T.C. ATATÜRK ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ EĞĠTĠM BĠLĠMLERĠ ANABĠLĠM DALI. Öztürk KELEġOĞLU DUYGUSAL ZEKÂ.

Transkript

1 T.C. ATATÜRK ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ EĞĠTĠM BĠLĠMLERĠ ANABĠLĠM DALI Öztürk KELEġOĞLU DUYGUSAL ZEKÂ SEMĠNER ÇALIġMASI SEMĠNER YÖNETĠCĠSĠ Prof. Dr. Sırrı AKBABA ERZURURM 2007

2 VI GĠRĠġ Eğitim ve öğretim yaşamında başarılı olan birçok kişinin sosyal yaşamlarında aynı başarıyı gösteremedikleri görülmüştür. Oysa eğitim ve öğretim yaşamında başarısız olan birçok kişinin toplumsal yaşamlarında başarılı oldukları görülen bir gerçektir. Toplumsal yaşamda ve ilişkilerinde bilişsel zekâdan daha fazla ihtiyaç duyar insan duygusal zekâya. Yani insanlarla ilişki kurmak, iki bilinmeyenli denklem ve havuz problemi çözmeye benzemez. Karşısındakini anlamak ve hissettiklerini anlatabilmek olarak ifade edilen duygusal zekâ sağlıklı ilişkiler kurmada en önemli özellik olarak karşımıza çıkmaktadır. Bizim bu çalışmayı yapmaktaki amacımız duygusal zekânın ne olduğu, yaşamamızı yönlendirmesindeki önemi, diğer insanları anlamamızdaki yeri ve Türkiye de bu konuyla ilgili yapılmış olan çalışmaların neler olduğunu göstermektir. Bu çalışmamda başta sevgili öğrencilerim Büşra OKUMUŞ ve Şevket Said ÇELEBİ ye gösterdikleri tüm iyi niyetlerine teşekkürlerimi sunarım. Bölüm hocalarıma teşekkürlerimi ve saygılarımı sunarım. Bu çalışmamı her anlamda destekleyen ve bana her türlü yardımı gösteren danışmanım Prof. Dr. Sırrı AKBABA ya saygı ve sevgilerimi sunarım. Bu çalışmanın başından sonuna kadar desteğini esirgemeyen sevgili eşim Birnur a çok teşekkür ederim.

3 I ĠÇĠNDEKĠLER ÖNSÖZ..I GĠRĠġ II BĠRĠNCĠ BÖLÜM 1.DUYGU Duygu Nedir? Duygu BileĢenleri Duyguların Sınıflandırılması Duygu Kuramları W. James ve C. Lange Kuramı Cannon ve Bord Kuramı Schachter Singer Kuramı Arnold Lindsey in Duygu Kuramı 6 ĠKĠNCĠ BÖLÜM 2.ZEKA Zeka Nedir? Zeka ile ilgili eski ve yeni anlayıģ Zeka ile ilgili kuramlar İki Faktör kuramı(sperman)..10

4 II Bileşik Faktörlü Çözümleme(Thurstone) Üç boyutlu zihinsel yapı modeli(j.b.guilford) Çoklu zeka teorisi (Howard Gardner) 13 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 3.DUYGUSAL ZEKA Duygusal Zeka Kavramının Tarihsel GeliĢimi Duygusal Zeka Nedir? Duygusal Zekayı Etkileyen Faktörler Duygusal Zekayı Olumlu Yönde Etkileyen Faktörler Duygusal Zekayı Olumsuz Yönde Etkileyen Faktörler Biriktirilmiş Duygular Parazit Duygular Elastiki Duygular Duygusal Zeka Yeterlilikleri(Boyutları) Kişisel Boyutlar Kendiyle ilgili farkındalık Duygusal farkındalık Kendini değerlendirme Özgüven Kendini yönetme Kendini denetleyebilme Güvenirlik.24

5 III Esneklik Yeniliklere açık olmak Denetim odağı içerde olmak Motivasyon Başarı yönelimi Bağımlılık Girişimcilik İyimserlik Sosyal Yetkinlikler Empati Diğer insanları anlamak Başkalarını geliştirmek Hizmete Yönelik olmak Sosyal Beceriler İletişim Etki yaratma ve etkileme Çatışma Çözümü İşbirliği Ekip çalışmalarına yatkınlık Liderlik İlişki kurmak Gücün farkında olmak Duygusal Zekâ Kuramları John D. Mayer & Peter Salovey Modeli Reuven Bar-on modeli.. 28

6 IV Robert K. Cooper & Ayman Sawaf Modeli Daniel Goleman Modeli Duygusal Zeka Ölçekleri Mayer Salovey Caruso Duygusal Zeka Testi (MSCEIT) Bar-On Duygusal Skor Envanteri (EQ-I) Duygusal Yeterlik Envanteri(ECI) Türkiye de Duygusal Zekayla Ġlgili YapılmıĢ ÇalıĢmalar..34 SONUÇ...39 KAYNAKÇA.40

