ICS BELGELENDİRME KRİTERİ TSE K 40/Temmuz 2012 BELGELENDİRME KRİTERİ CERTIFICATION CRITERIA

Transkript

1 BELGELENDİRME KRİTERİ CERTIFICATION CRITERIA TSE K 40 Temmuz 2012 ICS ENERJİ TASARRUFU SIVISI - ISITMA VE SOĞUTMA SİSTEMLERİNDE ISI TRANSFERİ AMACIYLA KULLANILAN Energy saving liquid - Used in heating and cooling systems for heat exchange TÜRK STANDARDLARI ENSTİTÜSÜ Necatibey Caddesi No.112 Bakanlıklar/ANKARA

2 Ön söz Bu belgelendirme kriteri, Türk Standardları Enstitüsü Kimya İhtisas Grubu nca TSE K 40 (2008) in revizyonu olarak hazırlanmış ve Genel Sekreterliğin 2 Temmuz 2012 tarihli onayı ile kabul edilerek yayımına karar verilmiştir. Bu kriterin daha önce yayımlanmış bulunan baskıları geçersizdir. Bu kriterde kullanılan bazı kelime ve/veya ifadeler patent haklarına konu olabilir. Böyle bir patent hakkının belirlenmesi durumunda TSE sorumlu tutulamaz.

3 İçindekiler 1 Kapsam Atıf yapılan standard ve/veya dokümanlar Terimler ve tarifler Enerji tasarrufu sıvısı Sınıflandırma ve özellikler Sınıflandırma Özellikler Özellik, muayene ve deney madde numaraları Numune alma, muayene ve deneyler Numune alma Muayeneler Deneyler Değerlendirme Muayene ve deney raporu Piyasaya arz Ambalajlama İşaretleme Çeşitli hükümler... 8

4 Enerji tasarrufu sıvısı - Isıtma ve soğutma sistemlerinde ısı transferi amacıyla kullanılan 1 Kapsam Bu kriter, enerji tasarrufu amacıyla ısıtma ve soğutma sistemlerinde ısı transferi amacıyla kullanılan sıvının tarifini, özelliklerini, numune alma, muayene ve deneyleri ile piyasaya arz şeklini kapsar. Not Bu kriter metninde bundan sonra Enerji tasarruf sıvısı - Isıtma ve soğutma sistemlerinde ısı transferi amacıyla kullanılan terimi yerine Enerji tasarruf sıvısı terimi kullanılmıştır. 2 Atıf yapılan standard ve/veya dokümanlar Bu kriterde standard ve/veya dokümanlara atıf yapılmaktadır. Bu atıflar metin içerisinde uygun yerlerde belirtilmiş ve aşağıda liste hâlinde verilmiştir. * işaretli olanlar bu kriterin basıldığı tarihte İngilizce metin olarak yayımlanmış olan Türk Standardlarıdır. TS No Türkçe adı İngilizce adı TS 924 Çelik şeritler (Soğuk haddelenmiş) Steel strips (Cold rolled) TS 3263 ISO Su kalitesi - ph tayini Water quality - Determination of ph TS 3582 Antifriz Engine coolant TS 8156 Sıvı haldeki kimyasal maddelerin kendiliğinden tutuşma sıcaklıklarının belirlenmesi Determination of the auto ignition temperature of liquid chemicals TS 5366 Sıvıların termal iletkenliklerinin tayini Determination of thermal conductivity of liquids TS 8830 Motor yağları - Düşük sıcaklıkta akma Test method for yield stress and apparent gerilmesi ve görünür viskozitelerinin tayini viscosity of engine oils at low temperature TS 9748 EN Su kalitesi - Elektriksel iletkenlik tayini Water quality - Determination of electrical conductivity TS EN 1564 Dökümler - Östemperlenmiş sünek dökme demirler Founding - Ausferritic spheroidal graphite cast irons TS EN 1652 Bakır ve bakır alaşımları - Yassı mamul, levha, lama, şerit ve diskler - Genel amaçlar için Copper and copper alloys - Plate sheet, strip and circles for general purposes TS EN 1706* Alüminyum ve alüminyum alaşımları Dökümler - Kimyasal bileşim ve mekanik özellikler TS EN Sıvı petrol ürünleri - Buhar basıncı - Bölüm 2: 40 C ile 100 C sıcaklık arasında mutlak buhar basıncının (AVP) tayini TS EN ISO 3696 Su - Analitik lâboratuvarında kullanılan - Özellikler ve deney metotları TS EN ISO 3679 Parlama noktası tayini - Hızlı denge kapalı kap yöntemi 3 Terimler ve tarifler Bu kriterin amacı bakımından aşağıdaki terim ve tarif uygulanır: Aluminium and aluminium alloys - Castings - Chemical composition and mechanical properties Liquid petroleum products - Vapour pressure - Part 2: Determination of absolute pressure (AVP) between 40 C and 100 C Water for analytical laboratory use - Specification and test methods Determination of flash point - Rapid equilibrium closed cup method 3.1 Enerji tasarrufu sıvısı Isıtma ve soğutma sistemlerinde ısı transferi ve enerji tasarrufu amacıyla kullanılan sıvı. 4 Sınıflandırma ve özellikler 4.1 Sınıflandırma Sınıflar Bu kriter kapsamına giren enerji tasarrufu sıvısı bir sınıftır. 1

