RADYASYON GÜVENLİĞİ. Uzm. Dr. AYİŞE BAHÇEBAŞI

Transkript

1 RADYASYON GÜVENLİĞİ Uzm. Dr. AYİŞE BAHÇEBAŞI

2 RADYASYON NEDİR VE NEDEN KORKARIZ? ENERJİNİN ORTAMDA PARÇAÇIK VEYA ELEKTROMANYETİK DALGALAR ŞEKLİNDE YOL ALMASIDIR. RADYASYON DOZU İSE,HEDEF KÜTLE TARAFINDAN BELİRLİ BİR SÜREDE ALINAN VEYA SOĞRULAN RADYASYON MİKTARIDIR.

3 RADYASYONDAN NEDEN KORKARIZ? ÇÜNKÜ RADYASYONU; GÖREMEYİZ, KOKLAYAMAYIZ, TADINI ALAMAYIZ, İŞİTEMEYİZ.

4 MARUZ KALINAN DOGAL VE YAPAY RADYASYON ORANLARI VE KAYNAKLARI; Doğal Radyasyon %88 Yapay Radyasyon %12 Tıbbi Uygulamalar %96 Nükleer Santraller %1 Tüketici Ürünleri %1 Mesleki Işınlar %1 Radyoaktif Serpintiler %1

5 RADYASYON ÇEŞİTLERİ İyonlaştırıcı Radyasyon İyonlaştırıcı OlmayanRadyasyon Parçacık Tipi Dalga Tipi Dalga Tipi Hızlı Elektronlar Beta Parçacıkları Alfa Parçacıkları X Işınları Gama Işınları Radyo Dalgaları Mikro Dalgalar Kızılötesi Dalgalar Görülebilir Işık Dolaylı İyonlaştırıcı Nötron Parçacıkları

6 RADYASYON BİRİMLERİ Eşdeğer doz ;radyasyonun türüne ve enerjisine bağlı olarak doku ve organda soğrulmuş dozun,radyasyon ağırlığı faktörü ile çarpılmış halidir ve birim (SV) sieverttir. Etkin doz,insan vücudunda ışınlanan bütün doku ve organlar için hesaplanmış eşdeğer dozun, her doku ve organın doku ağırlık faktörleri ile çarpılması sonucunda elde edilen dozların toplamıdır. Birim sievert olup etkin doz hesaplarında daha çok milisievert (msv)kullanılır. (1sievert =100milisievert)

7 RADYASYONUN BİYOLOJİK ETKİLERİ Maruz kalınan toplam doz Maruz kalınan süre Maruz kalınma şekli (iç ve dış ışınlama) Dozun hangi aralıklar ile alındığı Radyasyonun türü ve enerjisi (LET değeri)

8 RADYASYONUN BİYOLOJİK ETKİLERİ STOKASTİK ETKİ,belirli eşik değeri yoktur. hücrelerin bozulması ile ortaya çıkan,gecikmiş etkidir ve sonucu kesin değildir.. Dokuların radyasyon soğurma miktarına bağlıdır. DETERMİNİSTİK ETKİ;belirli bir eşik değerden sonra ortaya çıkan etkidir. Doğrudan hücre ölümü ile ilişkilidir. Ölüm,cilt yanıkları,katarakt,kısırlık deterministik etki sonuçlarındandır. Kemik iligi ovaryum,testis lerin bölünen hücreleri mide bağırsak ve deri radyasyona karşı duyarlıdır. Karaciğer,böbrek, kas,kemik, kıkırdak ve bağ dokuları radyasyona dirençlidir.

9 HASTANELERDEKİ RADYASYON ALANLARI Radyoterapi üniteleri Nükleer tıp üniteleri Radyoloji üniteleri Anjiyo üniteleri Skopi cihazının kullanıldığı ameliyathaneler Diş röntgen üniteleri

10 RADYASYONDAN KORUNMA MESAFE ZAMAN ZIRHLAMA

11 Mesafe; radyasyon kaynağından uzak kalındıkça maruz kalınacak radyasyon şiddeti uzaklığın karesi ile ters orantılı olarak azalır. Bu sebepten dolayı radyasyon uygulamalarında çalışırken mümkün oldukça kaynaktan uzak durulmalıdır.