7 VII GĠRĠġ Duygusal zekâ kavramını daha iyi anlayabilmemiz için öncelikle zekâ ve duygu kavramlarının ne olduğunu bilmemiz gerekir. Duygu kavramı insanın var olmasından beri onunla devam eden bir olgudur. İnsanın bir parçasıdır. İnsanın yaşamasına katkıda bulunup, yaşamı zenginleştirmeye yarar. İnsan yaşamının önemli bir bölümünü teşkil eder. Eski çağlardan beri duygu ile ilgili birçok düşünür değişik fikirler öne sürmüştür. Bu fikirler her ne kadar birbirinden farklılık gösterse de hepsinde de pek çok ortak yönde vardır. Zekâ da duygu gibi araştırmacıların üzerinde uzlaşamadığı konulardan biridir. Zekâ kavramı ile ilgili de pek çok tanım yapılmıştır. Duygu kavramında olduğu gibi zekâ kavramının tanımlanmasında farklılıklar göze çarpmaktadır. Tanımlamalara baktığımızda hepsinin de zekânın farklı boyutlarını ele aldığını görürüz. Ayrıca zekâ kavramının sadece tanımı ile ilgili değil kapsamı, ölçülmesi konusunda da farklı görüşler vardır. Duygusal zekâ ise daha yeni yeni ortaya çıkmasına rağmen birçok araştırmacının dikkatini çekmiş ve üzerinde pek çok araştırma yapılmıştır. Tarih boyunca araştırmacılar duygusal zekâyı farklı isimlerle ve farklı şekilde tanımlamışlardır. İlk olarak duygusal zekâ kavramı P. Salovey ve J. Mayer tarafından kullanılmıştır. D. Goleman 1995 yılında Duygusal Zekâ adlı kitabının yayınlanmasıyla, kavramın yaygınlaşmasını sağlamıştır.

8 BĠRĠNCĠ BÖLÜM 1. DUYGU 1.1. Duygu Nedir? Duygu kavramının pek çok değişik tanımı bulunmaktadır. Farklı dönemlerde ve farklı kültürlerde ve farklı araştırmacılar tarafından duygu kavramın tanımı farklı şekillerde yapılmıştır. Bu tanımların bazılar; Türk Dil Kurumu Sözlüğüne göre duygu; his, belirli nesne, olay veya bireylerin insanın iç dünyasında uyandırdığı izlenim, önsezi, nesneleri veya olayları ahlaki ve estetik yönden değerlendirme yeteneği, kendine özgü bir ruhsal hareket ve hareketlilik olarak tanımlanır. Oxford İngilizce Sözlüğü, duyguyu Herhangi bir zihin, his, tutku çalkantısı ya da devinimi; herhangi bir şiddetli yada uyarılmış zihinsel durum olarak tanımlar(golemen, 1998) Latincede ise duygunun anlamı bizi harekete geçiren ruh olarak tanımlanır. Bu enerji duygularımızın düşüncelerimizin, ters etkileşimimizin iletisi ve kanıtlayıcıdır.(cooper; 1997). Duygular enerjinin, etkinliğin ve bilginin içsel kaynağıdır. Doğuştan ne iyi ne kötüdürler.(ergin, 2000) Duygu; algısal, deneysel, fiziksel, bilişsel ve diğer değişimleri anlaşılır şekilde ruh halleri ve hislere dönüştüren, organize olmuş bir yanıt sistemidir.(smith ve Lazarus, 1990) Duygu, bireyin davranışına rehberlik eden ve bireyin hedeflerine varmasına bilgi olarak yardım eden tepkilerdir.(brenner ve Salovey, 1997) Duygu, yoğunluk ve sürede değişen, bazen kendini bir davranış içinde ifade eden, çevreye uyma yada uymamayı motive etmek için

9 işlevsellik gösteren olumlu yada olumsuzluk hissinin, bilinç ötesi yada bilinçli bir durumdur.(cicirelli, 1996) Duygu bir olaya karşı verilen organize olmuş bir akli tepki olup, içeriğinde fizyolojik, deneyimsel ve bilişsel nitelikler bulunur.(mayer, Salovey ve diğerleri, 2001) Duygularla ilgili tanımlar yapılırken sadece biyolojik ve bilişsel yönleri ile yapılamaz. Kültürde duyguların tanımı yapılırken belirleyicidir. Hangi uyaranın duygusal tepki yaratacağını belirleyen unsur ise, büyük bir olasılıkla öğrenmedir.(aydın, 1997, s.79) Kişiliğimizin mizaç, benlik gibi ayrı yüzleri bulunmaktadır. Mizaç doğuştan getirdiğimiz mirası temsil erden değiştirilemez yönü dür. Ancak kültürel etkilerle kişiliğimizin bazı yönleri şekillendirilir. Örneğin dışa dönük, yakın ve sıcak ilişkiler kurabilen bir yapıda isek içinde bulunduğumuz kültürel öğretiler ve model alma ile duygularımızı ifade ederiz.(mumcuoğlu, 2002, s.3) Duygu kavramı ile ilgili yapılmış olan tanımlara baktığımızda, tanımlarda geçen kavramlar; ruh hali, zihinsel uyarılma, iç dünya ve his. Günlük yaşantımızda duygularla ilgili pek çok kavram kullanırız, bunlar; sevgi, nefret, korku, sevinç, neşe, ümit v.b. Bu duygular insanın hayata uyumunu önemli ölçüde etkiler Duygu BileĢenleri Duygunun en az dört bileşeni vardır. Birinci bileşen, duyguları yüz ifadeleri, beden duruşu ve ses tonu ve içerik yolu ile ifade yeteneğidir. İkinci bileşen, duygularımızı bilinçli olarak tanımamızdır. Üçüncü bileşen, duygunun düzenlenmesidir. Duyguların doğrudan yaşanması sonucunda, örneğin, kızgınlık