5 4.2 Özellikler Genel özellikler Enerji tasarrufu sıvısı, homojen, renkli veya renksiz sıvı halde olmalı ve gözle görülebilir yabancı madde içermemelidir Diğer fiziksel ve kimyasal özellikler Enerji tasarrufu sıvısının diğer fiziksel ve kimyasal özellikleri Çizelge 1 e uygun olmalıdır. Çizelge 1 Enerji tasarrufu sıvısının diğer fiziksel ve kimyasal özellikleri Özellik Değer ph, 25 ºC ta 7,5 8,5 Donma noktası, ºC, en çok -40 Kaynama noktası, ºC, en az 160 Tutuşma sıcaklığı, ºC, en az 280 Parlama noktası, ºC, en az 115 Isıl iletkenlik, 20 ºC ta, W/m.K, en az 0,40 Viskozite, 20 ºC ta, Pa.s 0,015 0,025 Buhar basıncı, 80 ºC ta, en çok 0,025 Suda çözünürlük Deneye uygun Korozyon önleme özelliği, mg/cm 2, en çok - Bakır - Pirinç - Çelik - Dökme demir - Dökme alüminyum 0,10 0,20 0,10 0,50 0,10 Köpürme, ml, en çok - Sönmeden önce - Söndükten sonra 20 2,5 Elektrik iletkenliği, µs/cm, 25 ºC ta, en çok 1500 Enerji tasarrufu verimi, %, en az Özellik, muayene ve deney madde numaraları Bu kriterde belirtilen özellikler ile bunların muayene ve deney madde numaraları, Çizelge 2 de verilmiştir. Çizelge 2 - Özellik, muayene ve deney madde numaraları Özellik Özellik madde No Muayene ve deney madde No Piyasaya arz Genel özellikler ph Donma noktası Kaynama noktası Tutuşma sıcaklığı Parlama noktası Isıl iletkenlik Viskozite Buhar basıncı Suda çözünürlük Korozyon önleme özelliği Köpürme Elektrik iletkenliği Enerji tasarrufu verimi

