında başlatılan cebrî kollektivizasyon ve kulak ların (toprak sahipleri) tasfiyesi yönündeki sert politikaların hışmından Kırım Tatarları da nasibini almıştır. On binlerce Kırım Tatar köylüsü kulak oldukları iddiasıyla Urallara, Sibirya ya ve başka yerlere sürülmüştür. Stalinist politikalarla tarımın tahrip edilmesi neticesinde yıllarında muazzam boyutlarda bir açlık hadisesi yaşanmıştır lardaki Stalinist devlet terörünü Kırım Tatarları tarihinde unutulmaz bir yere sahiptir. Bu korkunç dönemde, Kırım Tatar elitleri doğrudan idam veya çalışma kamplarında yok etme suretiyle tamamen ortadan kaldırılmıştır. Halk kesimleri de devlet teröründen büyük zararlar görecektir. Ancak Kırım Tatarları için en büyük felaket Stalin tarafından 11 Mayıs 1944 de imzalanan ve Kırım Tatarlarının son ferdine kadar Kırım dan sürülmesini emreden kararın uygulanması idi. Hayvan vagonlarına tıka basa yüklenen Kırım Tatarlarının en az üç-dört hafta sürecek olan bir ölüm yolculuğu sırasında açlık, susuzluk, hastalık, bitkinlik ve havasızlıktan on binlercesi hayatını kaybetmiştir. Sürgünden, Kızılordu saflarında Almanlara karşı savaşmış olanlar da dahil olmak üzere, hiç bir Kırım Tatarı istisna edilmemiştir.

13 KIRIM KRİZİNİ NASIL OKUMALI? < Büyük Sürgün olarak anılan hadisenin neticesinde toplam insan kaybının kişiden az olmadığı ve 18 Mayıs 1944 de sürülenlerin yarısına yakınının hayatını kaybettiği genel olarak kabul edilmektedir. Yarımadada Kırım Tatarlarından kalan her türlü iz büyük bir hızla yok edilmeye başlanmıştır. Kırım da Kırım Tatarlarından kalan bütün mallar yağmalanmıştır. Ayrıca, bir kaç istisna dışında, Kırım ın Türk-İslâm geçmişine ait hemen bütün tarihî binalar, abideler ve eserler yerle bir edilmiştir. Başka bir deyişle, Kırım Tatarları sadece fiziken değil, tahayyüllerde de katledilmiş ve silinmek istenmiştir dan itibaren Nikita Hruşçov un nisbî yumuşama politikasının da verdiği cesaretle Kırım Tatarları vatanlarına dönme taleplerini ortaya koymaya başlamışlardır. Ancak 1989 yılına kadar bu uğurda sürdürülen yılmaz mücadelelerinde sürekli engellerle karşılaşmışlardır. Buna rağmen, her türlü zorluğu göze alarak dönüşler de başlamıştır arasında Kırım Tatarlarının Kırım a dönüş hareketi, karşılaşılan ağır güçlüklere rağmen önceki yıllarla kıyaslanmayacak ölçüde artmıştır. Kırım Tatarlarının dönüş çabalarını hızlandırdıkları bir dönemde Kırım daki mevcut Rus çoğunluğa mensup milliyetçi unsurlar o ana kadar Kırım Tatarlarının talep edegeldikleri Kırım Özerk Soviet Socialist Cumhuriyeti nin yeniden kurulması fikrinin savunmaya başlamışlardır. Ancak, bu seferki Kırım ÖSSC Ruslara dayanacaktı. Özerkliğin bu şekli Kırım Tatarları tarafından şiddetle reddedilmiştir. Buna rağmen Kırım da 20 Ocak 1991 de yapılan referandumun sonucunda, Ukrayna SSC Yüksek Sovyeti nin 12 Şubat 1991 tarihli kararıyla Kırım Oblastı Ukrayna ya bağlı Kırım Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ne dönüştürüldü. Kırım Tatarlarının hiç bir seviyede yer almadığı bu yeni özerk cumhuriyet idaresi Kırım Tatarlarının dönüşüne karşı önceki olumsuz tutumu sürdürmüştür. Mevcut tüm güçlüklere rağmen, Kırım a dönen Kırım Tatarları mevcut Rus çoğunluğu