BİR METAL SANAYİİ ATIK SUYUNDAN KROM GİDERİMİ

Transkript

1 BİR METAL SANAYİİ ATIK SUYUNDAN KROM GİDERİMİ Raziye ERTAŞ a, Neşe ÖZTÜRK b,* a 1 inci Hava İkmal Bakım Merkezi Komutanlığı, Eskişehir, b Osmangazi Üniversitesi, Eskişehir, * Osmangazi Üniversitesi, Eskişehir, 26480, nozturk@ogu.edu.tr ÖZET Bu çalışmada bir metal sanayii atık su arıtım tesisinin mevcut durumu ele alınmış, optimum krom giderim koşulların belirlenmesi için 2 3 tam faktöriyel deney tasarımı uygulanmıştır. Deneysel çalışmada CaCl 2 ve Al 2 (SO 4 ) 3, başlangıç ph değerleri 6 ve 9 da 7,5 ve 15 g/l lik dozlarda kullanılmıştır. Çöktürücü türü CaCl 2 ve ph değeri 9 olduğu durumlarda % 99 un üzerinde krom giderim verimi elde edilmiştir. Çöktürücü türü ve başlangıç ph ının giderime etkisinin büyük olduğu gözlenmiştir. Toplam krom için Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği nde alıcı ortam standartlarını (2 mg/l) sağlayacak şekilde daha düşük çöktürücü dozunun belirlenmesine yönelik ilave çöktürme deneyleri yapılmıştır. Al 2 (SO 4 ) 3 ın 0,3 g/l den daha büyük miktarları, başlangıç ph değerini düşürdüğünden etkin bir giderim olmamıştır. Her iki çöktürücü türü için 0,3 g/l ve 0,15 g/l dozlarda deşarj limiti (2 mg/l) sağlanamamıştır. CaCl 2 ün 0,6-5 g/l lik dozlarında krom giderim veriminin % 90 ın üzerinde olduğu belirlenmiştir. Deşarj limitinin sağlanması için minimum 0,6 g/l lik CaCl 2 doz uygulamasının yeterli olacağı belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Metal Sanayii, Atık Su Arıtımı, Kimyasal Çöktürme, Deney Tasarımı, Krom Giderimi. GİRİŞ Metal sanayii atık suları içerdiği kurşun, krom, kadmiyum gibi ağır metal kirlilikleri nedeniyle, alıcı su ortamlarının kalitesinin bozulmasında önemli bir etken olmakta ve canlı yaşamını tehdit etmektedir. Bu nedenle ağır metal içeren atık suların mevcut yasal standartlara uygun olarak deşarjları için çeşitli arıtım yöntemlerinden biri ya da birkaçı ile arıtılması gerekmektedir. Çöktürücü olarak yaygın kullanılan kimyasal maddeler; kireç, demir sülfat, alüminyum sülfat, demir III klorür, sodyum hidroksit ve kalsiyum klorür vb.dir. Bunlardan kireç, atık suda çöktürücü olarak davranan kalsiyum karbonat üretir ve diğer çöktürücülerden daha çok çamur meydana getirir. CaO (quicklime) ya da Ca(OH) 2 (hydrated lime) formlarında kuru olarak satılır. Kalsiyum klorür (CaCl 2 ), özellikle atık sulardan fosfat, florür, yağlı atıklar ve krom giderim işlemlerinde kullanılır. Çözünürlüğü yüksek, hazır kalsiyum iyonu kaynağıdır ve ph değerini artırmaz. Yoğun çökelek oluşturma özelliği nedeniyle atık çamur uzaklaştırma işlemlerini kolaylaştırır. Alüminyum sülfat, Al 2 (SO 4 ) 3.18H 2 O ise mevcut alkalilik (karbonat, bikarbonat ve hidroksit) ya da fosfat ile çözünmez alüminyum tuzları oluşturur. Suda çözününce asidik koşullar meydana getirir. Sıvı ya da katı şekilde kullanımı; saklama yerine, besleme metoduna ve ekonomiye bağlıdır [1]. Bir metal sanayii kuruluşunda bulunan arıtım tesisinin akış şeması Şekil 1 de görülmektedir. Arıtım tesisi girişinde bulunan toplama tanklarına, kaplama-durulama banyolarının krom, siyanür ve asit / alkali suları, borular vasıtasıyla ayrı ayrı gönderilmekte ve buradan arıtım tesisindeki işleme tanklarına pompalar vasıtasıyla otomatik olarak aktarılmaktadır [2]. Şekil 1 de görülen siyanür işleme tankında, % 15 klorür içeren sodyum hipoklorit ile siyanür siyanata yükseltgenmektedir. Bu esnada sodyum hidroksit ile çözeltinin ph değeri yükseltilir. Optimum ph arasındadır. Elektrotlarla çözeltinin ph ve ORP (yükseltgenme / inirgenme potansiyeli) değerleri sürekli ölçülür.