6 5 Numune alma, muayene ve deneyler 5.1 Numune alma Aynı şartlarda üretildiği varsayılan ve bir defada muayeneye sunulan enerji tasarrufu sıvısı bir parti sayılır. Numune, TS 3582 ye göre alınır. 5.2 Muayeneler Ambalaj muayenesi Enerji tasarrufu sıvısı ambalajları gözle muayene edilir. Bulunan sonucun Madde 6 ya uygun olup olmadığına Genel özellik muayenesi Enerji tasarrufu sıvısı bakılarak muayene edilir. Bulunan sonucun Madde e uygun olup olmadığına 5.3 Deneyler Deneylerde kullanılan bütün reaktifler analitik saflıkta olmalı ve aksi belirtilmedikçe en az TS EN ISO 3696 Sınıf 3 e uygun su kullanılmalıdır ph tayini ph tayini, yarı yarıya suyla seyreltilmiş çözeltisinde, TS 3263 ISO e göre yapılır. Bulunan sonucun Madde ye uygun olup olmadığına Donma noktası tayini Donma noktası tayini, TS 3582 ye göre yapılır. Bulunan sonucun Madde 4.2.2'ye uygun olup olmadığına Kaynama noktası tayini Kaynama noktası tayini TS 3582 ye göre yapılır. Bulunan sonucun Madde ye uygun olup olmadığına Tutuşma sıcaklığı tayini Tutuşma sıcaklığı tayini TS 8156 ya göre yapılır. Bulunan sonucun Madde 4.2.2'ye uygun olup olmadığına Parlama noktası tayini Parlama noktası tayini TS EN ISO 3679 a göre yapılır. Bulunan sonucun Madde 4.2.2'ye uygun olup olmadığına Isıl iletkenlik tayini Isıl iletkenlik tayini TS 5366 ya göre yapılır. Bulunan sonucun Madde 4.2.2'ye uygun olup olmadığına Viskozite tayini Viskozite tayini TS 8830 a göre yapılır. Bulunan sonucun Madde 4.2.2'ye uygun olup olmadığına Buhar basıncı tayini Buhar basıncı tayini TS EN ye göre yapılır. Bulunan sonucun Madde 4.2.2'ye uygun olup olmadığına Suda çözünürlük tayini Enerji tasarruf sıvısı numunesi, hacimce 1 + 4; 2 + 3; 3 + 2; oranlarında su (TS EN ISO 3696) ile karıştırılır. Her bir karışım oranı için elde edilen enerji tasarrufu sıvısının homojen olması ve herhangi bir faz ayrımının görülmemesi numunenin deneye uygun olduğunu gösterir. Bulunan sonucun Madde 4.2.2'ye uygun olup olmadığına 3

7 Korozyonu önleme özelliğinin tayini Prensip Enerji tasarrufu sıvısı ve korozif özelliği artırılmış su ile hazırlanan deney çözeltisi, belli sıcaklıkta ve belirli sürede havalandırılırken, çözelti içinde metalik deney parçaları bekletilir ve bu deney parçalarındaki kütle kayıpları tayin edilir Cihaz ve malzemeler Deneyde kullanılacak cihazın kurulmuş hâli Şekil 1 de gösterilmiştir. Cihaz aşağıda belirtilen parçalardan oluşur Genel laboratuvar cihaz ve malzemeleri Deney düzeneği Beher, 500 ml lik, uzun tip Geri soğutucu, yaklaşık 400 mm uzunluğunda Havalandırma borusu, çıkış kısmında orta gözeneklilikte bir süzgeci bulunan Termometre, 0 C ilâ 150 C arasındaki sıcaklıkları 1 C yaklaşımla ölçebilen Isıtıcı, en az iki hafta süreyle kesintisiz olarak ısıtma yapabilen, sıcaklığı 88 C ± 2 C ta otomatik olarak tutulabilen, elektrikli ısıtıcı veya su banyosu Hava kaynağı, 100 ml/min ± 10 ml/min hızla temiz ve kuru hava sağlayabilen Su zımparası, 120 numara Terazi, elektronik, 0,1 mg yaklaşımla tartma yapabilen. 4 Yaklaşık 15 mm Şekil 1 - Korozyonu önleme özelliğini ölçme cihazı

