YERYÜZÜNDE YAŞAM. Bir yerin Dünya üzerinde bulunduğu konuma coğrafi konum denir. Coğrafi konum, matematik ve özel konum olarak ikiye ayrılır.

Transkript

1 YERYÜZÜNDE YAŞAM COĞRAFİ KONUM Bir yerin Dünya üzerinde bulunduğu konuma coğrafi konum denir. Coğrafi konum, matematik ve özel konum olarak ikiye ayrılır. 1- MATEMATİK KONUM Dünya üzerindeki bir yerin başlangıç paraleline (Ekvator) ve başlangıç meridyenine (Greenvvich) göre olan konumuna matematik konum denir. Matematik Koordinatlar Paralel ve Özellikleri Ekvator'a paralel olarak geçtiği düşünülen dairelere paralel denir. Başlangıç paraleli (0 ) ve en büyük paralel dairesi Ekvator'dur. Kutup noktalarına eşit uzaklıktaki noktaların birleştirilmesiyle elde edilen ve Dünya'yı ortasından çevreleyen en geniş paralel dairesine Ekvator denir. Ekvator'un kuzeyindeki paralellere kuzey paralelleri, güneyindekilere ise güney paralelleri denir. Ekvator yıl boyunca gece ile gündüz eşitliğinin yaşandığı, çizgisel hızın en fazla, yer çekiminin en az olduğu paralel dairesidir. Paraleller, Ekvator'dan kutuplara doğru birer derece aralıklarla çizilir. 90 tane Kuzey Yarım Küre'de, 90 tane Güney Yarım Küre'de olmak üzere toplam 180 tane paralel dairesi vardır. Dünya'nın şeklinden dolayı Ekvator'dan kutuplara doğru gidildikçe paralellerin boyları kısalır ve kutuplarda nokta şeklini alır. Bazı paralel dairelerinin özel isimleri vardır. 0 paraleli Ekvator 23 27' kuzey paraleli Yengeç Dönencesi 23 27' güney paraleli Oğlak Dönencesi 66 33' kuzey paraleli Kuzey Kutup Dairesi 66 33' güney paraleli Güney Kutup Dairesi 90 kuzey paraleli Kuzey Kutup Noktası 90 güney paraleli Güney Kutup Noktası Birbirini takip eden iki paralel arasındaki uzaklık her yerde eşittir ve yaklaşık 111 km'dir. 1

2 Meridyen ve Özellikleri Bir kutup noktasından diğer kutup noktasına uzanan, Ekvator ve paralelleri dik olarak kesen yarım çemberlere meridyen denir. Meridyenler, 360 olan Ekvator çemberinin birer derecelik aralıklara ayrılmasıyla oluşturulmuştur. Başlangıç meridyeni (0 ), İngiltere'ni başkenti Londra yakınlarındaki Greenwich Gözlem Evi'nden geçer. Başlangıç meridyeninin doğusunda kalan meridyenlere doğu meridyenleri, batısında kalan meridyenlere batı meridyenleri denir. 180 tane doğuda, 180 tane batıda olma üzere toplam 360 tane meridyen yayı vardır. Dünya'nın şeklinden dolayı tüm meridyenler kutup noktalarında birleşirler ve birbirlerini kesmezler. Buna bağlı olarak tüm meridyenleri uzunlukları aynıdır. İki meridyen arasındaki uzaklık, sadece Ekvator üzerinde 111 km'dir. Bu uzaklık, Dürya'nın şeklinden dolayı kutuplara gidildikçe azalır ve kutup noktalarında sıfır olur. İki meridyen arasındaki zaman farkı 4 dakikadır. Ekvator'dan kutuplara doğru gidildikçe meridyenler arasındaki uzaklık azaldığı hâlde zaman farkı değişmez. Aynı meridyen üzerinde bulunan tüm noktalarda yerel saat aynıdır. Çünkü aynı meridyen üzerindeki bütün noktalar Güneş'in karşısında aynı anda geçerler. Meridyenler, Dünya üzerindeki herhangi bir yerin matematik konumunun belirlenmesinde yardımcı olur. Ayrıca meridyenler yardımıyla; Dünya üzerinde iki yer arasındaki yerel saat farkı da bulunabilir. TÜRKİYE'NİN MATEMATİK KONUMUNUN SONUÇLARI Kuzey Yarımküre'nin Orta Kuşağı'nda yer alır. Başlangıç Meridyeni'nin (Greenvvich) doğusundadır. En kuzeyi (42 Kuzey) ile en güneyi (36 Kuzey) arasındaki kuş uçuşu uzaklık, yaklaşık 666 km'dir (42-36 =6 6x111 =666 km). En doğusu (45 Doğu) ile en batısı (26 Doğu) arasında, 76 dakikalık zaman farkı vardır (45-26 = 19 19x4'=76'). Orta Kuşak'ta yer aldığı için yıl içinde dört mevsimi belirgin olarak yaşar. Kuzeyden esen rüzgarlar hava sıcaklığını düşürürken, güneyden esen rüzgarlar ise hava sıcaklığını arttırır. 2- ÖZEL KONUM Dünya üzerinde bir yerin veya bir ülkenin kıtalara, okyanuslara, denizlere, işlek ticaret yollarına, boğazlara, kanallara, ekonomik ve siyasi teşkilatlara, komşularına göre konumu ile yer şekilleri ve yükselti özellikleri o yerin özel konumunu belirler. TÜRKİYE'NİN ÖZEL KONUMUNUN SONUÇLARI Üç kıtanın (Asya, Avrupa, Afrika) birbirine en yakın olduğu yerde bulunur. 2

