KÜRESEL ISINMA SU KAYNAKLARIMIZIN AZALMASI VE ADANA DA SU SORUNU

Transkript

1 ADANA KENT SORUNLARI SEMPOZYUMU / BU BİR TMMOB YAYINIDIR TMMOB, bu makaledeki ifadelerden, fikirlerden, toplantıda çıkan sonuçlardan ve basım hatalarından sorumlu değildir. KÜRESEL ISINMA SU KAYNAKLARIMIZIN AZALMASI VE ADANA DA SU SORUNU Ali OLGUN Sempozyum Yürütme Kurulu Üyesi 243

2 244

3 KÜRESEL ISINMA, SU KAYNAKLARIMIZIN AZALMASI VE ADANA DA SU SORUNU Bilim adamlar Dünya da oluşan iklim değişiklikleri ve küresel ısınma işaretlerinin nedeni olarak dizginlenmez kar hırsı içinde olan küresel sermayenin sorumlu olduğunu tespit ediyorlar. Bugün ise ülkemizde özelikle büyük metropollerde, içme suyu sıkıntıları sulama suyunda ve su kaynaklarımızda azalma kamuoyunda tartışılırken Hükümet, akarsu kaynaklarımızın yapişlet-devret yöntemiyle özelleştirilmesi niyetini ilan etti. Küreselleşme ideolojisi, suyu ticari bir meta olarak ele almakta ve bir piyasa malı durumuna getirmektedir. Son beş yılda Dünya Bankası nın su konusunda verdiği kredilerin büyük oranda suyun özelleştirilmesi şartına bağlandığını görüyoruz. AKP Hükümetinin yapmış olduğu açıklama ve DSİ bünyesinde yapılan bazı satış hazırlıkları bu anlaşma ve taahhütlerin bir sonucu olarak gelişmektedir. Küresel ısınma ve iklim değişikliği gibi kavramların arkasına sığınarak bu kavramlar üzerinden emperyalist su politikalarına hizmet edilmektedir. Böylelikle küreyi ısıtanların aç gözlü kar hırslarına en değerli kaynaklarımızın sunulması planlanmaktadır. Bu politikalar çerçevesinde su kaynakları, ekonomik değer olarak tanımlanan piyasa malı haline getirilerek küresel ticarete sunulmaktadır. Ancak hızla yaygınlaşan küresel su politikalarına karşın, özellikle gelişmekte olan ülkeler suyun hala sosyal değerini vurgulamakta, gerçek su fiyatlandırılmasına ve tam maliyetli sisteme sosyal gerekçelerle karşı çıkmaktadır. Dünya da su stratejik önemini her geçen gün artırmaktadır. Dünya Bankası ve IMF başta olmak üzere su, uluslararası sermaye kuruluşlarının daha fazla ilgisini çekmektedir. Dünya Bankası geri kalmış ülkelere vermiş olduğu kredi desteklerini artık suyun daha fazla özelleştirmesi şartına bağlamaktadır. Dünya Bankası nın yukarıda belirtilen teşvik ve özelleştirme politikaları sonunda, 1990 larda dünyada su ile ilgili özel şirketler sadece ülkede aktif iken; bu şirketler 2002 yılında 56 ülkede iş yapar duruma gelmişlerdir. (Water Barons 2003) Bugün dünya nüfusunun yalnızca %5 i suyu ulus ötesi şirketlerden satın aldığı halde, bu şirketlerin karlılıkları ve yıllık gelirleri dünya petrol ticaretinin yıllık gelirinin yarısına ulaşmış durumdadır. Bu büyük kârlılık potansiyeli, ulus ötesi şirketlerin suyu WTO - GATS Anlaşması üzerinden ticarileştirme çabalarını daha anlaşılır kılmaktadır. Dünyaca ünlü Fortune dergisinin Mayıs 2000 sayısında su endüstrisinin küresel trendi ile ilgili olarak 20. yüzyılda petrol, devletler ve şirketler için ne ifade ettiyse, 21. yüzyılda da ulusların varlık düzeyini belirleyecek, değerli bir meta olan su aynı değerde olacaktır denilerek şirketler bu alana davet edilmiştir. 245