10 durumunda belirli bir hareket eğilimi vardır. Bu, doğal hareket eğilimlerinin daha iyi düzenlenmesi ile ilgilidir. Dördüncü bileşen ise, başkalarının duygusunu tanıma yeteneğidir.(greensberg ve Snell, s.97) 1.3. Duyguların Sınıflandırılması Duyguların sınıflandırmasını en iyi R. Plutchik (1980) de yapmıştır. Duyguyu sekiz temel kategoriye ayırmıştır. Birbirleriyle yan yana gösterilen duygular, bir birini karşısında veya uzağında yer alan duygulara göre daha benzer olarak kabul edilir.

11 Örneğin şaşkınlık hiddetten çok daha dehşet ile ilişkilidir.(morris, 2002, s.428) 1.4. Duygu Kuramları W. James ve C. Lange Kuramı Williams James ve Carl Lange ayrı ayrı yerlerde aynı yıl içinde aynı kuramı ortaya koydukları için bu kurama James-Lange kuramı adı verilmiştir. Williams James ve Carl Lange duyguların nasıl meydana geldiğini açıklayan ortak bir kuram ortaya atmışlardır. Bu kurama göre duygular kasların gerilmesi, titreme, kalp çarpıntısı, solunum hızının değişmesi gibi bir takım organik değişikliklerin duyulmasından meydana gelmektedir. Çevredeki bazı durumlar karşısında vücut, içgüdüsel olarak gelişen olaylara tepki göstermektedir. Ağlama, kaçma, yumruk atma, üzülme, korkma gibi durumlar duyulan duyguların sonuçları değil, bunların etmenleridir. Yani korktuğumuz için titremiyoruz, titrediğimiz için korkuyoruz. Aynı biçimde ağlama, üzülmeyi; yumruk atma, öfkelenmeyi meydana getirmektedir. Özet olarak, James-Lange yaşadığımız duyguların, belli duyumlar üreten fizyolojik değişikliklerin sonucu ortaya çıktığını ileri sürerler. Bu duyumlar, beyin tarafından özel duygusal deneyimler olarak yorumlanırlar. Bu görüş James-Lange duygu kuramı adını almıştır. Sıklıkla, duygusal deneyimler belli fizyolojik değişiklikler harekete geçmeden önce ortaya çıkar. Vücut içi bazı değişiklikler

12 yerleşmediğinden dolayı, o an yaşanan duygusal tecrübenin kaynağının ne olduğunu anlamak zordur.(akt: hppt:// Cannon ve Bord Kuramı Bu kuramın önemle ileri sürdüğü ana fikir, fizyolojik uyaranların tek başına duyguların algılanmasına öncülük ettiği görüşünü reddetmesidir. Bunun yerine, kuramda belirtilen, fizyolojik uyaranların ve duygusal tecrübelerin Cannon ve Bard'ın sunduğu gibi beyin talamusundan çıkan aynı sinirleri, aynı zamanda harekete geçirdiğidir. Bu kurama göre duygu uyandırıcı uyaran algılandıktan sonra, sinir akımlarını beyin kabuğuna aktaran talamus denen ön beyin, duygusal tepkinin verildiği ilk yerdir. Ardından talamus dahili (iç organlara yönelik) tepki ürettiğinden dolayı otomatik sinir sistemine sinyal yollar. Aynı anda talamus, beyin korteksine gelen duygu durumunun yapısı ile ilgili olarak mesaj yollar. Bu sebepten farklı duyguların tek bir çeşit fizyolojik uyaranla eşleşmesi gibi bir durum söz konusu değildir. Beyin korteksine gönderilen mesaj belli özel duygulara göre de değişir..(akt: hppt:// Schachter-Singer Kuramı İlk başlardaki örneğimizdeki gibi karanlık bir caddede yürürken sizi birinin takip ettiğini ve buna ek olarak caddenin öteki tarafında takip edilen başka bir kadın olduğunu düşünün. Buna karşılık kadının bu duruma korku ile tepki vermek yerine güldüğünü ve neşeli bir biçimde