8 Metal deney parçaları Deney parçaları, yaklaşık 50 mm boyunda ve 25 mm eninde, kalınlıkları ise dökme alüminyum, dökme demir levhalar için yaklaşık 3 mm, çelik, pirinç ve bakır levhalar için yaklaşık 1,5 mm olmalıdır. Tüm deney parçalarının ortasına 6,5 mm çapında bir delik açılır. Deney parçaları, Çizelge 3 te gösterilen yardımcı parçalar kullanılarak Şekil 2 de gösterildiği gibi birbirine tutturulur. Ölçüler mm dir. Şekil 2 - Birbirine tutturulmuş deney parçaları Alüminyum döküm, TS EN 1706 ya uygun alaşım, Al Si5 Cu Dökme demir, TS EN 1564 ya uygun, DDOL Ni Cr Çelik, TS 924 e uygun, Fe Pirinç, anma bileşimi % 70 Cu ve % 30 Zn olan Bakır, TS EN 1652 ye uygun, elektrolitik, sert Reaktifler Asetik asit çözeltisi, bir hacim asetik asidin (donar) 99 hacim su ile seyreltilmesiyle hazırlanmış Hidroklorik asit çözeltisi, yoğunluğu, 1,19 g/cm 3 olan bir hacim hidroklorik asidin bir hacim su ile seyreltilmesiyle hazırlanmış Nitrik asit çözeltisi, yoğunluğu, 1,41 g/cm 3 olan dört hacim nitrik asidin bir hacim su ile seyreltilmesiyle hazırlanmış. 5

9 Aseton Çizelge 3 - Metal parçalarını birbirine tutturmada kullanılan yardımcı parçalar ve özellikler Yardımcı parçalar Boyut (mm) Malzeme Cıvata Rondelâ Conta A Conta B Conta C Ayak Somun Ø5 x 50 mm Ø12 x Ø6,5 x 1,6 mm Ø12 x Ø6,5 x 4,5 mm Ø12 x Ø6,5 x 4,5 mm Ø12 x Ø6,5 x 4,5 mm 28 x 25 x 1,6 mm Ø5 mm Sentetik reçine (1) veya sentetik reçine (1) ile kaplanmış pirinç Sentetik reçine (1) Karbon çeliği Pirinç Sentetik reçine (1) Pirinç Pirinç (1) Politetrafloroetilen (PTFE) veya polietilen reçinesi kullanılabilir. Polivinilklorür reçinesi kullanılmamalıdır İşlem Deney parçalarının (Madde ) her birinin yüzeyi su zımparası (Madde ) ile zımparalanır ve önce çeşme suyu, sonra aseton (Madde ) ile yıkanır. Kurutulduktan sonra, her biri, terazi ile (Madde ) 0,1 mg yaklaşımla tartılır. Deney parçaları, Şekil 8 de gösterildiği gibi birbirine tutturulur ve tekrar aseton ile yıkanarak kurumaya bırakılır Deney çözeltilerinin hazırlanması TS EN ISO 3696 Sınıf 3 suyun 1 L si içerisine aşağıdaki miktarlarda susuz sodyum tuzları eklenerek korozif özellikte bir sulu çözelti hazırlanır: Sodyum sülfat Sodyum klorür Sodyum bikarbonat : 148 mg : 165 mg : 138 mg Enerji tasarrufu sıvısı, korozif özellikte olan ve hazırlanışı yukarıda verilen çözelti ile hacimce % 50 oranında karıştırılarak deney çözeltisi hazırlanır Deneyin yapılışı Madde e göre hazırlanan deney çözeltisinden 750 ml lik bir kısım 1000 ml lik bir behere konur. Tutturulmuş deney parçaları deney çözeltisinin içine daldırılır. Deney düzeneği, Şekil 2 de gösterildiği gibi kurulur. Havalandırma borusu (Madde ), birbirine tutturulmuş deney parçalarından en az 1,27 cm uzaklıkta olmalıdır. Çözeltinin sıcaklığı 88 C ± 2 C ta tutulurken, içinden 100 ml/min ± 10 ml/min hızla, 2 hafta (336 saat) aralıksız süre ile hava geçirilir. Çözelti her gün kontrol edilir ve hazırlanan çözeltinin sıcaklığı, seviyesi ve hava oranından emin olunur. Hafta sonları ya da tatil günlerinde deney kontrol edilemediği için, korozyon boyunca oluşan buharlaşma kayıpları deiyonize veya distile edilmiş su eklenerek telafi edilir. Deney sonunda deney parçaları çıkartılır ve ayrılır. Her bir deney parçası, ıslatılmış kıl fırça ile fırçalanır ve pas, çeşme suyu ile yıkanarak temizlenir. Bu işlemde temizlenemeyen pasları gidermek için aşağıdaki işlemler uygulanır: a) Çelik ve dökme demir deney parçaları için pas, bir pirinç spatül ile kazınır veya pirinç telli fırça ile fırçalanır ve çeşme suyu ile yıkanır. b) Bakır ve pirinç deney parçaları, hidroklorik asit çözeltisi (Madde ) içine iki saniye süre ile daldırılır ve çeşme suyu ile yıkanır. c) Alüminyum deney parçası, nitrik asit çözeltisi (Madde ) içine 10 dakika süre ile daldırılır ve çeşme suyu ile yıkanır. d) Lehim deney parçası, kaynayan asetik asit çözeltisi (Madde ) içine beş dakika süre ile daldırılır ve çeşme suyu ile yıkanır. Bu işlemlerden sonra deney parçaları aseton ile yıkanır, kurutulur ve zaman geçirmeksizin terazi ile 0,1 mg yaklaşımla tartılır. Bu deneyde kullanılan deney çözeltisi, beherin üzeri bir saat camı ile kapatılarak oda sıcaklığına kadar soğutulur, renk ve tortu oluşumu için gözle muayene edilir ve daha sonra Madde e göre ph değeri tayin edilir. 6