12 Zaman; Bir radyasyon dozu,kaynağa maruz kalma süresi ile doğru orantılıdır. Maruz kalma suresi arttıkça radyasyonun etkisi de artacaktır. Doz =doz hızı x zaman

13 Zırhlanma Zırh radyasyonu soğurduğu için etkisini azaltır. Dolayısı ile çalışan ile radyasyon kaynağı arasında bir zırh (engel) varsa bu çalışanın radyasyon maruziyetini azaltacaktır. X- ışınlarında zırhlama yapmak için kurşun kullanılır.

14 RADYASYON UYGULAMALARINDA TEMEL PRENSİPLER GEREKLİLİK ; net fayda sağlamayan hiçbir radyasyon uygulamasına izin verilmemelidir. Tıbbı amaçlı iyonlaştırıcı radyasyon kaynakları ancak radyasyonun zararlı etkilerine karşılık elde edilecek faydanın üstünlüğü varsa kullanılır. İyonlaştırıcı radyasyonla ilgili işlemi talep eden tabip ve işlemi gerçekleştiren tabip tarafından yapılacak işlem gerçeklendirilir. Tanı tedaviye yönelik işlem tekrarına tabip karar verir.işlem tekrarı azaltmak için eğitim dahil olmak üzere her türlü tedbirin alınması ilgili kliniğin sorumluluğundadır.

15 ETKİNLİK(ALARA) Maruz kalınacak dozlar mümkün oldugu kadar düşük tutulmalıdır. Hastanın ve çalışanın maruz kalacagı doz minimilize ederek en iyi kalitede görüntü elde edilmelidir.

16 KİŞİSEL DOZ LİMİTLERİ Yıllık doz sınırları sağlığa zarar vermeyecek şekilde uluslar arası standartlara uygun olarak,sağlık bakanlığı tarafından yayınlanan sağlık hizmetlerinde iyonlaştırıcı radyasyon kaynakları Çalışan personelin radyasyon doz limitleri ve çalışma esasları hakkındaki yönetmelik belirlenmiştir.bu yönetmeliğe göre ;radyasyon kaynağı ile çalışan personelin maruz kalacağı etkin doz,göz merceği ve vücut için ardışık beş yıl ortalaması 20msv i,herhangi Bir tek yılda 50msv geçmez.

17 Doz limitleri Bu kurala uygun etkin doz;ayda 2msv i El ve ayaklar için eşdeğer dozun aylık 50msv i,en yoğun radyasyona maruz kalan 1cm2 lik alan referans olmak üzere cilt için eşdeğer dozun aylık 50 msv i geçmesi halinde bu seviyeler,inceleme düzeyi doz seviyeleri olarak değerlendirilir. 18 yaş doldurmamış olanlar radyasyon kaynağı ile çalışılan işlerde görev alamaz. Hamileliği belirlenmiş.kadın çalışan,çalışma şartlarının yeniden düzenlenebilmesi amacı ile yönetimi bilgilendirir. Yıllık doz limitleri toplum için belirlenen doz limitlerini aşamaz. Emzirme döneminde personel,radyo iyodun solunması veya sindirim yoluyla alınması riski taşıyan nükleer tıp alanında ve benzeri bulaşma riski taşıyan işlerde çalıştırılamaz.

18 Kişisel Dozimetri ölçümlerinde Radyasyon güvenlik komitesi sorun kaynağını inceler. İdare ile birlikte değerlendirilir. Doz limit aşım olan personel ilgili işte çalıştırılamaz. Yıllık sağlık izni varsa Hatalı radyasyon kaynağı kullanılamaz. Sağlık yönünden olumsuz bir durum halinde radyasyon güvenlik komitesi tarafından 15 günden az olmamak kaydıyla sağlık sorunu giderilene kadar izin süresi belirlenir. İzin idarece kullandırılır.