13 davrandığını düşünün. Kadının verdiği tepkiler sizin korkunuzun rahatlamaya dönüşmesi için yeterli olabilir mi? Bundan hareketle, belki de aslında korkulacak bir şey olmadığına karar vererek kendinizi gecenin ortamına kaptırıp, daha neşeli hissetmeye başlayabilirsiniz. Bilincin rolü üzerinde odaklaşan açıklamaya göre, Schacter- Singer'in heyecan-duygu kuramı, duygularımızı çevremizde gözlemlediklerimizle, kendimizi başkaları ile kıyaslama yolu ile tanıdığımızı belirtiyor. Duygu ve heyecanlarımızı içinde bulunduğumuz duruma göre yorumlarız. Duygu ve heyecanın türü, kişinin içinde bulunduğu ortama göre farklılık gösterecektir. Örneğin, bir miktar alkol almış bir arkadaşınızı düşünün. Arkadaşınız eğlenceli bir toplantıda kendini aşırı sevinçli, kasvetli bir lokantada ise çökkün hissedebilir. (Akt: hppt:// Arnold-Lindsey'in Duygu Kuramı Aktivasyon kuramı adı verilen bu kurama göre, belli bir uyaran bir uygulama meydana getirmekte, bu da talamus ve hipotalamus ara istasyon üzerinden beyin korteksine iletilmektedir. Beyin korteksi bu uyaran karşısında hipotalamus'taki dinamik uyarı örneğini serbest bırakmakta ve bu da periferdeki duygu anlatımını açığa çıkarmaktadır. Bu arada periferdeki değişiklik de yine talamus-hipotalamus ara istasyonu üzerinden korteks'e bildirilerek olay algılanmakta ve bu algı korteks düzeyinde yerleşik olan duygusal tutumu oluşturmaktadır. (Akt: hppt://

14 ĠKĠNCĠ BÖLÜM 2. ZEKÂ Zekâ Nedir? Araştırmacıların, kuramcıların, psikologların üzerinde mutabakata varamadığı konulardan bir zeka dır. Zeka kavramı ile ilgili literatür taraması yapıldığında karşımıza çok farklı tanımlamalar çıkmaktadır. Türk Dil Kurumu Sözlüğünde zekâ; insanın düşünme, akıl yürütme, objektif gerçekleri algılama, yargılama ve sonuç çıkarma yeteneklerinin tamamı, şeklinde tanımlanmıştır. Psikologların bazıları, bireyin çevreye uyumuna önem verirler, kişinin kendisini çevresine adapte edişi ile zeka düzeyi arasındaki ilişki bulunduğunu ifade ederler, bireyin yeni durumlara, yeni problemlere uyabilme yeteneği olarak tarif edenler bireyin yeni durumlar ortaya çıktığında davranışlarını uygun ve etkili şekilde yeniden düzenleyebilmesini önemli görür. Bazı psikologların görüşüne göre ise zekâ öğrenebilme yeteneğidir. Geniş anlamda bu tarife göre bireyin zekâsı öğrenim yeteneğinin genişliği ile ilgilidir, çok öğrenen az öğrenenden daha zekidir.(ergin, 2000, S.12)

15 Zekâ kavramını soyut düşünebilme yeteneği olarak tanımlayan araştırmacılara göre zeki olduğu düşünülen kişi sözel ve sayısal kavramları kolayca ve bu kavramları kavramlarla ifade edebilen kişi olmaktadır. Stnaford ise Bireyin zor, karmaşık, soyut, ekonomik, gayeye uygun, sosyal değeri olan ve orijinal nitelikler taşıyan zihinsel davranışları yapabilme ve bu koşullar altında bireyin enerjisine davranışlar üzerinde toplayabilme ve heyecenlara karşı koyabilme yeteneği olarak tarif etmiştir. (Özgüven, 1998, s.163) Zekâ, hangi zekâ testi kullanılmakta ise, o testin ölçtüğü şeydir denilebilir. Yani zekâ anlayışları oldukça farklıdır. (Bacanlı, 2001, s.58) Herhangi bir çevresel bağlamı seçme, biçimlendirme ve uyum için gerekli olan zihinsel yetenekler olarak tanımlanmaktadır. (Erkuş, 1999, s.42) Wechsler, zekâyı Bir bütün olarak gayeli hareket etme, mantıklı düşünme ve çevresine tesir edebilme konularında bireyin bir genel kapasitesi olarak tarif etmektedir. Psikolojik kuramlar ve kuramcılar ise zekâyla ilgili değişik tanımlar yapmışlardır. Fonksiyonalist lere göre organizmanın çevreye uyum yeteneği, Gestalt görüş, bilişsel yeteneklerin tümünü oluşturan algılama yeteneği, Piyaget, uyum, özümleme ve dengeleme yeteneği, Wechsler, bireyin amaçlı davranabilmesi, akılcı düşünebilmesi ve çevresiyle baş edebilme yeterliliği, Terman, soyut düşünme yeteneği,