2 NaOH NaOCl NaOH H 2 SO 4 CaCl 2 FeCl 3 Polielektrolit Siyanür toplama tankı ph ORP Siyanür işleme tankı Yumaklaştırma ph H 2 SO 4 Na 2 S 2 O 5 Nötralizasyon tankı 1 ph 8,0-9,0 Nötralizasyon tankı 2 ph 8,6-9,0 Deşarj Durultma Krom toplama tankı ph ORP Krom işleme tankı Filtre pres Çeşme suyu Çamur toplama tankı Asit/Alkali toplama tankı İmha edilecek katı atıklar Şekil 1. Metal sanayii atık su arıtım tesisi. Tepkime iki aşamalı olup, aşağıda verildiği gibi gerçekleşir: NaCN + NaOCl NaCNO + NaCl 2 NaCNO + 4 NaOH + 3 Cl 2 2 CO NaCl + N H 2 O Krom atık sularının toplandığı krom işleme tankında, çözeltide bulunan altı değerlikli (hekzavalent) krom (Cr 6+ ), sodyum metabisülfit (Na 2 S 2 O 5 ) ile üç değerlikli (trivalent) kroma (Cr 3+ ) indirgenir. Elektrodlarla çözeltinin ph ve ORP değerleri sürekli denetlenir. Tepkimenin hızlı gerçekleşmesi ve tam bir indirgenme olması için ph 2,0-2,5 arasında tutulur, ORP metre ise +300 milivolta ayarlanır. İndirgenme tepkimesi aşağıda görüldüğü gibidir: 4 CrO Na 2 S 2 O H 2 SO 4 2 Cr 2 (SO 4 ) Na 2 SO H 2 O