19 RADYASYON GÜVENLİK KOMİTESİ Sağlık hizmetlerinde iyonlaştırıcı radyasyon kaynakları ile çalışan personelin radyasyon doz limitleri ve çalışma esasları hakkında yönetmelik uyarınca; Nükleer tıp,radyasyon onkolojisi,radyoloji uygulamalarının en az ikisinin yürütüldüğü bölümleri içeren sağlık kurum ve kuruluş bünyesinde radyasyon güvenlik komitesi kurulur. Bu şartın sağlanamadığı illerde bu komite il sağlık müdürlüğü bünyesinde oluşturulur(komite üyeleri,lisans sahipleri,radyasyon koruma görevlileri,medikal fizikçiler,hemşire temsilcisi,hastane yönetim temsilcisi,en az 4 kişiden oluşması tavsiye edilir. Radyasyon kaynağı kullanan her bir birimin yer alması gerekir. Radyasyon güvenliği konulu komite bildirim komite kararları uygulamada idare sorumludur. Bu kararların yürütülme imkan fiziki ve idari kararları idare tarafından sağlanır. Komite başkanı asil üyeler arasında iki yıllık seçimle belirlenir. Gerektiğinde komite görevini etkin eksiksiz yerine getirmek üzere yılda iki kez toplanır. Komite alınan kararlar en geç 5 iş günü içerisinde idareye bildirir. Radyasyon güvenlik komitesi,taek tarafından belirlenen çalışma usul ve ve esaslarına göre,idari açıdan sağlık kurum ve kuruluşlarında baştabibe,il sağlık müdürlüklerinde müdür olarak çalışır.

20 RADYASYON ALANLARI Türkiye de radyasyon güvenliğinin sağlanmasında sorumlu kurum TÜRKİYE ATOM ENERJİ KURUMU dur.radyasyon alanların lisanslama işlemlerini TAEK yapmaktadır.radyasyon alanlarının lisanslanması hasta ve çalışan güvenliği açısından çok önemlidir. Çünkü lisanslama sırasında TAEK bazı kriterler belirlemekte ve ölçümler yapmaktadır.radyasyon alanları radyasyon düzeyine göre denetimli alanlar ve gözetim alanlar olmak üzere ikiye ayrılır.

21 Denetim alanları Radyasyon görevlilerinin giriş ve çıkışları özel denetime,çalışmalarının radyasyondan korunma bakımından özel kurallara bağlı olarak ve görevi gereği radyasyon ile çalışan kişilerin 6 msv tan fazla radyasyon dozuna maruz kalabileceği alanlardır.görüntüleme üniteleri denetimli alanlardır. Ve bu alanların kapısında radyasyon uyarı levhaları bulunmaktadır.dozimetre kullanım zorunluluğu vardır.uyarı levhaları dikkat radyasyon alanı,hamileler ve hamilelik şüphesi olanlar giremez gibi,

22 Gözetimli alanlar Radyasyon görevlileri için yıllık doz sınırının 6mSv ı aşması beklenmeyen alanlardır.

23 RADYASYON DOZUNU AZALTMA YÖNTEMLERİ HASTALAR GÖRÜNTÜLEME ÜNİTELERİNE TEK TEK ALINMALIDIRLAR.BU TARZIN DISINDA MAHREMİYETE VE HASTA GÜVENLİGİNE AYKIRIDIR. AYRICA HASTA MAHREMİYETİ Nİ SAGLAMAK İÇİN GÖRÜNTÜLEME ODASINDA GİYİNME KABİNİ VE TEMİZ ÖRTÜ BULUNMALIDIR. HASTANIN KORUYUCU DONANIM KULLANMASI SAGLANMALIDIR.FARKLI EBATLARDA KORUYUCU DONANIM BULUNDURULMALIDIR. TİROİD VE GONAD GİBİ HASSAS ORGANLAR İÇİN

24 HASTANIN SADECE ÇEKİM YAPILACAK BÖLGESİ IŞINLANMALIDIR. Çekim öncesi iyi bir kolimatör ayarı yapılarak bölge ışın alanı içinde kalmalıdır. Radyasyonun stokastik özellikler düşünüldüğünde bu işlem hasta güvenliği için önemlidir. Hastanın fazladan doz almasını engeller.

25 HASTA YAŞLI VE ÇOCUK HASTA İSE ÇEKİM SIRASINDA TİTİZ DAVRANMAMIZ GEREKİR. ÇOÇUK VE YAŞLI HASTALAR RADYASYONA KARŞI DAHA HASSAS OLDUKLARI İÇİN ONLARA RADYASYON UYGULAMASI YAPILIRKEN DAHA DİKKATLİ DAVRANILMALIDIR.ÇOÇUK HASTALARIN HAREKET KISITLAMALARINI SAGLAMAK İÇİN ÇEŞİTLİ APPARATLAR KULLANILABİLİR.

26 HASTA YAKINLARI GEREKMEDİKÇE GÖRÜNTÜLEME ALANINA ALINMAMALI,

27 GEBE VE GEBELİK ŞÜPHESİ OLANLAR RADYASYON GÜVENLİGİ KONUSUNDA BİLGİLENDİRİLMELİDİR. RADYASYON UYGULAMADA GÖRÜNTÜLEME ÜNÜTESİNİN KAPILARININ KAPALI OLMASINA DİKKAT ETMELİDİR.