tatmin için kurdulan Kırım ÖSSC nin bu şeklini tanımayı reddetmiş ve Kırım ın statüsünün ancak Kırım Tatarlarının kendi kaderlerini tayin hakkına uygun olarak belirlenebileceği fikrinde ısrarlı olmuşlardır. Yukarıda da değindiğimiz gibi, 1991 sonunda Sovyetler Birliği nin tamamen ortadan kalkması ile Kırım artık bağımsız bir devlet olan Ukrayna ya bağlı bir özerk cumhuriyet haline gelmiştir. Ancak bu noktada Kırım daki Ruslar, Kırım ın Ukrayna dan bağımsızlığını kazanmasını ve bunu müteakip derhal Rusya ya katılmasını savunmaya başlamışlardır. Aynı şekilde Rusya daki milliyetçi güçler de Kırım daki Ruslara açık bir şekilde destek vermişlerdir. Kırım Tatar Millî Meclisi ise Kırım Tatarlarının iki yüzyılı aşkın bir süredir başlarına gelen felâketlerden Rusya yı sorumlu tutarak, hem Kırım ın Rusya ya bağlanmasına hem 13 > 2014 MART

14 Ukraynalıların bölgede hakim unsuru oluşturmaması bölgenin özerk statüde olmasını doğurmuştur. Kırım Kruşçev tarafından Ukrayna ya verildiğinde buna gerek görülmemiştir. de Rusların hakimiyetinde bağımsızlık almasına kesin olarak karşı çıkmıştır. Tatarlar Ukrayna ya bağlı bir Kırım Tatar millî özerk cumhuriyeti şekline dönüşmesi görüşlerini savunmuştur.kırım Tatarları mevcut şartlarda Kırım ın Rusya ya bağlanması veya Rus çoğunluğun hakimiyetinde bağımsız olmasındansa Ukrayna içinde özerk bir yönetim olarak kalmasını yeğlemektedirler. Kırım Ukrayna içinde neden bir özerk cumhuriyet statüsüne sahip? Kırım ın neden Ukrayna nın parçası olduğunu izah ederken aktardığımız olayların tarihi seyrinden de anlaşılacağı gibi, bu bölgenin Ukrayna ya verilmesine rağmen Ukraynalıların bölgede hakim unsuru oluşturmaması bölgenin özerk statüde olmasını doğurmuştur. Kırım Kruşçev tarafından Ukrayna ya verildiğinde buna gerek görülmemiştir. Bunun nedeni, zaten o dönemin şartlarında Kruşçev in bu tavrı daha çok bir jest niteliği taşımaktadır. Ukrayna Sovyetler Birliği nin bir parçası olduğu gibi, bütün kontrol Moskova nın elinin altındadır. Ancak önce Kırım Tatarlarının yurda dönüşleri, ardından da Ukrayna nın bağımsız bir devlet olarak ortaya çıkması Kırım da yaşayan Rusları kendi konumlarını sağlamlaştırıcı adımlar atmaya itmiştir. Hatta belli dönemlerde yarımadanın Rus milliyetçisi sakinleri, Moskova nın da kışkırtmasıyla bağımsızlık veya Rusya ya bağlanma yönünde girişimlerini ortaya koymaktan çekinmemişlerdir. Ayrıca, Sovyetler Birliği nin dağılması sırasında eğer Kırım özerk bir durumda olmasa ve bu statünün devamı kabul edilmese, Moskova nın yarımadanın Ukrayna nın hakimiyeti altına bırakılmasına olumlu bakmasının mümkün olmadığını iddia etmek de pek yanlış olmayacaktır. > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI 14 Nüfusunun çoğunluğunun Rus olması dışında, Kırım ın Rusya için önemi nedir? Kırım Ukrayna sınırları içinde olmasına rağmen, yarımadanın Sivastopol bölgesi Rusya nın önemli deniz üslerine ev sahipliği yapmaktadır. Sovyetler Birliği nin çökmesinden sonra Sovyet Karadeniz Filosunu, Rusya ve Ukrayna Rusya nın var olan üsleri 20 yıllığına kiralaması şartıyla paylaşmışlardır yılında yapılan bir anlaşma ile, kira süresi 2042 ye kadar uzatılmıştır. Bölgenin Rus donanması açısından önemi yanısıra, doğal gaz dağıtım ağının bir parçası olması nedeniyle de önemi büyüktür. Moskova dan idare edilen OAO Gazprom şirketince pompalanan Avrupa ya sevk edilen doğal gazın yüzde 30 u Kırım ın altından geçen boru hatları ağı tarafından taşınmaktadır ve 2008 de Putin sistemin mev-