3 Nötralizasyon ünitelerine siyanür ve krom işleme tanklarında işlem gören atık sular ile asit / alkali çözeltisi gelmekte olup; sülfürik asit, sodyum hidroksit, kalsiyum klorür ve demir 3 klorür ilaveleriyle birinci nötralize tankında ph 8,0-9,0 aralığına, ikinci nötralize tankında ise ph 8,6-9,0 gibi spesifik değere getirilir. Yumaklaştırma ünitesinde; polielektrolit yumaklaştırıcı (flocculant) kullanılarak metal hidroksitlerin yumaklaşması sağlanır. En uygun ph aralığı 7,5-9,0 dur. Durultma ünitesinde; çökelmeye başlayan metal hidroksitler yoğunluk farklılıkları ile çözeltiden ayrılarak çamur toplama tankına gönderilir. Buradan ayrılan arıtılmış temiz su, otomatik ph denetimi yapılarak deşarj edilir. Filtre pres çamurun durultucu içinden dışarıya atılmasını hızlandırmak ve suyunu uzaklaştırmak için kullanılır. Filtre pres çemberlerinde biriken atıklar, kalıplar halinde presten alınarak polietilen torbalara doldurulur ve varillere yerleştirilir. Uygun şekilde tanıtıcı etiketlerle etiketlenir [2]. Deney tasarımı ürünün (sürecin) ilgilenilen kalite karakteristiğine etki eden denetlenebilir değişkenlerin değerlerini sistematik olarak değiştirerek ürün (süreç) verimini etkileyecek değişken değerlerini belirlemek için kullanılan bir tekniktir. Deney tasarımı ile istatistiksel değerlendirme yapılarak, daha az sayıda deney ile daha çok veri elde edilir. Böylece zaman daha etkin olarak kullanılmış olur ve maliyet düşer. Bu çalışmada bir metal sanayii atık suyundan krom giderimi için, kimyasal çöktürme, pıhtılaştırma, yumaklaştırma yöntemleri uygulanmıştır. Yukarıda anlatılan metal sanayii atık su arıtım tesisi krom toplama tankından numune alınarak özellikleri belirlenmiştir. Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği ne (S.K.K.Y.)[3] uygun şekilde atık suyun deşarjının sağlanması için gerekli optimum koşulların belirlenmesine yönelik deney tasarımı çalışması yapılmıştır. DENEYSEL ÇALIŞMALAR Bir metal sanayii arıtım tesisinin krom toplama tankından atık su numunesi alınarak ph, KOİ, AKM, toplam krom, krom VI, kadmiyum, kurşun ve toplam fosfor tayinleri yapıldı (Çizelge 1). Tayinlerde ph metre (Orion 420A), spektrofotometre (Cecil CE4003), termoreaktör (Merk TR620), Merk Spectroquant test kitleri, etüv (WTW Binder), Hassas terazi (Metler AT201), Vakum pompası ve süzme cihazı (Millipore) kullanıldı. Çizelge 1. Atık suyun karakteristik özellikleri. Parametre (Birim) Ölçülen Değer ph 8,01 KOİ (mg/l) 24 AKM (mg/l) 24,7 Toplam Krom (mg/l) 25,65 Krom VI (mg/l) 25,06 Kadmiyum (mg/l) 0,034 Kurşun (mg/l) 0,75 Toplam Fosfor (mg/l) 0,0 Atık suya önce krom indirgeme işlemi uygulandı. Bunun için 65 g/l lik sodyum metabisülfit çözeltisi hazırlandı. ph değeri sülfürik asit ilavesiyle 2,0-2,5 aralığına getirildi ve sodyum metabisülfit çözeltisi ilave edilerek (152,75 mg/l) 300 rpm hızda karıştırıldı. Sonra atık sudaki toplam krom 25,6 mg/l ve krom VI 0,010 mg/l olarak tayin edildi.

4 Krom giderimi için, jar testleri yapılarak kimyasal çöktürme, pıhtılaştırma, yumaklaştırma yöntemi (Heidolph RZR 2102 hızı ayarlanabilir dijital göstergeli karıştırma cihazı kullanılarak) uygulandı. ph ayarı ve kimyasal çöktürme için NaOH çözeltisi kullanıldı. Pıhtılaştırmada stok kalsiyum klorür (120 g/l), alüminyum sülfat (120 g/l) ve polielektrolit (1 g/l) çözeltileri kullanıldı. Pıhtılaştırma için performansı etkileyen üç parametrenin iki düzeyinin dikkate alınacağı, 2 3 tam faktöriyel bir deney tasarımı seçildi. Deney tasarımı için düzeyler Çizelge 2 de, uygulanan deney tasarım matrisi Çizelge 3 de verilmiştir. Çizelge 2. Deney tasarımında seçilen faktörlerin düzeyleri. Düşük düzey (-) Yüksek düzey (+) Çöktürücü türü CaCl 2 Al 2 (SO 4 ) 3 Çöktürücü dozu (g/l) 7,5 15 ph 6 9 Çizelge 3. Uygulanan deney tasarım matrisi. Deney no İşleyimler Çöktürücü türü (a) Çöktürücü dozu (g/l) (b) Başlangıç ph ı (c) Etkiler 1 a o b o c o CaCl 2 7,5 6 Ortalama 2 a 1 b o c o Al 2 (SO 4 ) 3.18 H 2 O 7,5 6 Türün etkisi 3 a o b 1 c o CaCl Dozun etkisi 4 a 1 b 1 c o Al 2 (SO 4 ) 3.18 H 2 O 15 6 Tür-doz ikili etki 5 a o b o c 1 CaCl 2 7,5 9 6 a 1 b o c 1 Al 2 (SO 4 ) 3.18 H 2 O 7,5 9 7 a o b 1 c 1 CaCl a 1 b 1 c 1 Al 2 (SO 4 ) 3.18 H 2 O 15 9 Başlangıç ph ının etkisi Tür-başlangıç ph ı ikili etki Doz-başlangıç ph ı ikili etki Tür-doz-başlangıç ph ı üçlü etki Buna göre 8 farklı deney iki paralel numune kullanılarak gerçekleştirildi. Her bir deneyde NaOH ile atık suyun ph ı istenilen değere ayarlandı. Pıhtılaştırıcı (kalsiyum klorür / alüminyum sülfat) ilavesinden sonra 30 sn 200 rpm hızda hızlı karıştırma, 30 dk 95 rpm hızda yavaş karıştırma yapıldı. Polielektrolit yavaş karıştırma sırasında ilave edildi. Karıştırma süresi tamamlanınca numune 30 dk çökelmeye bırakıldı. Numunenin berrak kısmı ayrılarak temiz cam kaplara konuldu. Arıtılmış suyun ph, toplam krom, krom VI tayinleri yapıldı. Çizelge 4 de deney koşulları ve gerçekleştirilen deneyler sonucunda elde edilen veriler görülmektedir.