16 Davis, edinilen bilgilerden yararlanılarak problem çözme yeteneği, Sperman, karmaşık durumlarda ilişkileri görebilme gücü, Zekâ kültürel değerleri yerine getirmede ve problemleri çözmede tercih edilen insan yeteneğidir. (Ergin,2000, s.12) Zekâ terimi yıllarca halk arasında ve literatürde farklı anlamlarda kullanıldıktan sonra, ancak 20. yüzyılın başlarında bugünkü özel anlamı ile kullanan ve ilk zekâ testini hazırlayan Binet olmuştur. Bununla beraber birçok psikolog Binet ten öncede zekâyı ölçme çabası içinde olmuşlar ve kalıtımsal zekâ ile performans zekânın farklı kavramlar olduğu anlaşılmış, bu kavramlar ilk olarak birbirinden ayrılmıştır.(özgüven, 1998, s.163) Zekâ Ġle Ġlgili Eski Ve Yeni AnlayıĢ ZEKÂYA ĠLĠġKĠN ESKĠ ANLAYIġ ZEKÂYA ĠLĠġKĠN YENĠ ANLAYIġ Zekâ doğuştan kazanılır sabittir ve bu nedenle değiştirilemez. Bireyin doğuştan getirdiği zekâ kapasitesi iyileştirilebilir, geliştirilebilir ve değiştirilebilir Zekâ niceliksel olarak ölçülebilir ve sayıya indirgenebilir. Zekâ, herhangi bir performansta üründe veya problem çözme sürecinde sergilendiği için sayısal olarak hesaplanamaz

17 Zekâ, tekildir ve belirli bir test ortamında ve belli testlerle ölçülür. Zekâ, çoğuldur ve çeşitli yollarla sergilenebilir. Zekâ, öğrencileri seviyi gruplarına ayırmak ve gelecekteki başarılarına tahmin etmek amacıyla kullanılır. Zekâ, öğrencilerin sahip oldukları gizil güçlerinin veya doğal potansiyellerini anlamak ve geliştirilebilmeleri için farklı yolları keşfetme amacıyla kullanılır Zekâ ile Ġlgili Kuramlar Araştırmacılar sadece zekânın tanımıyla ilgili değil kapsamıyla, ölçülmesi ve işlevselliği ile ilgili pek çok farklı araştırmalar yapılmış ve farklı kuramlar oluşturulmuştur. Zekâ alanında yapılmış olan çalışmalarda ilk olarak Sperman ın ortaya attığı tüm zihinsel işlemlerin tek bir faktör tarafından gerçekleştirildiği görüşü kabul edildi. Daha sonraları Thurstone ve diğer araştırmacılar ise zekâyı oluşturan birden fazla faktörün olduğu görüşü ortaya atılmıştır. Son yıllara kadar kuramsal olarak zekânın doğuştan 20 yaşlarına kadar geliştiği bu yaştan sonra bilgilenmenin artıp zekâ kapasitesinde gelişme olmadığı kabul edilmekteydi. Son gelişmeler ise bu kuramsal bilgilerinizin yeniden gözden geçirilmesi gerektiğini ortaya koymaktadır.(kulaksızoğlu, 1999, s.137) Ġki Faktör Kuramı (Sperman) İngiliz psikolog u Charles E. Sperman ( ) yaptığı araştırmalarda insanın zihinsel etkinliklerin tamamında ortak bir nokta

18 bulunduğunu idea etmiştir. Öğrencilerin genel zeka seviyelerini, öğretmen kanaatleri ve öğrencilerin birbirlerini değerlendirmelerine dayanarak tespit etmeye çalışmıştır. Bu değişkenler arasında yüksek korelasyon bulmuş ve bunu genel zeka faktörüne bağlamıştır yılında ortaya attığı genel zeka kavramını bulduğu ve kullandığı faktör analizine dayanarak daha da geliştirmiştir. (Toker, 1968, s.32) Genel zeka faktörüne g adını verir. Kişi sahip olduğu g faktörüne bağlı olarak genelde parlak ya da tam tersi sönük olarak tanımlanabilir. G faktörü zeka test maddelerinde performansı belirleyen temel unsurdur. Ayrıca g faktörü denilen özel faktörlerde vardır. Bunlar belli yetenek ya da testlerde belirleyici rol oynamaktadır. (Atkinson, 1995, s.503) BileĢik Faktörlü Çözümleme (Thurstone) Sperman ın genel zeka üzerinde durmasına itiraz eden Thurstone ( ) yaptığı çalışmalar sonucu zekanın, her biri diğerinden farklı bir zihin gücünü gerektiren gruplardan (yetenek) oluştuğunu öne sürmüştür. (Erkuş, 1998) Örneğin uzaysal yeteneği gelişmiş bir kişi kelime bilgisi konusunda başarısız olabilir. Ancak birlikte ele alındığında Thurstone a göre bu birincil zihinsel yetenekler genel zekâ dediğimizde kast ettiğimiz şeydir. (Morris, 2002, s.304) Thurstone nın ortaya koyduğu ifadeler şunlardır: Sözel Yetenek: Sözel muhakeme, okuduğunu anlayabilme,