10 Hesaplama ve sonuçların gösterilmesi Deney parçalarındaki birim alan başına kütle kaybı (C), mg/cm 2 olarak aşağıdaki bağıntı kullanılarak hesaplanır. m - m S 1 C Burada; m : Deney parçasının deneyden önceki kütlesi, mg, m 1 : Deney parçasının deneyden sonraki kütlesi, mg, S : Deney parçasının deneyden önceki toplam yüzey alanı, cm 2 dir. Bulunan ph değerinin, kütle kaybının ve gözle muayene sonucunun, Madde e uygun olup olmadığına Köpürme tayini Köpürme tayini TS 3582 ye göre yapılır. Bulunan sonucun Madde ye uygun olup olmadığına Elektrik iletkenliği tayini Elektrik iletkenliği tayini TS 9748 EN e göre yapılır. Bulunan sonucun Madde ye uygun olup olmadığına Enerji tasarrufu verimi Prensip Konutlardaki ısıtma sistemlerini simülasyonunu sağlayan tamamen birbiri ile aynı şartlarda imal edilmiş, birbirinden izole durumdaki iki tane deney düzeneği ve yine tamamıyla birbiri ile aynı olarak tesis edilmiş elektrik ile çalışan eş değer birer ısıtma sistemi kurulur. Daha sonra düzeneklerin birinde sistemde dolaşan akışkan olarak su, diğer düzenekte dolaşan akışkan olarak deney çözeltisi kullanılarak, en az 6 saat süreyle odalar da hedeflenen konfor sıcaklığını sağlamak üzere çalıştırılırlar. Deney bitiminde düzeneklerdeki akışkanlar yer değiştirilerek deney tekrarlanır. Bu ısıtma süreleri sonunda akışkan olarak su kullanılan düzenekteki elektrik sarfiyatı ve deney çözeltisinin kullanıldığı düzenekteki elektrik sarfiyatları mukayese edilmek suretiyle aralarındaki fark göz önüne alınarak tasarruf miktarı hesaplanır Deney düzenekleri Deney düzenekleri tamamen birbiri ile aynı şartlarda imal edilmiş eş değer malzemeler ve cihazlar kullanılarak imal edilmiş olmalıdır. Odalar birbirleriyle aynı ölçülerde ve aynı malzemelerden yapılmış olmalıdır. Deney düzeneklerinin her ikisi de, sıcaklığı 10 C ± 1 ºC yaklaşımla kontrol edilebilen bir şartlandırma ortamı içinde tutulmalıdır. Deney odalarını ısıtmakta kullanılan akışkan, elektrikli bir ısıtıcı ile ısıtılmalı ve deney odaları içerisindeki ısı değiştiricilere gönderilmelidir Deneyin yapılışı Şartlandırma odasının sıcaklığı 10 C ± 1 ºC sıcaklığa ayarlanır. Deney odalarının birisinin ısıtma sistemine su, diğerine ise su ile hacimce % 50 oranında karıştırılmış deney sıvısı konulur. Deney odalarının, başlangıçta iç sıcaklığı aynı olmalıdır. Deney odalarının hedeflenen konfor sıcaklığı en az 25 C a ayarlanmalıdır. Hedeflenen konfor sıcaklığına ulaşma süresi, tüketilen enerji, kesintisiz 6 saat boyunca datalogger ile el değmeden eş zamanlı kayıt edilir. Bu iki deney sonucunda, su dolu sistemlerdeki elektrik sarfiyatları (V s ) ve deney sıvısı dolu sistemlerdeki elektrik sarfiyatları (kwh cinsinden) (V d ) kaydedilir. Aynı deney, sistemlerdeki sıvıların yeri değiştirilerek tekrarlanır Hesaplama ve sonuçların gösterilmesi Dış sıcaklık, hedeflenen oda sıcaklıkları ve deney süresi eşit olmak kaydıyla, deney çözeltisinin enerji tasarrufu verimi (ETV) aşağıdaki bağlantı yolu ile hesaplanır: 7