5 Çizelge 4. Deneysel analiz sonuçları. 1) CaCl 2 dozu: 7,5 g/l, başlangıç ph ı : 6, polielektrolit miktarı: 1,25 mg/l İlave edilen sodyum hidroksit dozu, ml/l ph (CaCl 2 ilavesinden sonra) 6,2 6,2 Toplam Krom mg/l 1,930 2,180 Krom VI mg/l 0,00 0,022 2) Al 2 (SO 4 ) 3.18 H 2 O dozu: 7,5 g/l, başlangıç ph ı : 6, polielektrolit miktarı: 1,25 mg/l İlave edilen sodyum hidroksit dozu, ml/l 10,4 10,4 ph (Al 2 (SO 4 ) 3.18 H 2 O ilavesinden sonra) 3,8 (18 o C) 3,8 (18 o C) Toplam Krom mg/l 22,15 22,40 Krom VI mg/l 0,00 0,00 3) CaCl 2 dozu: 15 g/l, başlangıç ph ı : 6, polielektrolit miktarı: 1,25 mg/l İlave edilen sodyum hidroksit dozu, ml/l 10 10,1 ph (CaCl 2 ilavesinden sonra) 6,1 6,1 Toplam Krom mg/l 1,776 1,414 Krom VI mg/l 0,00 0,016 4) Al 2 (SO 4 ) 3.18 H 2 O dozu: 15 g/l, başlangıç ph ı : 6, polielektrolit miktarı: 1,25 mg/l İlave edilen sodyum hidroksit dozu, ml/l 10,1 10,1 ph (Al 2 (SO 4 ) 3.18 H 2 O ilavesinden sonra) 3,7 (18 o C) 3,8 (18 o C) Toplam Krom mg/l 20,20 20,80 Krom VI mg/l 0,00 0,00 5) CaCl 2 dozu: 7,5 g/l, başlangıç ph ı : 9, polielektrolit miktarı: 1,25 mg/l İlave edilen sodyum hidroksit dozu, ml/l 12,5 12,9 ph (CaCl 2 ilavesinden sonra) 8,2 8,2 Toplam Krom mg/l 0,117 0,091 Krom VI mg/l 0,00 0,00