15 KIRIM KRİZİNİ NASIL OKUMALI? < kiini Ukrayna ile olan ihtilaflarında Rusya lehine kullanmıştır. Eğer Ukrayna fiat ve taşınacak gazın hacmi konularında taviz vermezse, kıtada gaz kıtlığına yol açma pahasına Avrupa ya giden gazı keseceği tehditini yapmıştır. Bu boru hattının güvenliği kadar emin ellerde olması da Rusya açısından büyük önem taşımaktadır. Kırım da yaşayan Rus halkın Ukrayna daki gelişmelerden tehdit edilmişlik hissine kapılmalarından ziyade, Kırım da gerek Rus nüfusun tepkisini anlamada hem de Rus hükümetinin tavrını kavramada bu faktör daha fazla göz önunde bulundurulmalıdır. [1] Prof. Hakan Kırımlı, Kırım Tatarları Kimdir?, sayfa.asp?id=456. [2] Kırım: İkinci Endülüs, Kaynak: Dünya Bülteni 15 > 2014 MART

16 > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI 16 Han Saray daki Gözyaşı Çeşmesi

17 KIRIM KRİZİNİ NASIL OKUMALI? < Kırım: İkinci Endülüs Akif Emre Gırnata nın düşüşünden yaklaşık 300 yıl sonra başka bir İslam toprağı ehlisalibin eline düşecektir yılında Kırım, Çariçe İkinci Katerina nın emriyle Ruslar tarafından işgal edilecektir. Osmanlı ya bağlanmadan çok önce de bir İslam toprağı olan Kırım ın kaybı, Avrupa daki toprak kayıplarından daha başka anlam taşıyordu. Kırım ın kaybı her şeyden önce zaten Müslümanların olan bir bölgenin kaybedilmesi olarak bir ilktir. Daha önce Avrupa da kaybedilen topraklar, fetihle ele geçirilmiş, nüfusunun önemli kısmı hala gayrimüslim kalmış topraklardı. Kırım ise çok daha farklı bir konumda, çok daha farklı anlamlara sahipti. Kırım ın jeo-stratejik konumu bir yana, jeo-kültürel açıdan önemi, herhangi bir toprak kaybı olmaktan öte katmanları olan, bugüne bile yansıyan anlamlara sahip. Kırım ın düşüşünün ikinci Endülüs nitelemesini hak edişinin arkasında, bu iki bölgenin Doğu ve Batı ilişkileri açısından uç bölge olmalarından çok İslam ın bölgelerindeki temsiliyeti açısından merkezi konuma sahip olmaları yatmaktadır. Sanatta, bilimde göz kamaştırıcı gelişiminden dolayı Endülüs medeniyetini Kırım la karşılaştırmak zor olabilir. Ancak Güney-Kuzey aksı ile Orta Avrupa -Doğu Avrupa arasındaki merkezi yeri, Kırım ı herhangi bir serhat eyaleti olmaktan çıkarır. Ayrıca Osmanlı nın kurucu unsuru olan Oğuz boyları ile Kuzeyden ilerleyen, Altınordu Devleti nin de bakiyesi sayılan, Müslüman-Türk boylarının siyasi, kültürel olarak aynı medeniyet havzasına akmalarını sağlar. Kırım Tatarları olarak bilinen Kuzeyden Doğu Avrupa ya sarkan Müslüman-Türk boylarının temsilcileri, hala bu jeo-kültürel varlığı bugüne taşır. Etkileri Avrupa içlerine uzanan, Doğu Karadeniz i kontrollerinde tutan Kırım Girayları, Osmanlı nın stratejik konumu açısından vazgeçilmez bir önemdeydi. Kırım da neşvü nema bulan kültür ise Orta Asya içlerine, Sibirya ya, bugünkü Polonya dan Finlandiya ya kadar uzanan bir etki alanı oluşturmuştu. İber Yarımadası nda Gırnata nın düşmesi Müslümanların Batı Avrupa daki kaderini nasıl belirlediyse, Kırım Yarımadası nda Bahçesaray ın düşmesi de Kuzey Batı Asya ve Doğu Avrupa daki İslam ın geleceğini belirledi. Bu anlamda Kırım ın düşüşünün ikinci Endülüs vakası olduğu tanımlaması uygun düşer. Rusların Kırım ı işgali sonrası gelişmeler, pek çok anlamda Endülüs ün düşüşüyle 17 > 2014 MART