11 V s - V d ETV = x 100 V s Burada; V d : deney sıvısı kullanılarak yapılan iki deneyde sarf edilen elektrik, kwh, V s : su kullanılarak yapılan iki deneyde sarf edilen elektrik, kwh tir. Bulunan sonucun Madde ye uygun olup olmadığına 5.4 Değerlendirme Madde 5.1 e göre alınan numunenin bu kriterde öngörülen özelliklerden herhangi birine uymaması hâlinde, numunenin alındığı parti kritere aykırı sayılır. 5.5 Muayene ve deney raporu Muayene ve deney raporunda en az aşağıdaki bilgiler bulunmalıdır: Firmanın adı ve adresi, Muayene ve deneyin yapıldığı yerin ve laboratuvarın adı, Muayene ve deneyi yapanın ve/veya raporu imzalayan yetkililerin adları, görev ve meslekleri, Numunenin alındığı tarih ile muayene ve deney tarihi, Numunenin tanıtılması, Muayene ve deneylerde uygulanan standardların numaraları, Sonuçların gösterilmesi, Muayene ve deney sonuçlarını değiştirebilecek faktörlerin mahzurlarını gidermek üzere alınan tedbirler, Uygulanan muayene ve deney yöntemlerinde belirtilmeyen veya mecburi görülmeyen, fakat muayene ve deneyde yer almış olan işlemler, Numunenin kritere uygun olup olmadığı, Rapor tarihi, her sayfanın özgün numarası ve toplam sayfa sayısı. 6 Piyasaya arz 6.1 Ambalajlama Enerji tasarrufu sıvısı, enerji tasarruf sıvısına etki etmeyen ve enerji tasarruf sıvısından etkilenmeyen amaca uygun, plastik, metal veya benzeri uygun kaplarda piyasaya arz edilir. 6.2 İşaretleme Enerji tasarrufu sıvısı ambalajları üzerine en az aşağıdaki bilgiler okunaklı ve silinmeyecek şekilde yazılmalıdır. - Firmanın ticari unvanı, kısa adı, adresi veya varsa tescilli markası, - Maddenin adı, - Bu kriterin işaret ve numarası, - Net miktarı (en az ml veya L olarak), - Üretim tarihi, - Parti, seri veya kod numaralarından en az biri, - Kullanımla ilgili açıklayıcı bilgiler ve alınması gerekli koruyucu tedbirler (yazı veya simge ile), Gerektiğinde bu bilgiler Türkçe nin yanı sıra yabancı dilde de yazılabilir. 7 Çeşitli hükümler Üretici veya tedarikçi, bu kritere uygun olarak üretildiğini beyan ettiği enerji tasarrufu sıvısı için, istenildiğinde, kritere uygunluk beyannamesi vermek veya göstermek mecburiyetindedir. Bu beyannamede, satış konusu enerji tasarrufu sıvısının; - Madde 4.2 de belirtilen özelliklerde olduğunun, - Madde 5 te belirtilen muayene ve deneylerin yapılmış ve uygun sonuç alınmış bulunduğunun belirtilmesi gerekir. 8