6 6) Al 2 (SO 4 ) 3.18 H 2 O dozu: 7,5 g/l, başlangıç ph ı : 9, polielektrolit miktarı: 1,25 mg/l İlave edilen sodyum hidroksit dozu, ml/l 13,4 13,4 ph (Al 2 (SO 4 ) 3.18 H 2 O ilavesinden sonra) 4,0 (18 o C) 4,0 (18 o C) Toplam Krom mg/l 20,95 20,90 Krom VI mg/l 0,00 0,00 7) CaCl 2 dozu: 15 g/l, başlangıç ph ı : 9, polielektrolit miktarı: 1,25 mg/l İlave edilen sodyum hidroksit dozu,ml/l 12,5 13,1 ph (CaCl 2 ilavesinden sonra) 8,0 (20 o C) 8,0 (20 o C) Toplam Krom mg/l 0,067 0,053 Krom VI mg/l 0,00 0,00 8) Al 2 (SO 4 ) 3.18 H 2 O dozu: 15 g/l, başlangıç ph ı : 9, polielektrolit miktarı: 1,25 mg/l İlave edilen sodyum hidroksit dozu, ml/l 13,1 13,1 ph (Al 2 (SO 4 ) 3.18 H 2 O ilavesinden sonra) 3,9 (18 o C) 3,9 (18 o C) Toplam Krom 22,10 21,90 Krom VI 0,00 0,00 SONUÇLAR VE TARTIŞMA Bir metal sanayii atık suyundan alınan numunede krom NaOH ile çöktürüldükten sonra Çizelge 3 deki deney planına göre pıhtılaştırma deneyleri gerçekleştirildi. Giriş ve çıkıştaki veriler kullanılarak her bir deney koşulu için toplam giderim verimler hesaplandı. Her iki pıhtılaştırıcı için deney bulguları Çizelge 5 de, deney tasarımı hesaplamaları ise Çizelge 6,7 ve 8 de verilmiştir. Çizelge 5. CaCl 2 ve Al 2 (SO 4 ) 3.18 H 2 O için atık sudan toplam krom giderim yüzdeleri. Başlangıç ph ı 6 9 CaCl 2 Al 2 (SO 4 ) 3.18 H 2 O 7,5 g/l 15 g/l 7,5 g/l 15 g/l (1) 92,5 93,1 13,5 21,1 (2) 91,5 94,5 12,5 18,8 (1) 99,5 99,7 18,2 13,7 (2) 99,6 99,8 18,2 14,5

7 Çizelge 6. CaCl 2 ve Al 2 (SO 4 ) 3.18 H 2 O için deney bulguları. 1 a b ab c ac bc abc 1 92,5 13,5 93,1,1 99,5 18,2 99,7 13,7 2 91,5 12,5 94,5 18,8 99,6 18,2 99,8 14,5 toplam ,6 39,9 199,1 36,4 199,5 28,2 A = y 2 iα =92, , , , , ,5 2 = 76444,47 i α T = 1/n y i 2 = ½ ( , ,2 2 ) = 76439,515 C = Y 2 / N = 900,7 2 / 16 = 50703,78063 A T = 76444, ,515 = 4,955 A C = 76444, ,78063 = 25740,68937 T C = 76439, ,78063 = 25735,73437 *Y çizelge 7 de üçüncü ikili grup toplam ve farkları oluşturularak elde edilen 900,7 değeridir. *N yapılan deney sayısını göstermektedir (2 paralel 8 deney olmak üzere toplam 16). Çizelge deney için ana etkiler ile etkileşimlerin ve bunların kareler toplamlarının hesabı. İşleyişin tanımı İkili grup toplam ve farkları Z 2 D*r Z 2 / D*r İlk İkinci üçüncü ,5 900,7 Y 16 a ,5 463,2-639,7 A , , b 187,6 235,5-305,7 9,7 B 94, , ab 39,9 227, ,7 AB 2, , c 199, ,5 25,7 C 660, , ac 36,4-147,7-7,8-28,3 AC 800, , bc 199,5-162,7 10,3-25,3 BC 640, , abc 28,2-171,3-8,6-18,9 ABC 357, , toplam 900,7 2625, ,734375