18 > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI 18 hayata geçirilen uygulamaları hatırlatır. Her şeyden önce büyük göçler, sürgünler bu benzerliğin en göze batan unsurları. Mesela işgalin başladığı 1784 ten 1800 yılına kadar geçen sürede 500 bin kişi vatanını terk etmek zorunda kalır. 19. yüzyılın ilk yarısında 200 bin, 1860 sonrası ise 230 bin Müslüman anavatanlarını terk etmek zorunda kalacaktır. Rusların Kırım ı işgali sonrası gelişmeler, pek çok anlamda Endülüs ün düşüşüyle hayata geçirilen uygulamaları hatırlatır. Her şeyden önce büyük göçler, sürgünler bu benzerliğin en göze batan unsurları. Mesela işgalin başladığı 1784 ten 1800 yılına kadar geçen sürede 500 bin kişi vatanını terk etmek zorunda kalır. 19. yüzyılın ilk yarısında 200 bin, 1860 sonrası ise 230 bin Müslüman anavatanlarını terk etmek zorunda kalacaktır. Rus kolonyalizminin uygulamalarını genelde görmezden gelen antiemperyalist söylem, Çarlık Rusyasının yanı sıra Sovyet dönemi uygulamalarını da yok sayar. İkinci Dünya Savaşı sonrasında tüm Kırım Tatarları bir gecede Kırım dan sürülerek ölüm yolculuğuna çıkarılırlar. BAHÇESARAY I KURTARAN ŞAİR PUŞKİN Rus sömürgeciliğinin yaptığı en korkunç uygulamaların başında kültürel kimliğin, aidiyetin izlerinin kazınması olacaktır. Şehirlerin, kasabaların, dağların, nehirlerin isimleri değiştirilmeye, hafızadan silinmeye çalışılır. Bunun tek istisnası var: Bahçesaray... Vadinin içindeki zarif Han Sarayı ve ayakta kalan tarihi eserlerle Kırım ın geçmişinden izler taşıyan Bahçesaray, İslam şehri olma özelliklerini bünyesinde barındırır. Topkapı Sarayı nı hatırlatan mimarisi ve farklı çözümlemelerle kendine özgü bir estetik boyut kazanan Han Sarayı... Han Sarayı nın içinde destansı bir çeşme: Gözyaşı çeşmesi... Hala tüm şiirselliği ile bir köşede durmaktadır. Mermer işçiliğinin tüm inceliklerinin sergilendiği çeşme hala sessiz sessiz ağlar gibidir. Her ne kadar yeri değiştirilmiş olsa da, damla damla gözyaşlarını akıtırken çıkardığı akustikten eser kalmasa da dünya edebiyatının en ünlü şiirlerinden biri bu çeşme için kaleme alınmıştır. Çar a başkaldırarak sürgün yıllarını Bahçesaray da geçiren Puşkin, Han Sarayı nın bir köşesinde kalırken Bahçesaray Çeşmesi şiirini yazacaktır. Bu şiirde Bahçesaray ismini kullandığı için Ruslar Bahçesaray ismini değiştirmeye cesaret edemeyecektir. Akyar ın Sivastopol, Akmescid in Simferopol olmasının aksine... Bahçesaray tıpkı mermer çeşmenin gözyaşı dökmesi gibi içten içe gözyaşı dökerken ismini bu gözyaşları sayesinde koruyacaktır. Tatar atlılarının cesur akınlarının nal seslerini hatırlatan dizelerinde Han Sarayı ndaki hüzünlü bir öyküyü anlatacaktır Puşkin. Aslında şair, Bahçesaray Çeşmesi nin hüznünde kendi Afrikalı köklerini de bulur. Puşkin inki daha farklı bir hüzündür. Şairin, çeşmenin