28 SKOPİ KULLANILAN AMELİYATHANELERDE RADYASYON GÜVENLİGİ ÖNLEMİ ALINMALIDIR.

29 SKOPİ KULLANIM RADYASYON KAYNAGI İLE BİRLİKTE 1MsV ETKİN DOZ DEGERİNDEN FAZLA DOZA MARUZ İHTİMALİ OLAN RADYASYON GÜVENLİGİ KOMİTESİ TARAFNDAN BELİRLENEN PERSONELE TEDBİR OLARAK KİŞİSEL DOZİMETRE KULLANDIRILIR. ALINAN DOZ TAKİP EDİLİR. ETKİN DOZ ÖRNEGİ ;ÇALIŞAN A,1 YLDA 1000 İŞLEM YAPIYOR VE RADYASYONDAN KORUNMA ÖNLEMLERİ ALMADIGI İÇİN İŞLEM BAŞINA 0.02X1000=20msv(yıllık etkin doz sınırı) ÇALIŞAN B;1 YLDA 1000 İŞLEM YAPIYOR,ANCAK RADYASYONDAN KORUNMA ÖNLEMLERİ ALDIGI İÇİN İŞLEM BAŞINAETKIN DOZ 0.002X1000=2mSv(yıllık etkin dozun onda biri

30 Radyasyon yayan cihazlarn kalibrasyonuve kalite testleri periyodik yapilmalidir Dogru kalibre edilmis cihazin calısana ve hastaya Fazla doza maruz kalmasını engellemektedir. KURŞUN ÖNLÜK ;VUCUDUN HASSAS ORGANLARIN KORUMAYA YÖNELİK YAPILMIŞTIR. İçinde katlanamayacak kurşun plakalar oldugundan katlanamayacak şekilde düzgün bir askıda muhafaza edilmelidir. 6 ayda bir periyodik kontrol edilmelidir. Kontrolde kurşun önlügün geniş yüzeyinin filmi çekilir skopi altında incelenir. Filmde homojen görüntü var ise önlük saglamdır,damar tarzı degişimler var ise önlük tahrip olmuştur ve sızdırabilir.

31 Ağır olan kurşun önlük daha kalındır ve koruyuculuğu daha yüksektir.

32 Gonad koruyucu, tiroid koruyucu ve yüksek dozlarda kurşun eşdeğerli gözlük kullanılmalıdır.

33 DOZİMETRE KULLANIMI VE TAKİPLERİ RADYASYON ALANINDA ÇALŞANLARIN DOZİMETRELERİ TAEK TARAFINDAN TEMİN EDİLMEKTE VE İNCELENMEKTEDİR. DOZİMETRE KULLANIM KONTROLLERİ YAPILIP DOZİMETRE KULLANAN KİŞİLERİN İSMİNE KAYTLI OLMALIDIR. ÇÜNKÜ İNCELENEN DOZİMETRE SONUÇLARI TAEK ULUSAL DOZ BANKASINA KAYDEDİLMEKTEDİR. DOZİMETRELERİN SONUÇLARIN DOGRULUGU İÇİN BAZI DİKKAT GEREKTİREN DURUMLAR; 1,DOZİMETRE SOL GÖMLEK CEBİNE TAKILMALI 2,DOZİMETRE NEM VE SICAGA MARUZ BIRAKILMAMA 3,İŞ ÇIKIŞI DOZİMETRELER RADYASYON ALANI DIŞINDAKİ ALANDA MUHAFAZA EDİLMELİDİR. DOZİMETRE SONUÇLARI 2 AYLIK VE YILLK OLARAK KAYIT ALTINA ALINARAK YASAL SINIRLAR İLE KARŞILAŞTIRILIR.

34 SAĞLIK TARAMALARI RADYASYON ALANINDA ÇALIŞANLAR; 6 AYDA BİR KEZ PERİFERİK YAYMA 6 AYDA BİR KEZ HEMOGRAM YILDA BİR KEZ DERMATOLOJİK MUAYENE YAPTIRMALIDIR. Kan tablosu degişimlerinde tüm vücüt dozu için 250 msv ta başlar. Eger ciddi kan tablo degişimleri varsa kan örnekleri TAEK biyolojik dozimetri labaratuvarlarına gönderilir.

35 Teşekkür Ederim