8 Çizelge 8. Verilerin değişke çözümlemesi. Değişim kaynağı Serbestlik derecesi Kareler toplamı Alt bölümleme s.d. Kareler ortalaması F (kareler ortalaması/ SE 2 ) A 5576, ,25 (T-C) B 1 5, ,49 işleyimler t-1= ,73437 AB 1 0, ,29 C 1 41, ,65 AC 1 50, ,82 (A-T) BC 1 40, ,59 yanılgı N-t=8 4,955 ABC 2, ,05 genel (N-1) 16-1=15 SE 2 =(A-T)/8 SE 2 = 0, Genel F = ST 2 / SE 2 ( ST 2 = (T-C) / t-1 dir.) F = 3676, / 0, = 5935,87 % 5 düzeyinde aynı serbestlik dereceleri için F değeri 3,5 olduğundan işleyimlerin etki farkları % 5 düzeyinde anlamlıdır. % 95 güven aralığında F değeri tablosuna göre: γ = 0,05, V 1 =1, V 2 =8 için F KRİTİK = 5,32 dir [4]. Çizelge 8 deki F değerlerinden faydalanılarak; 1. Çöktürücü türünün pıhtılaştırmaya etkisi (A); F A = 41293,25 ve F A >F KRİTİK olduğu için çöktürücü türü pıhtılaştırmayı büyük ölçüde etki ile etkilemektedir. 2. Çöktürücü dozunun pıhtılaştırmaya etkisi (B); F B = 9,49 ve F B >F KRİTİK olduğu için çöktürücü dozu pıhtılaştırmayı etkilemektedir. 3. Başlangıç ph değerinin pıhtılaştırmaya etkisi (C); F C =66,65 ve F C >F KRİTİK olduğu için başlangıç ph değeri pıhtılaştırmayı etkilemektedir. 4. Çöktürücü türü ve çöktürücü dozunun pıhtılaştırmaya ikili etkisi (AB); F AB =0,29 ve F AB <F KRİTİK olduğu için çöktürücü türü ve çöktürücü dozunun pıhtılaştırmaya ikili etkisi yoktur. 5. Çöktürücü türü ve başlangıç ph ının pıhtılaştırmaya ikili etkisi (AC); F AC =80,82 ve F AC >F KRİTİK olduğu için çöktürücü türü ve başlangıç ph ının pıhtılaştırmaya ikili bir etkisi vardır.

9 6. Çöktürücü dozu ve başlangıç ph ının pıhtılaştırmaya ikili etkisi (BC); F BC =64,59 ve F BC >F KRİTİK olduğu için çöktürücü dozu ve başlangıç ph ının pıhtılaştırmaya ikili etkisi vardır. 7. Çöktürücü türü, çöktürücü dozu ve başlangıç ph ının pıhtılaştırmaya üçlü etkisi (ABC); F ABC =36,05 ve F ABC >F KRİTİK olduğu için çöktürücü türü, çöktürücü dozu ve başlangıç ph ının pıhtılaştırmaya üçlü bir etkisi vardır. Grafiksel yöntem kullanılarak parametrelerin pıhtılaştırma üzerine tekli ve ikili etkileri Şekil 2-7 de gösterilmiştir. 100 Toplam krom Kalsiyum klorür Çöktürücü türü Alüminyum sülfat Şekil 2. Çöktürücü dozu: 7,5 g/l ve başlangıç ph ı :6 için çöktürücü türünün etkisi. Toplam krom 93, ,8 92,6 92,4 92,2 7,5 15 Çöktürücü dozu (g/l) Şekil 3. Çöktürücü türü: CaCl 2 ve başlangıç ph ı: 6 için çöktürücü dozunun etkisi. Toplam krom ph Şekil 4. Çöktürücü türü: CaCl 2 ve çöktürücü dozu: 7,5 g/l için başlangıç ph ının etkisi.