19 Kelime Akıcılığı: Belirli bir sürede belirli türden kelimeler bulabilmek şeklinde ölçülmektedir, Sayısal Yetenek: Aritmetik işlemleri hızlı bir şekilde hesaplayabilme, Genel Muhakeme Yeteneği: Tamamlanması gereken sözel ve sayısal testlerden uygun olanını bulmak, Yer-Mekân İlişkileri: Hayal edebilme, göz önünde canlandırabilme, yani yer ile mekân ilişkisini sağlama, Bellek Faktörü: Anlamsız şeyleri, sayısal, sözel ve şekilsel sıraları ve materyalleri ayrıntıları ile hatırda tutabilme, Algısal Faktörler: Görsel olarak çeşitli şekiller arasındaki benzerlikleri, farkları ve ayrıntıları süratle algılayabilme yeteneğidir.(özgüven, 1998, s.167) Üç boyutlu zihinsel yapı model (J.B.Guilford) Guilford tarafından faktör analizi adı verilen özel bir istatistik teknik yardımlarıyla zekâyı, içerik, işlemler ve ürün olmak üzere üç boyutla ele aldı. Bu üç boyut ve alt boyutta farklı zihni işlemler sırasında devreye giren yüz yirmi zihni faktör tanımlanmaktadır. (Bjorklund, 1995, s. 368) Bu Üç Boyut: İçerik: Zihinsel sürecin ne tür materyaller üzerinde olduğu ile ilgilidir. Zihinsel sürecin içeriği, şekilsel, sembolik, sembolik anlamsal, davranışsal olmaktadır.

20 İşlem: Zihinsel içerik üzerinde ne tür analizler yapıldığı, ne gibi süreçlerden geçtiği ile ilgilidir. Zihinsel süre. Sırasında yapılan işlemler, algılama, belleme, yaratıcı düşünme, geleneksel düşünme, değerlendirme işlemleridir. Ürün: Belirli içerikler üzerinde yapılan zihinsel işlemlerin sonucu neler elde edildiği ile ilişkilidir. Zihinsel içerikler üzerinde yapılan işlemlerle elde edilen ürünler, birikimler, sınıflar, ilişkiler, sistemler, çeviriler, doğurgulardır. (Muncuoğlu, 2002, s.11) Çoklu Zekâ Teorisi (Howard Gardner) Zekâ türlerini yıllar boyunca insanların yaşadıkları çevreye tepkisi olarak geliştiği, evrimsel geçmişin bilişsel bir kaydını oluşturduğunu belirtir. (Gardner, 1999, s.97) Gardner(1983) Frames of mind adlı eserlerinde insanların en az yedi temel zekâ alanından oluşan geniş bir yetenekler yelpazesine sahip olduğu ileri sürmüştür. Bu zekâ alanları birbirinden bağımsızdır. Her biri beyindeki ayrı bir sistem tarafından, kendi kurallarına göre işler. Gardner 1999 da yayınladığı İntelligence Reframed adlı eserinde yedi zekâ alanına bir alan daha ekleyerek çoklu zekâ kuramını yeniden formüle etmiştir. Gardner ın 1983 ve 1999 yılında ileri sürdüğü teoriye göre sekiz zekâ alanı şunlardır: Mantıksal Matematiksel Zekâ: mantıksal/ matematiksel zekâ benzer yönleri arama zekâsıdır. Görsel zekâ: Görsel zekâ gördüğümüz her şeyle ilgilenir. Hayal edebildiğimiz her türlü şekil desen ve tasarımlar

21 (düzenli ya da düzensiz), somut ya da soyut görüntüler ve renklerin ve dokuların tüm yelpazesi Kinestetik zekâ: Bu zekâ modeli bedensel olarak gerçekleştirebileceğimiz hareketlerin tümü ile ilgilidir. Müzik zekâsı: Nörolojik bakış açısından müzik zekâsı (ritmik zekâ), zekâ türlerimizin ilk önce gelişenidir. Bazılarına göre bu sadece müzik ve ritimden ibaret olmadığından aslında işitsel/titreşimsel zekâ olarak adlandırılmalıdır. Doğaya Dönük Zekâ: Bu zekâ türü çevremizdeki doğal dünyayı algılama beğenme ve anlamayla doğrudan ilişkilidir. Sosyal Zekâ: sosyal zekânın ilgi alanı insan ilişkileri, başka kişilerle ortak çalışma, diğer insanları tanıma ve onlardan bir şeyler öğrenme konularıdır. İçsel Zekâ: bildiğimiz kadarıyla kendi varlığının, düşüncelerinin ve eylemlerinin tek yaratık insanoğlu dur. Bu, kendimizden uzaklaşıp kendi içimizdeki yansımamızdan bir şeyler öğrenebilme yeteneğidir. Sözel Zekâ: Sözel zekâ dille yaptığımız her türlü çalışmayla ilgilidir; gazete, kitap ya da satın aldığımız çeşitli ürünlerin üzerindeki etiketleri okuyabilme yeteneği, düz yazı, şiir, rapor ve mektup yazabilme yeteneği, dinleyiciler önünde konuşma yapabilme ya da bir arkadaşınızla sohbet edebilme yeteneğidir. (