4 Süreç bu alanda hizmet veren DSİ ve İller Bankası gibi merkezi kurumsal yapıların önce işlevlerinin azaltılması ve süreç içinde ortadan kaldırılmasının da içerisinde yer aldığı bir su yönetimi politikasının uygulanmasına doğru hızla yol almaktadır. Dünya Bankası ve uluslararası finans kuruluşlarının politikaları doğrultusunda ilgili kurumlarda sulama suyunun satış ve dağıtımının da özelleştirilerek bu hizmetin de özel sektör eliyle verilmesi çalışmaları sürdürülmektedir. Bu kapsamda öncelikle Diyarbakır - Silvan, Balıkesir, Manyas sulama suyu özelleştirilmesinin altyapısı oluşturulmaktadır. Ülkemizde kullanılan elektrik enerjisinin %27 si su kaynaklarımızdan üretilmektedir. (İthal edilen doğalgaz ise %65 oranla başı çekmektedir.) Konunun uzmanları bugün ekonomik ve teknik olarak geliştirilebilir hidroelektrik enerji potansiyelinin sadece %35 ini kullandığımızı ifade etmektedirler. Seyhan Irmağı havzası incelendiğinde mevcut durum ve yakın gelecekte olası gelişmeler aşağıdaki gibi tespit edilebilir: Seyhan Irmağını besleyen akarsuların akım debileri incelendiğinde akım debilerinde son 40 yılın ortalamalarına göre yaklaşık %50 su azalması olduğu görülmektedir. Tablo 1. Elimizdeki mevcut ölçülere göre Çatalan Barajını Besleyen Su Akım Değerleri Tarihleri Arasında Yıllık Ortalama Akım 147 m 3 /saniye 2004 Yılı Ortalama Akım 134 m 3 /saniye 2005 Yılı Ortalama Akım 92 m 3 /saniye 2006 Yılı Ortalama Akım 105 m 3 /saniye 2007 Yılı Ortalama Akım 82 m 3 /saniye Son Kırk Yıl Ortalama Akım değerlerine göre 2007 akım değerlerinde yaklaşık azalma: %45 Yakın zamanda Seyhan havzası için yapılmış uluslar arası bir incelemeye göre 2070 yılında mevcut akarsu akımlarında bugüne göre %42 46 oranında azalma beklenmektedir. Seyhan ı oluşturan ana kollardan Zamantı Çayı üzerinde Kayseri İlinde inşa edilen Gümüşören Barajı ve Adana İmamoğlu Sulamasına ayrılacak debiler toplam akım miktarını yaklaşık 70 m 3 /sn civarında azaltacaktır. Bugün Seyhan Irmağının mevcut debisinin önemli bir kısmı denize bırakılmaktadır. Mevcut istatistikler ve bilimsel öngörüler dikkate alındığında Seyhan Irmağından, enerjisi alınarak denize bırakılan su yakın gelecekte bugünle kıyaslanmayacak kadar en az seviyelere varacaktır. Seyhan ın toplam azalan debisi yanı sıra akarsuların güzergâhı boyunca çok sayıda ilçe, belediye, köy ve yaylaların ürettiği evsel atıkların, artan nüfus oranında artması, bu atıkların akarsu havzalarında kirlilik oranını artıracaktır. Aynı şekilde azalan su debisi ile Maden ocakları kaynaklı kirlilik riski artacaktır. 246