10 Toplam krom ,5 15 Çöktürücü dozu (g/l) Kalsiyum klorür Alüminyum sülfat Şekil 5. Başlangıç ph ı: 6 için çöktürücü türü ve çöktürücü dozunun ikili etkisi. Toplam krom ph Kalsiyum klorür Alüminyum sülfat Şekil 6. Çöktürücü dozu: 7,5 g/l için çöktürücü türü ve başlangıç ph ının ikili etkisi. Toplam krom ph 7,5 g/l 15 g/l Şekil 7. Çöktürücü türü: CaCl 2 için çöktürücü dozu ve başlangıç ph ının ikili etkisi. Deney tasarımı sonucunda krom giderimi için optimum koşullar: ph: 9, kimyasal madde miktarı: 7,5 g/l, kimyasal madde türü: CaCl 2 olarak belirlenmiştir. Çöktürücü türünün CaCl 2 ve ph değerinin 9 olduğu durumlarda % 99 un üzerinde krom giderim verimi sağlanmıştır. Alüminyum sülfat kullanılan deneylerde ph değerinin 3-4 aralığına kadar düştüğü ve bunun da çökelmeyi engellediği, kalsiyum klorür kullanılan deneylerde ise ph değerinin fazla değişmediği gözlenmiştir. Alüminyum sülfat atık suya ilave edildiğinde hidrolize olduğu ve yüksek dozlarda kullanıldığı için ph değerini çok düşürmüştür.

11 S.K.K.Y. nde verilen 2 mg/l lik toplam krom sınır değerini geçmeyecek şekilde daha düşük çöktürücü dozunun seçiminin yapılabileceği düşünülmüştür. Buna göre, ph değeri sabit tutularak her iki çöktürücü türü için daha düşük dozlarda ilave pıhtılaştırma deneyleri yapılmış olup sonuçlar Çizelge 9 da verilmiştir. Çizelge 9. Dozun etkisinin incelendiği deneylerin sonuçları. a) Çöktürücü türü: CaCl 2, başlangıç ph ı: 9, İlave edilen çöktürücü dozu, g/l 5 3 1,2 0,6 0,3 0,15 İlave edilen sodyum hidroksit dozu, ml/l 11,3 11,3 11,5 11,8 14,6 14,8 ph (CaCl 2 ilavesinden sonra) 9,1 9,2 9,3 9,4 9,0 (20 o C) 9,0 (20 o C) Toplam krom 0,420 0,693 0,980 1,534 2,65 4,05 Toplam krom giderim verimi, % 98,4 97,3 96,2 94,0 89,6 84,2 b) Çöktürücü türü: Al 2 (SO 4 ) 3.18 H 2 O, başlangıç ph ı: 9, İlave edilen çöktürücü dozu, g/l 5 3 1,2 0,6 0,3 0,15 İlave edilen sodyum hidroksit dozu, ml/l 11,3 11,4 11,8 15,0 15,9 14,6 ph (Al 2 (SO 4 ) 3 ilavesinden sonra) 4,1 4,1 4,3 4,9 (20 o C) 7,8 (20 o C) 8,5 (20 o C) Toplam krom 25,5 21,8 9,4 5,25 3,4 4,0 Toplam krom giderim verimi, % 0,4 14,8 63,3 79,5 86,7 84,4 İlave deneylere göre arıtım tesisinde sınır değerleri sağlayabilmek için ph 9 da minimum 0,6 g/l CaCl 2 dozunun uygulanması gerektiği belirlenmiştir. Şekil 8 de çöktürücü dozu ve türünün toplam krom giderim verimine etkisi görülmektedir. Toplam krom ,15 0,3 0,6 1,2 Çöktürücü dozu (g/l) Kalsiyum klorür Alüminyum sülfat Şekil 8. Çöktürücü türünün ve dozunun toplam krom giderim verimine etkisi.

12 ÖNERİLER Arıtım tesisi girişindeki atık su toplama tanklarına gelen suların değişkenlik göstermesi durumunda tesis performansı azalacağı için düzenli bir şekilde jar testlerinin yapılmasının uygun olacağı değerlendirilmiştir. KAYNAKLAR 1. U.S. EPA, Chemical Precipitation, Wastewater Technology Fact Sheet, EPA 832-F , Washington, D.C DMP Corporation, 1991, Instruction Manuel, Fort Mill, South Carolina. 3. Anonim, Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Resmi Gazete, Sayı:25687, 31 Aralık Cuma Montgomery, D.C., Runger G.C., Applied Statistics and Probability for Engeneers, 3.baskı, Editör: Anderson, W., John Wiley & Sons, Inc., Arizona, 2003.