3 Üç tarafı denizlerle (Karadeniz, Ege Denizi, Akdeniz) çevrili bir yarımadadır. Marmara Denizi'ne sahiptir. Önemli ticaret yollarına ve boğazlara sahiptir (İstanbul ve Çanakkale Boğazları). Bu durum Türkiye'nin jeopolitik önemini artırmıştır. Gelişmiş Avrupa ülkeleri ile zengin petrol yataklarına sahip Orta Doğu ülkeleri arasında yer alır. Ortalama yükseltisi fazladır (1132 m). Batıdan doğuya doğru gidildikçe yükselti artar. Dağlar genelde doğu-batı yönünde uzanır. Sıcaklık ortalamaları batıdan doğuya gidildikçe azalır. Yer şekillerinin çeşitli olması, farklı iklim tiplerinin görülmesine neden olur. Yüzyıllar boyunca çeşitli medeniyetlere ev sahipliği yapması nedeniyle, tarihsel ve kültürel bakımdan çok zengindir. COĞRAFYA Yeryüzünde oluşan olayları, bu olayların nasıl meydana geldiğini, nerelerde dağılım gösterdiğini ve oluşturduğu sonuçların çevresine ve insanlara etkilerini inceleyen bilim dalına coğrafya denir. Coğrafya başlıca iki bölüme ayrılır: 1. Genel coğrafya 2. Yerel coğrafya 1. Genel Coğrafya Kendi içinde ikiye ayrılır: a)fiziki Coğrafya: Yeryüzü şekillerini, dünyadaki iklim çeşitleri ve bitki örtüsü çeşitliliğini, dünyanın şekli ve şeklinin sonuçlarını inceler. b)beşeri ve Ekonomik Coğrafya: Dünya üzerinde var olan insan topluluklarını, bu insanların çevre ile ilişkilerini, ekonomik faaliyetlerini inceleyen bir bilim dalıdır. Kısaca insanı ve ekonomik faaliyetleri inceler. 2. Yerel Coğrafya: Dünya üzerinde herhangi bir alandaki tüm coğrafi olayları birlikte inceler. Bu alan kimi zaman bir ülke, kimi zaman bir bölge olabilir. HARİTA BİLGİSİ Dünyanın tamamının ya da belli bir kısmının kuşbakışı olarak ve belirlenmiş bir ölçek oranında küçültülerek bir düzleme aktarılmış haline harita denir. Harita çizilirken şu hususlara dikkat edilmelidir: Haritayı hangi amaç doğrultusunda kullanacağımızı belirlemeliyiz. Bu amaç doğrultusunda bize uygun olan ölçeği seçmeliyiz. Haritaya uygun bir isim koymalıyız. Yönleri düzgün biçimde kullanabilmek için, daima kuzeyi gösterir bir yön oku kullanmalıyız. Lejand bölümü olmalıdır. Lejand: Haritalarda kullanılan sembol ve işaretlerin ne anlama geldiğini gösteren tablodur. Plan: Plan en ayrıntılı haritalardır. Küçük alanlara ilişkin detaylı bilgi verir. Okullar, alışveriş merkezleri, parklar plan ile gösterilirler. Kroki: Bir yerin kuşbakışı görünüşünün belli bir ölçeğe uymadan kabataslak çizimine denir. Ölçeksiz olduklarından harita değildir. Çoğu zaman bir yerin adresini tarif etmek için kullanılır. Uyarı: Planlarda ve haritalarda belli bir ölçeğe göre küçültme yapılırken krokilerde ölçek yoktur. 3