22 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 3. DUYGUSAL ZEKÂ 3.1. Duygusal Zekâ Kavramının Tarihsel GeliĢimi Duygusal zekâ kavramının tarihçesine bakıldığında, plato nun ifade ettiği tüm öğrenme süreci aslında duygusal bir temele dayanır sözü iki bin yıl öncesine kadar bu kavramı dayandırmak dayandırmak mümkün olabilmektedir. O zamandan günümüze konuyla ilgili olarak eğitimciler, bilim insanları, felsefeciler duyguların yaşamımızdaki etkilerini ve önemini ispatlamak üzerinde çalışmışlardır. Antik dönemlerde filozofların duygulara ilişkin görüşleri incelendiğinde, çoğunluğunun duyguları bilişsel zekâya bağımlı, rasyonel görüş ağırlıklı bir yaklaşım içinde ele aldıkları görülmektedir. Örneğin Aristotales e göre duygular neşeli ya da neşesiz zamanlarımızda algılarımız veya varsayımlarımızla birlikte ortaya çıkan refakatçilerdir. İstek uyandırırlar ama bağımsız ölçüler olmadıklarından bilinç ile birlikte hareket ederler. Descartes ise duyguları tamamen akılcı bir yaklaşım içinde değerlendirerek, duyguların düşüncelerden türediğini savunmuştur.(kondrad ve Hendl, 2003 s.22) Duygusal zekâ kavramının gelişiminin temellerini aslında ilk kez sosyal zekâ kuramıyla Thorndike nin attığı kabul edilmektedir. Thorndike zekâ faaliyetlerini sosyal zekâ, somut zekâ ve soyut zekâ biçiminde 3 bileşene ayırmış; sosyal zekâ kavramını ise kadın, erkek, çocuk, genç, tüm insanları anlama becerisi, insan ilişkilerinde geniş algılarla hareket etmek biçiminde tanımlamıştık.( Thorndike, 1920:228)

23 Duygusal zekâ konusunun 19. yüzyıldan sonra ivme kazandığı görülmektedir. Bunun en büyük nedenleri olarak ise; yapılan çalışmalarla IQ nun başarıda tek ölçüt olmadığının ispatlanması, sosyal bilimlere olan ihtiyaç ve yönelişin giderek artması ve insan odaklı yaklaşımların önem kazanması gibi gelişmeler sıralanabilir. Bu gelişmelerden hareketle, 1920 li yıllara gelindiğinde zekânın bilişsel olmayan boyutlarının kişisel yaşam ve kariyer yaşamında başarı için gerekli olduğuna ilişkin görüşler hız kazanmaya başlamıştır. Dale Carnegie nin 1936 da belirttiği gibi; Bireylerin finansal başarılarının yalnızca yüzde 15 i teknik bilgiden kaynaklanmaktadır larda David Wechsler geliştirdiği IQ testlerinde gelen zekânın entelektüel olmayan bölümlerinin de ölçülebileceğini ortaya koymuştur. Bu dönemde araştırmacılar iki yönlü, güven, saygı ve açık bir iletişim ortamı kuran liderlerin işletme içinde daha etkili olduğunu göstermiştir li yıllarda yönetim bilimine çalışmalarıyla önemli katkılar sağlayan Maslow bu alanla ilgili da önemli araştırmalar yapmış ve bireylerin nasıl kendi duygusal, fiziksel, ruhsal zihinsel güçleri geliştirebileceği üzerine çalışmıştır. insan potansiyeli adlı ve hümanizmi en büyük kutlaması olarak değerlendirilen yapıtı ise, 1970 ve 80 lerde insan kapasitesi üzerine yeni çalışmalara ışık tutmuştur.(http//: ler kişisel ve içsel zekânın entelektüel zekâ kadar önemli olduğunun onaylanmasıyla, duygusal zekâ kavramının literatürde daha sık kullanıldığı yıllar olmuştur.1985 de Dr. Reuven literatürde Bar-On olarak adlandırılan çalışmaları ile duygusal alan (emotion quotient) kavramını kullanmaya başlamış ve araştırmalarında insanların