19 KIRIM KRİZİNİ NASIL OKUMALI? < ve Bahçesaray ın hüznü, Kırım hanlarının akınlarındaki uğultulardan süzülen şiirsel bir ahenge dönüşür. Puşkin in Bahçesaray çeşmesi şiirinin Kırım Tatar lehçesiyle çevirisinde atlarıyla uçarcasına baskına giden süvariler şöyle anlatılır: Han sarayı titislenip, boşap kaldı; Kırım-Giray kene ketti onı taşlap; Tümen-tümen askerinen yat illerge, Yat illerge yolga çıktı sefer başlap. O kene de kasırgalı soguşlarda Küskünlenip, kanga suvsap at oynata, Lakin hannın yureginde başka türlü Duygularnın alevleri gizli yata. Bugünün Türkçesiyle Gözyaşı Çeşmesi ne de şöyle sesleniyor Puşkin: Aşk fıskiyesi, ölümsüz çeşme! Sana armağan olarak iki gül getirdim. Seviyorum bitimsiz konuşmanı Ve şiirsel gözyaşlarını senin. Çiseyen gümüşsü tozların Serin çiğlerle kaplıyor beni: Ak, ak durmaksızın sevinçli pınar! Anlat, anlat bana bildiklerini (Çeviri: Ataol Behramoğlu) Kaynak: Yeni Şafak 19 > 2014 MART

20 Uluslararası Siyasette Kırım Krizi > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI 20

21 KIRIM KRİZİNİ NASIL OKUMALI? < Kırım daki kriz ikinci Soğuk Savaş a yol açabilir Dmitri Trenin Kremlin Ukrayna daki karışıklıklarda Batı nın etkili olduğuna inanıyor -ve o intikamını alacaktır. Bu, belki de Soğuk Savaş ın sona ermesinden bu yana Avrupa tarihindeki en tehlikeli andır. Rus ve Ukrayna kuvvetleri arasında doğrudan bir çatışma, bir şekilde Amerika Birleşik Devletleri ni de içine çekecektir. Halen vakit varken, ilgili taraflardan her birinin gayesinin ne olduğunu anlamak son derece önemlidir. Moskova, son 10 gün içinde birkaç kere hiç hoşlanmadığı sürprizlerle karşılaştı. Bunlardan ilki, Ukrayna nın o zamanki devlet başkanı Viktor Yanukoviç, muhalifleri Kiev in merkezinde işgal ettikleri pozisyonlardan temizleyebilecekken operasyonu durdurduğu zaman meydana geldi. İsyan olaylarına karşı görev yapan polis gücü Berkut, aldığı net emir üzerine, ismini Kiev Bağımsızlık Meydanı ndan alan protesto hareketi Maidan ı kapatıyordu. Bunların liderleri çaresizce ateşkes çağrısı yapıyorlardı ama aniden Berkut un ilerleyişi durduruldu. Yanukoviç bunun yerine muhalefeti görüşmelere çağırdı. İkinci sürpriz de görüşmeler, üç Avrupa Birliği dışişleri bakanının katılımıyla Yanukoviç in tavizleri hakkında olmaya dönüştüğü zaman geldi. 21 Şubat ta imzalanan anlaşma, Yanukoviç tarafından verilen geç kalmış bir kapitülasyondu. O, bir iki gün öncesine kadar muzaffer biri olarak görülüyordu. Daha büyük sürpriz de bu kapitülasyon şartlarının radikaller ve Yanukoviç in derhal istifa etmesini isteyen muhalefet tarafından reddedilmesi oldu. Sonunda, Kiev anlaşmasına şahitlik eden Almanya, Polonya ve Fransa hükümetleri, daha yeni imzalanmış anlaşmanın birkaç saat içinde çöpe atılmasına hiçbir itirazda bulunmadı. Temsilcisi 21 Şubat belgesinin imzalanmasına şahitlik etmek üzere davet edilen ama akıllıca davranarak anlaşmayı müştereken imzalamayı reddeden Rusya, buna kızdı. Moskova nın Şubat ta gördüğü, Kiev de bir hükümet darbesiydi. Bu gelişme Rusya nın Ukrayna ve Batı karşısındaki politikalarını kökten bir şekilde yeniden değerlendirmesine yol açtı. Kiev de şubat devrimini ülkenin batısındaki radikal milliyetçiler tarafından -Avrupa ve Amerika Birleşik Devletleri nin yardımıyla- yapılan bir darbe olarak gören Kremlin, Rusya nın mühim çıkarlarının doğrudan etkilendiğine kanaat getirdi. Birincisi, Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin in Sovyetler sonrasındaki alanda ekonomik entegrasyon 21 > 2014 MART