5 Tarımsal faaliyetlerin artışı kimyasal gübrelerin toprağa ve dolayısıyla havzaya vermiş olduğu kirletici etkiyi artıracaktır. Devreye girecek olan Tufanbeyli Termik Santralinde yeterli önlem alınmaması, santralin diğer termik santral uygulamalarında yaşanan- çevreye ve doğal olarak akarsu havzasına olan kirlilik etkisi dikkate alınmalıdır. Küresel ısınma vb. nedenlerle, suda azalan akım miktarı göz önüne alındığında yukarıdaki kirlilik kaynakları sularımızdaki kirlilik oranını artıracaktır. Günümüzde sulama sisteminde çoğunlukla açık kanallar kullanılmaktadır. Bu sistem mevcut su kaynağının buharlaşma, sızıntı ve suyun dağılımına ilişkin verimi düşüren bir uygulama olduğu uzman kamu kuruluşları tarafından da tespit edilmiştir. Özelleştirme kapsamında oluşturulan sulama birlikleri maalesef düşük verimde faaliyet göstermektedir. Çatalan Arıtma Tesislerinden çıkan su miktarı ile ASKİ nin bedelini tahsil edebildiği (kayda giren ) su miktarı arasında %60 ın üzerinde kaçak ve kayıp söz konusudur. (Kabul edilebilecek oran %10 15 seviyesindedir.) Yani bu kadar önemli bir kaynağımızın yarısından fazlası Çatalan ile Adana arasında, Adana da mevcut yenilenemeyen eski şebekelerde ve kontrolsüz kullanım nedeniyle kaybolmaktadır. Adana nın da içme suyunu karşıladığı SEYHAN Irmağı ülkemizin diğer akarsu kaynaklarına göre daha avantajlı bir akım özelliğindedir. Adana ve Çukurova bu konuda daha şanslıdır. Ancak mevcut debiye göre küresel ısınma ve ek ihtiyaç olarak güzergâh boyunca sulama ve içme suyu için alınacak debiler de eklenince Çatalan ın enerji üretimi sulama ve Adana İçme suyu ihtiyacını mevcutta olduğu gibi uzun vadeli devam ettirmesi riskli görünmektedir. Çatalan Barajında enerji üretmek ve cazibe ile içme suyu almak için sınır su seviyesinin denizden yüksekliği 115 metredir. Bu kodun altı pasif depo hacmidir.(yaklaşık milyon m 3 ) Bu kodun üstü ise içme suyu ve enerji için kullandığımız aktif depo hacmini oluşturmaktadır. (%100 Dolulukta yaklaşık 720 milyon m 3 ) Kısa ya da uzun vadede yağmur ve kar yağışları yılı seviyesi ve altında olduğu takdirde, Seyhan Akarsu havzasında azalan su girdisi ve artan kullanım nedeniyle Çatalan Baraj gölünde su seviyesi düşecektir. Mevcut Çatalan Barajı su hacmi, öncelik içme suyu olduğunda, yani enerji ve sulama suyu verilmesi ikinci ve üçüncü planda tutulduğunda önemli bir sorun yaratmayacak görünmektedir. Ancak enerji temini ve sulama da dikkate alındığında bu durumu hiçbir sorun yokmuş gibi göstermek ve bunun bazı siyasetçiler tarafından siyasi propaganda konusu yapmak gerçekçi ve doğru değildir. Bu düşüş, barajda enerji ve sulama amaçlı su kullanımında kısıntı yapılmadığı takdirde kısa zamanda aktif depo işletme su kotu olan 115 metre seviyesinin altına inmeye neden olacak, bu da ek tedbirler alınmazsa içme suyu temininde sıkıntılara yol açacaktır. (Nitekim Adana içme suyu ihtiyacından dolayı 2007 yılında enerji üretimi baraj kapasitesinin altında gerçekleşmiştir.) Çatalan Baraj depo hacminin tam dolulukta yaklaşık %65 i pasif %35 i aktif depo alanı olarak kabul edilebilir. Aşağıdaki bazı veriler dikkate alındığında Adana Büyükşehir Belediyesi ve ASKİ tarafından Temmuz 2007 sonunda yapılan bazı açıklamaların abartılı bir iyimserlik olduğu görülmektedir. 247

6 Tablo 2. Mayıs-Ağustos 2007 itibariyle gerçekleşen toplam baraj doluluk oranı ve bizim için asıl önemli olan aktif doluluk oranı bazı rakamları Ölçüm Tarihi Su Seviyesi (MT) İki Tarih Arası Günlük Yaklaşık azalma (cm) Aktif ve Pasif Toplam Doluluk Oranı Pasif Doluluk Oranı Yaklaşık Aktif Doluluk Oranı ,56 100% 100% 100% 1,8 cm/gün ,89 96% 100% 88% 16,8 cm/gün ,01 78% 100% 37% 10 cm/gün ,30 76% 100% 32% ALINMASI GEREKLİ ÖNLEMLER Türkiye nin enerji kaynaklarının kendine yeter olduğunu düşünüyoruz. Eksik (veya yanlış ) olan, ulusal bir su ve enerji politikası olmamasıdır. Su kaynaklarımızın kamu mülkiyeti ve işletmeciliğinde ısrarlı olunan bir su politikasına ihtiyaç vardır. Azalan suyun artan önemi bilinciyle, ulusal ve yerel ölçekte su ve toprak kaynaklarının kullanılması kamusal yarar bakış açısıyla yeniden organize edilmelidir. Su yaşamsal bir doğal kaynak ve insan hakkı konusudur. Küresel emperyalist politikalara alet edilmemelidir. Türkiye su alanındaki piyasa denetimini uluslar arası sermayenin egemenliğine bırakmamak ve korumak zorundadır. Yapılacak enerji tesislerinin finansmanından, planlanmasına, denetiminden işletilmesine kadar güçlü ve etkin bir kamu otoritesi oluşturmalıdır. Türkiye su alanında merkezi kamu hâkimiyetini titizlikle korumalı ve bu kaynağın çağın teknolojik olanaklarına göre en verimli şekilde kullanılması gerekmektedir. Uzman kuruluşları verimsizleştirip içini boşaltmak ve yok etmek yerine ulusal politikalar gereği bu kurumları bütçesel, teknik ve idari olarak güçlendirmek gerekmektedir. Bu kurumlarda görev yapmak teknik elemanlar ve diğer uzmanlıklar açısından cazip hale getirilmelidir. İlgili yatımcı kamu kurum ve kuruluşlarının bütçelerinin yeterli olması gerekmektedir. DSİ, İller Bankası, Elektrik Etüt İşleri Genel Müdürlüğü gibi enerji ve su ile ilgili ulusal kuruluşlarımız mevcut ihtiyaç ve gelişmelere göre yeniden organize olmalıdır. Bu kurumların içini boşaltma siyasetine son verilip tasfiye edilen Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü verimlilik esas alınarak yeniden yapılandırılmalıdır. Tarımsal sulamada yüzey sulama yöntemleri yerine basınçlı sulama yöntemleri teşvik edilmeli, mevcut uygulanan teşvik prosedüründeki haksız ve yanlış rekabet yerine; verimli proje ve uygulamaları hedefleyen teşvikle, hem tarımda verimliliği, hem tarıma hizmet eden sanayiyi ve hem de su kaynaklarımızı korumamız ve geliştirmemiz olanaklıdır. İçme suyu iletim hattında ve şehir şebekelerinde kayıp ve kaçağa yol açan tüm eksiklikler tespit edilmeli ve önlem alınmalıdır. Aynı şekilde enerji nakli sırasındaki kayıp ve kaçakların önlenmesi için gerekli yatırımlar zaman geçirilmeden alınmalıdır. 248