24 yaşamlarında kendilerini başarıya ulaştıracak faktörleri ele almıştır.(yaylacı, 2006, s.44) Son yıllarda yapılan araştırmalar, IQ'nun hayattaki başarıya katkısının %10'dan fazla olmadığını göstermektedir. Yüksek IQ, başarının, prestijin veya mutlu bir yaşamın garantisi olmadığı halde, okullarımızda ve kültürümüzde akademik yetkinlik hala ön planda tutulmakta; günlük hayatımızda büyük önem taşıyan sosyal ve duygusal becerilerin geliştirilmesi ihmal edilmektedir. Duygusal ve sosyal kapasitesi yüksek kişiler - yani, duygularını iyi bilen, onları kontrol edebilen, başkalarının duygularını anlayan ve bunları ustalıkla idare edebilenler; hayatlarının gerek özel gerekse mesleki alanlarında daha avantajlı bir konuma geçerler. Duygusal ve sosyal becerileri gelişmiş insanlar hayatta daha mutlu ve üretken oluyorlar. Duygularını kontrol edemeyen kişiler ise, net düşünebilme ve işlerine konsantre olabilme yeteneklerini engelleyen içsel bir mücadeleye giriyorlar. Son yıllarda, bazı araştırmacılar insan zekâsını eski yöntemlerle incelemenin sınırlamalarını keşfettiler. (hppt:// Howard Gardner 1980 lerin başlarında IQ yaklaşımını sorgulamaya başladı. "Frames of Mind" adlı kitabında yaşamdaki başarı açısından hayati derecede önem taşıyan yalnızca tek bir zekâ türü olmadığını, ancak zekâ türlerinin daha geniş bir yelpazede ele alınabileceğini öne sürüyordu. (Møller, 1999, s. 217). Bu alandaki öncü isimlerden bir diğeri de Robert Sternberg dir. Sternberg, yüksek IQ nun akademik başarı getirebileceğine fakat hayatın diğer alanlarında hedefe yönelik eylemlere yol açmayacağına

25 inanmaktadır. Kendi standartları veya başkalarının standartları doğrultusunda başarıyı yakalamış insanlar sadece okullarda değer verilen hareketsiz zekâya güvenmekten çok birçok alanda beceri sahibi olmuş, bu becerileri geliştirmiş ve uygulamış kişilerdir. (Møller, 1999, s. 222). Duygusal Zekâ kavramı ilk kez Mayer ve Salovey tarafından ortaya konmuştur. Kavramın yaygınlaşmasını ve akademik çevrelerin dışına yayılmasını sağlayan ise Daniel Goleman ın 1995 yılında çıkardığı Duygusal zeka, neden IQ dan önemlidir? adlı kitabı olmuştur. (Çakar U. ve Arbak Y., 2004, S. 34) 3.2. Duygusal Zekâ Nedir? Duygusal zekâ ile ilgili pek çok farklı tanımlar ve açıklamalar yapılmaktadır. Bunlar; Duygusal zekâ, kişinin kendi duygularını bilmesi, anlaması, yönetebilmesi ve diğerlerinin de duygularını anlayabilmesi ve onlarla etkili ilişkiler kurabilmesidir. (MEB. Kuşadası Semineri 2006, Not.) 1980 lerin başında, İsrailli Psikolog Dr. Reuven Bar-on, duygusal zekâ kavramını geliştirmeye başlamış; Bir kişinin çevresel baskılarla ve isteklerle başa çıkmak için başarılı olma yetisinde; duygusal kişisel ve sosyal yeteneklerinin bir bütünüdür. Şeklinde tanımlamıştır.( Møller, 1999,s.128) Peter Salovey ve John Mayer, 1990 da duygusal zekâyı şöyle açıklamışlardır. Bir kişinin kendi ya da başkalarının hislerini ve duygularını yansıtabilme, onları ayırt edebilme ve kişinin düşüncesi ve eyleminde bu bilgilenin kullanılmasıdır. (Møller, 1999, s.129)

26 Daniel Goleman, 1995 yılında yayınlanan Duygusal Zekâ adlı kitabında duygusal zekâyı kişinin duygularını yaşamı zenginleştirecek biçimde düzenleyebilmesi yetisi olarak tanımlıyor.(goleman, 1996) Goleman a göre; beynin düşünen parçası, beynin duygusal parçasından ürüyor. Beynin düşünen parçası, beynin duygusal parçaları genelde yaptığımız her şeyde birlikte çalışıyor ve gerek iş yaşamında gerekse özel yaşamda başarılı ve mutlu olmak, insanların duygusal zekâ becerilerine bağlıdır. ( Goleman ın tanımında belirtilen nitelikler aslında öğretilebilir psikolojik ve sosyal becerilerdir ve bu beceriler sayesinde bireyler zihinsel yeteneklerini en üst düzeyde kullanma şansına kavuşabilirler. (Fişek,1996, s.192) Duygusal zekâ kendinin ve başkalarının duygularını değerlendirmenin yanı sıra duyguların yönetimini de kapsar. Yani denetlenmesi, kontrolü ve gerekliyse içinde bulunduğu duygusal durumu değiştirmenin bir ürünüdür. (Mayer ve Gaschke, 1998, s.102) Duygusal zekâ zihinsel bir beceridir. Sadece duygulara sahip olmak değil, aynı zamanda onların ne anlama geldiğini anlamaktır. Duygu kavramı akıl gerektirir ancak kişiyi zihinsel sisteme ulaştıran, yaratıcı düşüncelere meydan veren yine duygulardır. (Epstein, 1999,s.20) Dr. Goleman a göre, duygusal zekâ, doğuştan gelen bir özellik değil, insan beyninin yapısı dolayısıyla, çocuklukta alınan duygusal dersler, boyunca davranış tarzını belirliyor. Duygusal zeka, duyguları anlama, duyguları düşünceye yardımcı olacak şekilde üretme ve çoğaltma, duygusal bilgiyi anlama duyguları,