4 HARİTA ÇEŞİTLERİ I. Kullanım Amaçlarına Göre Haritalar Haritalar kullanım amaçlarına göre iki bölüme ayrılırlar. A) Genel Haritalar Toplumun her kesimi tarafından kullanılan haritalardır. Topografya haritaları, atlas haritaları, duvar haritaları, ansiklopedik haritalar, şehir haritaları ve turist haritaları bu gruba girer. 1- Fiziki Haritalar: Yer şekillerini (dağ, ova, plato, vadi vb.) gösteren haritalardır. 2- Siyasi ve İdari Haritalar: Kıtaların, ülkelerin sınırlarını gösteren haritalar siyasi haritalardır. Ülke içindeki il, ilçe, kasaba ve köy gibi idari birimler arasındaki sınırları gösteren haritalara da idari haritalar denir. 3- Beşeri ve Ekonomik Haritalar: Nüfus miktarını, dağılışını, yoğunluklarını, göçleri, insanların milliyetlerini, dinlerini, dillerini, kültürlerine ait özelliklerin dağılışını gösteren haritalara beşeri haritalar denir. İnsanların ekonomik faaliyetlerini ve bu ekonomik faaliyetlerin gerçekleşmesi için gerekli olan mal ve hizmetlerin dağılışını gösteren haritalara ekonomik haritalar denir. B) Özel Haritalar Bu tür haritalar herhangi bir konuyu detaylarıyla gösteren, dolayısıyla uzmanlaşma isteyen haritalardır. Belirli bir alanda uzmanlaşmış kişi ya da kuruluşların özel amaçları için hazırlanmış jeoloji, meteoroloji, toprak, bitki örtüsü gibi haritaları kapsar. II. Ölçeklerine Göre Haritalar A) Büyük ölçekli Haritalar Büyük ölçekli haritalarda, yeryüzü şekilleri daha az küçültülerek düzleme aktarıldıklarından daha fazla ayrıntı gösterirler. 1- Plan: Ölçekleri 1/20.000'e kadar olan haritalardır. Planların ayrıntı gösterme gücü daha fazladır. 2- Topografya haritaları: Ölçekleri 1/ ile 1/ arasında olan haritalardır. B) Orta Ölçekli Haritalar 1/ ile 1/ arasında değişen haritalardır. Duvar haritaları orta ölçekli haritalardır. C) Küçük Ölçekli Haritalar: Ölçekleri 1/ 'den daha küçük olan haritalardır. Atlaslar küçük ölçekli haritalardır. Büyük ve Küçük ölçekli haritalar arasındaki fark Büyük Ölçekli Haritalar Paydası küçüktür. Küçültme oranı azdır. Ayrıntısı fazladır. Hata oranı azdır. Daha küçük alanları gösterir. Aynı alan çizildiğinde harita alanı daha büyük olur. 4 Küçük Ölçekli Haritalar Paydası büyüktür. Küçültme oranı fazladır. Ayrıntısı azdır. Hata oranı fazladır. Daha geniş alanları gösterir. Aynı alan çizildiğinde harita alanı daha küçük olur.