22 > DÜNYA BÜLTENİ ARAŞTIRMA MASASI 22 planları Ukraynasız olmak zorunda kalacaktı. İkincisi, radikal milliyetçi unsurlar Kiev devriminden fayda görenler arasındaydı ki bu da Ukrayna nın gelecekteki dış politikasıyla güvenlik ve iç politikalarının ne olacağı hakkında hiçbir şüpheye mahal bırakmıyordu. Yanukoviç tarafından imzalanması Kasım 2013 te ertelenen AB yle Ortaklık anlaşması şimdi imzalanacak. Bu da Ukrayna yı prensip olarak uzun vadede AB yle entegrasyon yoluna sokacak. Daha kötüsü, yeni Ukrayna hükümeti ülkenin 2010 daki bağlantısızlık statüsüyle ilgili kanunu iptal edecek ve NATO Üyeliği Eylem Planı ya da Rusya şimdi Kırım yarımadasını Ukrayna nın geri kalan kısmından tecrit etmeye çalışıyor. O, bir tarafta Kiev in ordu ya da polis kuvvetleri ve Ukrayna nın milliyetçi paramiliter grupları diğer tarafta da yerlilerin arasındaki çatışmaları önleme ve daimi olarak Kırım a yerleştirilen Ukrayna polis ve ordu kuvvetlerini etkisiz hale getirmeye gayret ediyor. MAP için çalışacak. (2008 de Rusya ve Gürcistan arasında savaşa önemli ölçüde yol açan da MAP konusuydu). İç şartlar bakımından ise batıdaki Ukraynalı milliyetçiler, büyük ölçüde Rusça konuşulan doğu ve güney bölgeleri de dahil Rusçaya karşı ayrımcılık ve Ukrayna Ortodoks Kilisesi nin Moskova Patrikliği nden ayrılması tehdidinde bulundular. Ukrayna nın Moskova da korkulan yeni resmi söylemi, Sovyet sonrasındaki Ukrayna Rusya değildir ifadesinden Ukrayna Rusya ya karşıdır benzeri bir ifadeye dönüşecek. Moskova, bağımsız bir Ukrayna ya yönelik stratejisinde hep pervasız, gevşek ve tutarsız oldu. O, bunun yerine şu özel çıkarlar üzerine odaklanmayı tercih etti: Nükleer silahlardan arındırma; Karadeniz donanması; gaz geçişi ve ücreti ve benzerleri. Rusya, mevcut krizin ilk günlerinde büyük ölçüde pasif kaldı. Şimdi, olaylar aşırı derecede süratli bir şekilde değişiyor. SSCB nin dağılmasından bu yana Ukrayna devlet ve toplumunda olan hassas dengenin kaybolmasıyla Rusya kararlı hatta acele davranmaya başladı. Yine, usta bir strateji gelecek gibi görünmüyor ama bazı önemli unsurlar giderek daha vazıh hale geliyor. Rusya şimdi Kırım yarımadasını Ukrayna nın geri kalan kısmından tecrit etmeye çalışıyor. O, bir tarafta Kiev in ordu ya da polis kuvvetleri ve Ukrayna nın milliyetçi paramiliter grupları diğer tarafta da yerlilerin arasındaki çatışmaları önleme ve daimi olarak Kırım a yerleştirilen Ukrayna polis ve ordu kuvvetlerini etkisiz hale getirmeye gayret ediyor. Moskova, 1954 te Rusya dan Kiev yönetimine bırakılan Kırım da Ukrayna nın hakimiyetini hiç kabul etmemiş yerliler ve Rus yanlısı unsurlara siyasi, iktisadi ve askeri destek verdi. Moskova nın şimdi iki seçeneği var: Kırım ve Ukrayna arasında bir konfederasyon ya da Kırım ın tamamen Rusya Federasyonu na katılması (ilgili bir kanun buna imkan tanımak üzere düzenleniyor). Rusya doğu ve güney Ukrayna da, Kiev de batı Ukrayna idaresinden hazzetmeyen