7 İçme suyunu kayıtsız veya ücretsiz kullanan kurum ve binaların tümü ücretlendirilmeli, kamu yararı açısından verilmesi gereken yerlere verilecek destek şekli başka bir yöntemle sunulmalıdır. Yağış rejimlerindeki olası düzensizlikler dikkate alınarak suyun depolanması ve türevleri olarak enerji temini için verimli baraj ve depolar planlanmalıdır. Mevcut planlanmış, inşası devam eden veya işletme halinde olan hidroelektrik santrallerinin suların azalması senaryosu dikkate alınarak yeniden gözden geçirilmeli, gerekli proje değişiklikleri ve işletmelerde alınması gerekli ekonomik önlemler biran önce alınmalıdır. Yer üstü ve yeraltı tüm su kaynaklarımız kamunun malıdır. Mevcut yer üstü ve yeraltı su kaynaklarının özel ya da kamu elindeki kullanımında verimlilik ve ekonomi aranmalı, bu alandaki mevzuat eksiklikleri kamu yararı dikkate alınarak tamamlanmalıdır. Tüm su kaynaklarımızda olduğu gibi Seyhan a bağlı tüm akarsularda da sulama ve içme suyu amaçlı su kullanımının israfı ve kaçakları önleyici tedbirler alınmalıdır. Sulama sistemlerinde açık kanallar yerine kapalı ve kontrol edilebilir kapalı boru sistemleri ve su sayaçları sistemine geçilmelidir. Çatalan Barajında Çatalan Arıtmasına cazibe ile su alınamadığında baraj ölü hacminden su alınması yoluyla devreye girecek ek önlemler şimdiden alınmalıdır. Adana da daha önce işletilen derin kuyuların, ihtiyaç durumunda (beklenen su azalması veya bir deprem anında Çatalan dan gelen su iletim hatlarında arıza oluşması halinde) devreye alınması için, ekonomikliği, suyun kimyasal-fiziksel özellikleri, vb. açılardan incelenerek, uygun olanların hemen devreye girecek ve şehir şebekesini besleyecek şekilde hazır tutulması gerekmektedir. Tarımsal alanda kirliliğe yol açan kimyasal gübre uygulamalarına karşı daha etkin önlemler alınmalı ve organik tarım teşvik edilmelidir. Akarsu havzaları üzerinde bulunan ilçe belediye, köy ve yaylalarda evsel atıkların akarsulara karışmaması için sıkı önlemler alınmalı, yasa gereği yapılması zorunlu arıtma tesisleri bu akarsu havzalarında öncelikli olarak yapılmalıdır. Havzayı kirletme riski olan mevcut maden işletmelerinin kirletici etkileri daha dikkatli bir şekilde kontrol edilmelidir. Yakın zamanda yapılacak olan Tufanbeyli Termik Santralinin akarsu havzasında yaratacağı kirlilik için gerekirse proje tadilatı ve işletmede sıkı denetimle yasak savma şeklinde bilinen uygulamalarına izin verilmemelidir. Tüm vatandaşlarımızın hem akarsu havzalarının kirletilmemesi ve hem de suyun en ekonomik şekilde kullanılmasının hayati derecede önemli olduğu hususunda yaptırım uygulamaları yanı sıra eğitim ve bilinçlendirme çalışmalarına özel önem verilmelidir. Çeşitli tedbirlerle elde tutulan fazla suyun su sıkıntısı çeken bölgelere iletilmesi için projeler geliştirilmelidir. KAYNAKLAR -Dursun, YILDIZ (Ed.) 2007, Su Raporu. Ulusal Su Politikası İhtiyacımız. USİAD Yayını. Ulusal Sanayici ve İş Adamları Derneği Haziran 2007, Ankara. -Çeşitli kamu kuruluşlarından alınan sayısal veriler -Basın Arşivi 249

8 250