5 ÖLÇEK Haritadaki küçültme oranına ölçek denir. Ölçek, harita uzunluğu ile gerçek uzunluğun birbirine oranıdır. Bir haritanın ölçeği iki şekilde gösterilir. Kesir Ölçek Haritalarda uygulanan küçültme oranı kesirle ifade edilir. Kesir ölçekte pay daima 1 ile gösterilir. 1/ , 1/ gibi paydadaki sayı, çizimin ne kadar küçültüldüğünü ifade eder. Kesir ölçeklerde, ölçek ile ölçek paydası arasında ters orantı vardır. Ölçeğin paydası büyüdükçe ölçek küçülür, ölçek paydası küçüldükçe ölçek büyür. Çizgi Ölçek Küçültme oranının çizgi şeklinde gösterildiği ölçeklerdir. Eşit aralıklara bölünmüş olan çizgi üzerinde, aralıkların gerçekte ne kadar uzaklığa eşit olduğu belirtilir km 1cm Yukarıda verilen ölçekte, haritadaki 1 cm'lik uzunluk, arazide cm'yi yani 20 km'yi göstermektedir. Haritalarda genellikle çizgi ve kesir ölçek birlikte kullanılır. Çizgi ölçek, kesir ölçeğe göre daha kullanışlıdır. Bunun nedeni harita, fotoğraf veya fotokopi ile küçültülüp büyütülse de çizgi ölçeğin gösterdiği uzunlukların değişmemesidir. Çünkü bu işlem sırasında çizgi ölçek de aynı oranda küçültülmüş veya büyütülmüş olur. ÖLÇEKLERİN DÖNÜŞÜMÜ Kesir Ölçeğin Çizgi Ölçeğe Çevrilmesi Kesir ölçeğin çizgi ölçeğe çevrilmesi için haritadaki 1 cm'nin gerçekte kaç km'yi gösterdiğinin bulunması gerekir. Örnek: 1/ kesir ölçeğinin çizgi ölçek olarak ifadesi nedir? Çözüm: HU 1 Ö GU Haritadaki 1 cm gerçekte cm'ye yani 20 km'ye eşittir. Buna göre, 1 cm'nin 20 km olarak gösterildiği çizgi ölçek hazırlanır km 1cm Çizgi Ölçeğin Kesir Ölçeğe Çevrilmesi Çizgi ölçeğin boyu haritadaki uzunluğu verir. Çizgi ölçek üzerindeki tüm bölümlerin toplamı gerçekteki uzunluğu ifade eder. ÇizgiÖlçeğinHaritaUzunluğu Ölçek ÇizgiÖlçeğinGerçekUzunluğu 5

6 km Yukarıdaki çizgi ölçeğin harita uzunluğu 5 cm'dir. Buna göre, kesir ölçek olarak değeri nedir? Çözüm: Gerçek uzunluk = 50 km km H.U. = 5 cm G.U. = 50 km Ölçek =? Haritadaki uzunluk = 5 cm HU 5cm 5cm 1 Ölçek GU 50km Ölçek Hesaplamaları Harita üzerinden, haritadaki uzunluk, gerçek uzunluk ve ölçek hesaplamaları yapılabilir. Uzunluk hesaplarını hatasız yapabilmek için uzunluk ölçüsü birimlerini bilmek gerekir. Uzunluk ölçüleri 10'ar 10'ar büyür, 10'ar 10'ar küçülürler. Metre'nin alt ve üst katları: Uzunluk hesaplamalarında; - Gerçek uzunluk - Harita uzunluğu - Harita ölçeği hesaplanır. Verilen uzunlukların daha iyi anlaşılması için formüller kullanılmaktadır. 1- Gerçek uzunluk = Harita uzunluğu x Harita ölçeğinin paydası GU = HU x HÖ GerçekUzunluk GU 2- HaritaUzunluğu HU HaritaÖlçeğininPaydası HÖP 3- HaritaUzunluğu HaritaÖlçeğininPaydası GerçekUzunluk HU HÖP GU UYARI: Formülleri pratik olarak öğrenebilmek için üçgen tabloyu kullanabiliriz. UYARI: Kilometre cinsinden bir değer istendiğinde beş (5) sıfır silinir. Santimetre cinsinden istendiğinde beş (5) sıfır eklenir. ENES SERT 6